258. آیه
وَ الَّذینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً
آن‌ها کسانی هستند که هرگاه انفاق کنند نه اسراف می‌کنند و نه سخت گیری، بلکه در میان این دو حد اعتدالی دارند. (67 / فرقان)
شرح آیه از تفسیر نمونه
واژه «قَوام» در لغت به معنی عدالت و استقامت و حد وسط میان دو چیز است و «قِوام» (بر وزن کتاب) به معنی چیزی است که مایه قیام و استقرار بوده باشد. در تفسیر «اِسْراف» و «اِقْتار» که نقطه مقابل یکدیگرند مفسران سخنان گوناگونی دارند که روح همه به یک امر بازمی‌گردد و آن این که «اسراف» آن است که بیش از حد و در غیر حق و بیجا مصرف گردد و «اقتار» آن است که کمتر از حق و مقدار لازم بوده باشد. در یکی از روایات اسلامی تشبیه جالبی برای «اسراف» و «اقتار» و حد اعتدال شده است و آن این که هنگامی که امام صادق این آیه را تلاوت فرمود مشتی سنگ ریزه از زمین برداشت و محکم در دست گرفت و فرمود این همان «اقتار» و سخت‌گیری است، سپس مشت دیگری برداشت و چنان دست خود را گشود که همه آن به روی زمین ریخت و فرمود این «اسراف» است، بار سوم مشت دیگری برداشت و کمی دست خود را گشود به گونه‌ای که مقداری فروریخت و مقداری در دستش بازماند و فرمود این همان «قَوام» است.(1)
شرح آیه از تفسیر مجمع‌البیان
به باور پاره‌ای «اِسْراف» به مفهوم هزینه کردن مال و ثروت در راه گناه و نافرمانی خداست و واژه «اِقْتار» به معنای خودداری از هزینه درست و شایسته در راه حق و عدالت است.
با این بیان تفسیر آیه این است که:
بندگان خاصّ خدا کسانی هستند که دارایی و ثروت خود را نه در راه گناه و بیداد مصرف می‌کنند و نه از هزینه آن در راه حق و عدالت خودداری می‌ورزند، بلکه آن را در راه حق هزینه می‌نمایند.
و پاره‌ای بر آنند که، واژه «اِسْراف» به مفهوم زیاده‌روی و «اِقْتار» به معنای خودداری از ادای حق خداست که در این صورت تفسیر آیه این است که:
*****
1- «تفسیر نورالثقلین»، جلد 4، صفحه 29.
و بندگان خاص خدا، کسانی هستند که در هزینه کردن مال خود، نه زیاده‌روی می‌کنند و نه سخت‌گیری، بلکه به طور درست و بجا هزینه می‌نمایند و از آن بهره می‌برند.
«مُعاذ» در این مورد آورده است که:
سَأَلْتُ رَسُولَ اللّهِ عَنْ ذلِکَ
از پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله در تفسیر آیه پرسیدم، که فرمود:
مَنْ اَعْطی فی غَیْرِ حَقٍّ فَقَدْ اَسْرَفَ، وَ مَنْ مَنَعَ عَنْ حَقٍّ فَقَدْ قَتَرَ.(1)
هر کس دارایی خود را در راه ستم و نافرمانی خدا هزینه کند، راه اسراف را پیموده است و هر کس از هزینه آن در راه حق و عدالت خود داری ورزد، راه «بخل» و تنگ نظری در پیش گرفته است.
و از امیرمؤمنان آورده‌اند که فرمود:
لَیْسَ فِی الْمَأْکُولِ وَ الْمَشْرُوبِ سَرَفٌ و اِنْ کَثُر.(2)
هزینه نمودن مال در راه خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های حلال و روا، گرچه زیاد هم باشد اسراف به شمار نمی‌رود.
وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً.
و شیوه هزینه مال و ثروت، شیوه‌ای میانه این دو روش ناپسند می‌باشد.
با این بیان شیوه پسندیده، نه اسراف‌کاری و ولخرجی است و نه سخت‌گیری و تنگ چشمی، بلکه روش اعتدال و میانه و پسندیده است.
و منظور از واژه «قوام» در آیه شریفه آن شیوه‌ای است که انسان را در زندگی از دیگران بی‌نیاز ساخته و به طور خودکفا استوار و سر پا دارد.
از حضرت صادق علیه‌السلام آورده‌اند که «قَوام» به معنای روشن میانه است.
*****
1. تفسیر ماوَرْدی، ج 4، ص 156.
2. تفسیر تِبْیان، ج 7، ص 506.
اَلقَوامُ هُوَ الْوَسَطُ.(1)
از آن حضرت آورده‌اند که فرمود:
اَرْبَعَةٌ لایُسْتَجابُ لَهُمْ دَعْوَةٌ:
رَجُلٌ فاتِحٌ فاهُ، جَالِسٌ فی بَیْتِهِ فَیَقُولُ: یَا رَبِّ ارْزُقْنی، فَیَقُولُ لَهُ: أَ لَمْ‌آمُرُکَ بِالطَّلَبِ؟
وَ رَجُلٌ کَانَتْ لَهُ امْرَأَةٌ یَدْعُوا عَلَیْهَا، یقولُ: یَا رَبِّ اَرِحْنی مِنْهَا، فَیَقُولُ: أَ لَمْ‌أَجْعَلْ اَمْرَها بِیَدِکَ؟
وَ رَجُلٌ کانَ لَهُ مالٌ فَأَفْسَدَهُ، فَیَقُولُ: یَا رَبِّ ارْزُقْنی، فَیَقُولُ: أ لَمْ آمُرُکَ بِالاِْقْتِصَادِ؟
وَ رَجُلٌ کَانَ لَهُ مَالٌ فَأَدَانَهُ بِغَیْرِ بَیِّنَةٍ فَیَقُولُ: أَلَمْ آمُرُکَ بِالشَّهَادَةِ؟ (2)
دعای چهار نیایشگر و دعاکننده پذیرفته نمی‌شود:
1 نخست آن مردی که در خانه بنشیند و دهان بگشاید و بگوید:
پروردگارا، مرا روزی بخش! چرا که در پاسخ او پروردگارش می‌فرماید:
آیا به تو دستور تلاش و کوشش برای به دست آوردن رزق و روزی ندادم؟
2 و مردی که درباره زن ناسازگار و ستمکار خویش نفرین کند و بگوید:
پروردگارا، مرا از دست این زن نجات بده! به او نیز پاسخ داده می‌شود که:
آیا کار او را به دست تو نسپردم و امکان گسستن پیوند با او را به تو ندادم؟
3 و نیز دعای مردی پذیرفته نمی‌شود که خدا به او ثروت و امکاناتی بدهد و او آن را تباه سازد و آن گاه دست به دعا بر دارد که پروردگارا، روزیم را بده! چرا که خدا به او می‌فرماید:
آیا به تو ثروت نداده و فرمان اعتدال و میانه‌روی در هزینه کردن آن نفرستادم؟
4 و دیگر مردی که مال خود را بدون دلیل و گواه به عنوان وام، به دیگری بدهد و آن گاه که وام گیرنده نداد، دست به سوی آسمان بردارد که خدایا یاریم کن! خدا به او می‌فرماید:
آیا به تو دستور ندادم که به هنگام وام دادن به دیگری سند و گواه بگیری؟
*****
1. تفسیر عَیّاشی، ج 1، ص 106، ج 315.
2. کافی، ج 2، ص 37، ح 2، کتاب الدعا؛ دَعَوات راوندی، ص 33، ح 75.
