28. آیه (احکام ارث برادران و خواهران)
یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللَّهُ یُفْتیکُمْ فِی الْکَلالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَکَ لَیْسَ لَهُ وَلَدٌ وَ لَهُ أُخْتٌ فَلَها نِصْفُ ما تَرَکَ وَ هُوَ یَرِثُها إِنْ لَمْ یَکُنْ لَها وَلَدٌ فَإِنْ کانَتَا اثْنَتَیْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثانِ مِمَّا تَرَکَ وَ إِنْ کانُوا إِخْوَةً رِجالاً وَ نِساءً فَلِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلیمٌ
از تو (درباره ارث خواهران و برادران) سؤال میکنند، بگو خداوند حکم کلاله(خواهر و برادر)را برای شما بیان میکند:
اگر مردی از دنیا برود که فرزند نداشته باشد و برای او خواهری باشد نصف اموالی را که به جا گذاشته از او (به ارث) میبرد و اگر (خواهری از دنیا برود و وارث او یک برادر باشد) او تمام مال را از آن خواهر به ارث میبرد، در صورتی که (شخص متوفّی) فرزند نداشته باشد و اگر دو خواهر (از متوفّی) باقی بماند دو ثلث اموال را میبرند و اگر برادر و خواهر با هم باشند(تمام اموال را میان خود تقسیم میکنند به این ترتیب که) برای هر مذکّر دو برابر سهم مؤنّث خواهد بود، خداوند (احکام خود را) برای شما بیان میکند تا گمراه نشوید و خداوند به همه چیز دانا است. (176 / نساء)
شرح آیه از تفسیر نمونه
آیه فوق مقدار ارث برادران و خواهران را بیان میکند و همانطور که در سوره نساء ذیل آیه 12 گفتیم درباره ارث خواهران و برادران، دو آیه در قرآن نازل شده است یکی همان آیه 12 و دیگر آیه مورد بحث که آخرین آیه سوره نساء است و این دو آیه اگرچه در بیان مقدار ارث آنها با هم تفاوت دارد اما هر کدام به یک دسته از خواهران و برادران ناظر است آیه 12، ناظر به برادران و خواهران «مادری» است، ولی آیه مورد بحث درباره خواهران و برادران «پدری و مادری» یا «پدری تنها» سخن میگوید. گواه بر این مطلب این است که معمولاً کسانی که بالواسطه با شخص متوفّی مربوط میشوند، مقدار ارثشان به اندازه همان واسطه است، یعنی برادران و خواهران مادری به اندازه سهم مادر میبرند که یک سوم است و برادران و خواهران پدری، یا پدر و مادری، سهم ارث پدر را میبرند که دو سوم است و چون آیه 12 درباره ارث برادران و خواهران روی یک سوم دور میزند و آیه مورد بحث روی دو سوم، روشن میشود که آیه سابق درباره آن دسته از برادران و خواهران است که تنها از طریق مادر با متوفّی مربوطند، ولی آیه مورد بحث درباره برادران و خواهرانی است که از طریق پدر، یا پدر و مادر مربوط میشوند به علاوه روایاتی که از ائمّه اهلبیت: در این زمینه وارد شده نیز این حقیقت را اثبات میکند و در هر حال چنانچه یک ثلث یا دو ثلث ارث به برادر یا خواهر تعلّق گرفت باقی مانده طبق قانون اسلام میان سایر ورثه تقسیم میشود اکنون که عدم منافات میان دو آیه روشن شد به تفسیر احکامی که در آیه وارد شده است میپردازیم:
قبلاً باید توجه داشت که آیه به عنوان پاسخ سؤال درباره کلاله (برادران و خواهران) نازل شده است. لذا میفرماید:
«از تو در این باره سؤال میکنند، بگو خداوند حکم کلاله (برادران و خواهران را) برای شما بیان میکند» (یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللَّهُ یُفْتیکُمْ فِی الْکَلالَةِ). سپس به چندین حکم اشاره مینماید:
1 «هر گاه مردی از دنیا برود و فرزندی نداشته باشد و یک خواهر داشته باشد نصف میراث او به آن یک خواهر میرسد» (إِنِ امْرُؤٌ هَلَکَ لَیْسَ لَهُ وَلَدٌ وَ لَهُ أُخْتٌ فَلَها نِصْفُ ما تَرَکَ).
2 «و اگر زنی از دنیا برود و فرزندی نداشته باشد و یک برادر (برادر پدر و مادری یا پدری تنها) از خود به یادگار بگذارد تمام ارث او به یک برادر میرسد» (وَ هُوَ یَرِثُها إِنْ لَمْ یَکُنْ لَها وَلَدٌ).
3 «اگر کسی از دنیا برود و دو خواهر از او به یادگار بماند دو ثلث از میراث او را میبرند» (فَإِنْ کانَتَا اثْنَتَیْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثانِ مِمَّا تَرَکَ).
4 «اگر ورثه شخص متوفی، چند برادر و خواهر باشند (از دو نفر بیشتر) تمام میراث او را در میان خود تقسیم میکنند به طوری که سهم هر برادر دو برابر سهم یک خواهر شود» (وَ إِنْ کانُوا إِخْوَةً رِجالاً وَ نِساءً فَلِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ). در پایان آیه میفرماید:
«خداوند این حقایق را برای شما بیان میکند تا گمراه نشوید و راه سعادت را بیابید (و حتما راهی را که خدا نشان میدهد راه صحیح واقعی است) زیرا به هر چیزی دانا است» (یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلیمٌ). ناگفته نماند که
آیه فوق، ارث خواهران و برادران را در صورتی که فرزند در میان نباشد بیان میکند و سخنی از وجود و عدم پدر و مادر در آن نیامده است، ولی با توجّه به این که طبق آیات آغاز همین سوره، پدر و مادر همواره در ردیف فرزندان یعنی در طبقه اول ارث قرار دارند روشن میشود که منظور از آیه فوق جایی است که نه فرزند در میان باشد و نه پدر و مادر.
شرح آیه از تفسیر مجمعالبیان
«کَلالِه»: در مورد این واژه در تفسیر آیه 12 از سوره مبارکه نساء بحث شده است.
«اِسْتِفْتاء»: فتوا خواستن، نظر و دیدگاه فردی را پرسیدن.
شأن نزول
در مورد داستانِ فرود آیه مورد بحث، از جابِر بن عبد اللّه اَنصاری آوردهاند که:
این آیه شریفه در مورد من فرود آمد؛ چون من بیمار شدم و نُه خواهر داشتم. پیامبر به دیدار من آمد و با خواندن دعا و دمیدن آن بر چهرهام، مرا که در حال بیهوشی بودم به خود آورد.
از آن حضرت در مورد خواهرانم پرسیدم: «آیا 32 دارایی خویش را در مورد آنان وصیت بنمایم»؟
پیامبر پاسخ داد: «به آنان نیکی کن».
پرسیدم: «آیا 21 دارایی خویش را به آنان سفارش کنم»؟
فرمود:
«در مورد آنان نیکی کن» و آن گاه از نزد من رفت و پس از اندک زمانی دگرباره بازگشت و فرمود:
«جابِر! خدا شفایت دهد، خدا برایم پیام فرستاد که در مورد خواهرانت، 32 از دارایی خویش را وصیت کنی». (1)
و نیز از «قَتادَه» آوردهاند که:
گروهی از یاران پیامبر در مورد «کَلالِه» در اندیشه بودند که خدا با فرود این آیه، حقّ مطلب را روشن ساخت.
1 - آیه 176.
و نیز «بَراء بن عازِب» میگوید:
آخرین سورهای که به طور کامل فرود آمد، سوره توبه بود و آخرین آیهای که فرود آمد، آیه پایانی سوره مبارکه نساء و این مطلب را «بُخاری» و «مُسلِم» نیز آوردهاند.
و نیز «جابِر» میگوید:
«این آیه شریفه در مدینه فرود آمد».
و «ابن سیرین» بر آن است که:
در سفری که یاران پیامبر به همراه بودند و سخن در این مورد پیش آمد، این آیه شریفه فرود آمد.
یادآوری میگردد که این آیه مبارکه را، «آیه تابستانی» نیز خواندهاند؛ زیرا خدا در مورد «کَلالِه» دو آیه فرو فرستاد: یکی را در زمستان(1) و دیگری را در تابستان که همین آیه مورد بحث است. (2)
از «عُمَر» آوردهاند که گفت:
از پیامبر گرامی در مورد «کَلالِه» پرسیدم، آن حضرت فرمود:
«آیه «صَیْف» در این مورد تو را بسنده است».
1 - سوره نساء، آیه 12.
2 - آیه 172.