9. حقیقت توحید

بسم الله الرّحمن الرّحیم

آن چه پیش رو دارید گزیده ای از سخنان حضرت آیت الله مصباح یزدی (دامت بركاته) در دفتر مقام معظم رهبری است كه در تاریخ 1389.05.30 همزمان با شب یازدهم ماه مبارک رمضان 1431 قمری ایراد فرموده اند. باشد تا این رهنمودها بر بصیرت ما بیافزاید و چراغ فروزان راه هدایت و سعادت ما قرار گیرد.

حقیقت توحید

رابطه توحید و اخلاص

... وَ أَشْهَدُ أَنَّ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیكَ لَهُ، كَلِمَةٌ جَعَلَ الْإِخْلَاصَ تَأْوِیلَهَا، وَ ضَمَّنَ الْقُلُوبَ مَوْصُولَهَا، وَ أَنَارَ فِی الْفِكْرَةِ مَعْقُولَهَا؛[بلاغات النساء، ص27 و بحارالانوار، ج29 ص220]

در این خطبه شریف بعد از حمد خدای متعال شهادت به توحید است. این سنت پیامبر اکرم و ائمه اطهار صلوات الله علیهم اجمعین در انشاء خطبه است که اول حمد و شکر خدا را به جا می آورند و بعد شهادت به توحید می دهند و بعد سایر مطالب مورد نظر را بیان می کنند. حضرت زهرا سلام الله علیها می فرمایند: شهادت به وحدانیت خدا کلمه ای است که ظاهری دارد و باطنی. ظاهر آن همین است که می گوییم: شهادت می دهم خدا یکی است؛ اما حقیقتی دارد که باید آن را درک و در عمل پیاده کرد. به تعبیر حضرت، تأویل این شهادت، اخلاص است. بعد در جمله دوم اشاره به نکته ای می کنند که باب وسیعی در معرفت الهی است؛ می فرمایند: خدای متعال نوعی از معرفت به خود و به وحدانیت خودش را در درون دل ها قرار داده است، و در جمله سوم اشاره می کنند که خدای متعال معرفت علمی و ذهنی را هم که با فکر حاصل می شود، خیلی روشن و واضح قرار داده است.

در این شهادت چند نکته مورد توجه قرار گرفته است؛ مسأله اول رابطه بین توحید و اخلاص است. اخلاص یعنی خالص و ناب کردن؛ اما در عرف و محاورات فارسی معمولاً اخلاص را برای اخلاص در عمل به کار می برند. یعنی انسان در عملش نیت خالص داشته باشد و قصد ریاکاری و تظاهر نداشته باشد. روشن شدن این ارتباط و معنایی که در این جا مراد است نیاز به توضیح دارد. توحید یعنی یگانه دانستن خدا. توحید باب تفعیل از وحد است و باب تفعیل چند معنا دارد. یک معنای آن تعدیه است؛ یعنی یگانه و یکی کردن؛ ولی آن توحیدی که از اعتقادات ماست یعنی یکی دانستن و یکی شمردن؛ وحّده یعنی عدّه واحداً، علمه واحداً، و این یکی دیگر از معانی باب تفعیل است. من به دوستان جوان طلبه تأکید می کنم که ادبیات را سبک نشمارید! بسیاری از اشتباهاتی که در فهم حدیث و روایت پیش می آید به ضعف در ادبیات برمی گردد. متأسفانه اخیراً به ادبیات بهاء داده نمی شود. پیش از انقلاب شخصی که متأسفانه معمم هم بود کتابی درباره توحید نوشته بود و می خواست تفکرات مارکسیسم را با ادبیات اسلامی تئوریزه کند. از این جا شروع کرده بود که: «توحید باب تفعیل است و معنای آن یکی کردن است. درباره خدا معنی ندارد که او را یکی کنیم؛ زیرا خدا یکی هست. ما باید چیزی را که یکی نیست، یکی کنیم. آنچه که در آن اختلاف و کثرت است و ما باید کثرتش را برطرف کنیم جامعه است. ما باید جامعه را یکی کنیم. پس توحید که یکی از عقاید اسلامی است یعنی سعی کنیم جامعه یکی شود و این یعنی کمونیسم. اصلا اسلام یعنی همین!»؛ اینها بازی با الفاظ است که در طول تاریخ هر روز به رنگی و شکلی جلوه می کند. حتی گاهی افراد خوب، با نیت های خوب در این دام ها می افتند.

اخلاص در اعتقاد

به هر حال معنای توحید یکی کردن نیست. هرچند گاهی به این معنا استعمال می شود؛ اما توحیدی که از اصول اعتقادات ماست یعنی یگانه دانستن خدا. طبیعتاً توحید، ابتدا نیاز به معرفت و شناختن خدا دارد؛ یعنی ابتدا پی به وجود خدا می بریم و بعد صفات او، از جمله یکی بودن را می فهمیم. گمان ما این است که وقتی می گوییم: ذات خدا یکی است؛ یعنی دو تا یا بیشتر نیست و فرض صحیح این است که او یکی باشد؛ اما اگر خود این خدا اجزایی داشته باشد با یکی بودنش منافات ندارد! در حالی که نداشتن اجزاء هم یکی از معانی وحدانیت خداست. در جنگ جمل شخصی در میدان جنگ اصرار داشت که نزد فرمانده و امیرالمؤمنین علیه السلام برود. او را نزد حضرت امیر بردند. عرض کرد یا علی! این که می گویید: خدا یکی است یعنی چه؟ اطرافیان خیلی ناراحت شدند و گفتند: در این موقعیت حساس این چه سؤالی است؟ حضرت، امر به آرامش کردند و فرمودند: ما اصلا به خاطر توحید می جنگیم. بعد با صبر و حوصله فرمودند: واحد که می گوییم چند معنا دارد. یک معنایش هم این است که خدا اجزا ندارد ... .[التوحید للصدوق، 83]

وقتی می گوییم: خدا یکی است، این جمله باطنی دارد. باید دقت کنیم تا عمق مطلب را درک کنیم. ما باید هم در مقام فکر، نظر و اعتقاد توحیدمان عمق داشته باشد و تنها به یک فهم سطحی اکتفا نکنیم و هم در مقام عمل باید دقت کنیم که توحید ما آمیخته با شرک نباشد. توحیدِ غالب مؤمنین با نوعی شرک توأم است. تعجب نکنید! قرآن می فرماید: «وَ ما یُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلاَّ وَ هُمْ مُشْرِكُون؛[یوسف، 106] ایمان اکثریت مردم آمیخته با شرک است.»؛ این آمیختگی مراتبی دارد. خالص آن است که هیچ آمیزه ای ندارد؛ لذا فقط یک مرتبه دارد و مانند مخلوط مراتب ندارد. اگر با اندک چیزی مخلوط شود از خلوص در می آید. از خلوص که در آمد هزاران مرتبه پیدا می کند. توحید خالص آن است که هیچ شرکی در آن نباشد؛ نه در مقام اعتقاد و نه در مقام عمل. متأسفانه ما خلوص مان کم است و غالباً آمیختگی دارد. باید سعی کنیم این آمیختگی ها را کم و آن ماده اصلی را تقویت کنیم.

شرک جلی و آشکار یکی از مراتب شرک است؛ مانند آنچه که بت پرستان به آن معتقدند و قائل به وجود چند خدا هستند. نفی این نوع شرک برای رسیدن به توحید خالص کافی نیست. باید بدانیم که ذات خداوند هم دارای اجزاء و مرکب از چند عضو یا چند جزء نیست. حال آیا اگر معتقد شدیم که خدا بسیط است و هیچ نوع ترکیبی در ذاتش نیست، از نظر اعتقاد توحیدمان کامل است؟ طبق فرمایش امیرالمومنین علیه السلام هنوز کامل نیست. حضرت در نهج البلاغه می فرمایند: كَمَالُ تَوْحِیدِهِ الْإِخْلَاصُ لَهُ وَ كَمَالُ الْإِخْلَاصِ لَهُ نَفْیُ الصِّفَاتِ عَنْهُ لِشَهَادَةِ كُلِّ صِفَةٍ أَنَّهَا غَیْرُ الْمَوْصُوفِ وَ شَهَادَةِ كُلِّ مَوْصُوفٍ أَنَّهُ غَیْرُ الصِّفَةِ.[نهج البلاغه، خطبه1] این نکته را با یک مثال توضیح می دهیم. وقتی می گوییم: این کاغذ سفید است، کاغذ موصوف است و سفیدی صفت برای کاغذ. آنچه ما از معنای صفت و موصوف درک می کنیم این است که موصوف چیزی و صفت چیز دیگری است که عارض بر موصوف می شود. می گوییم کاغذ جوهری جسمانی و سفیدی آن، عرضی است؛ لذا کاغذ ممکن است کاغذ باشد اما رنگش عوض شود. پس رنگ غیر از خود کاغذ است. معمولاً از صفت و موصوف چنین برداشتی داریم. حال آیا وقتی می گوییم: خدا حیات، علم، قدرت و ... دارد، یعنی خدا یک چیز است و حیاتش، علمش، قدرتش و ... یک چیز دیگری است؟! آیا اینها عارض بر خداوند می شوند؟! آیا قدرت او مانند قدرت ماست که ممکن است کم شود و یا از بین برود؟! بسیاری از کسانی که آن دو مرحله از مراحل توحید را گذرانده بودند، در این مرحله سوم موفق نبودند. شاید امروز این گرایش یعنی جدا دانستن صفات الهی از ذات او، گرایش غالب در میان برادران اهل تسنن باشد. شاید امیرالمومنین علیه السلام اولین کسی باشد که در عالَم اسلام و چه بسا در عالَم نظر صریحاً این عبارت را گفته باشد که کمال الاخلاص له نفی الصفات عنه؛ البته صفت در این جا یعنی چیزی غیر از موصوف و ذات. چنین چیزی را نباید برای خدا اثبات کرد؛ بلکه باید آن را نفی کرد. باید بگوییم: خداوند صفتی که غیر از ذات باشد ندارد؛ خدا عالِم است؛ اما علمش عین خودش است و خودش هم عین علم است. خدا قادر است؛ اما خودش عین قدرت است. خداوند یک ذات بسیط است که ما از او چند مفهوم انتزاع می کنیم؛ مفهوم ذات، مفهوم صفت علم، مفهوم صفت قدرت و ... . اینها دام هایی است که ذهن ما پهن می کند تا این مفاهیم را جذب کند.

اخلاص در عمل

تا این جا اخلاص در اعتقاد بود. علاوه بر این توحید یک مراتب طولی در عمل دارد و آن این است که ما وقتی خدا را با این صفات شناختیم، رفتار ما مطابق مقتضای این صفات الهی باشد؛ از جمله باید معتقد باشیم که منشأ همه هستی ها خداست و هیچ هستی ای نمی تواند جز از ناحیه اراده خدا تحقق پیدا کند. فقط خداست که به ذات خود قائم است و بقیه را او آفریده است؛ وَ اللَّهُ خَلَقَكُمْ وَ ما تَعْمَلُون‏.[صافات، 96] این معنا را در قالب های مختلفی بیان می کنند که یکی از آنها توحید افعالی است. لازمه توحید افعالی این است که انسان منشأ همه خیرات را خدا بداند. کسی که همه خیرات را از خدا بداند دیگر امیدی به غیر او ندارد. اگر کسی بخواهد ضرری به کسی بزند با چه عاملی می تواند این کار را بکند؟ برای ضرر زدن نیاز به نیرو دارد. آن نیرو از کجا می آید؟ این هم از خداست. پس هر نفع و ضرری وابسته به اراده خداست؛ وَ إِنْ یَمْسَسْكَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا كاشِفَ لَهُ إِلاَّ هُوَ وَ إِنْ یُرِدْكَ بِخَیْرٍ فَلا رَادَّ لِفَضْلِهِ.[یونس، 107] این بینشی است که فهم آن کمی سخت و التزام عملی به آن خیلی سخت تر است.

ما عادت کرده ایم که بگوییم: این کار من است؛ این کار فلانی است! گاهی هم می گوییم: این کار ربطی به خدا ندارد خودت کردی! اما قرآن طور دیگری با ما صحبت می کند؛ می گوید: «وَ هُوَ الَّذی یُرْسِلُ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ حَتَّى إِذا أَقَلَّتْ سَحاباً ثِقالاً سُقْناهُ لِبَلَدٍ مَیِّتٍ فَأَنْزَلْنا بِهِ الْماءَ فَأَخْرَجْنا بِهِ مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ؛[اعراف، 57] او كسى است كه بادها را بشارت دهنده در پیشاپیش رحمتش مى‏فرستد؛ تا ابرهاى سنگین‏بار را بر دوش كشند؛ ما آنها را به سوى زمین هاى مرده مى‏فرستیم و به وسیله آنها، آب را نازل مى‏كنیم و با آن، از هر گونه میوه‏اى از خاك بیرون مى‏آوریم.» باد را خدا به جریان می اندازد؛ خدا به وسیله ابر باران را می باراند؛ کار خداست؛ اوست که گیاه را از زمین می رویاند. این یک فرهنگ خاص است و با آنچه ما با آن آشنا هستیم و گفتگو می کنیم و در کتاب ها می خوانیم و می نویسیم تفاوت دارد. سرّ این گونه بیان این است که می خواهد ما همیشه وابستگی همه چیز به خدا را در یاد داشته باشیم. درست است که فاعل های واسطه ای در کار است؛ اما باید آن کسی را شناخت که اصل هستی به دست اوست و این نظام را برقرار کرده و هر وقت هم بخواهد می تواند ختمش کند. آیا وقتی مسئولی یک حکمی برای شما بنویسد شما امید و نگاهتان به خودکار است و اگر نوشت می گویید: آقای قلم خیلی متشکرم؟ این قلم ابزار است. دست نویسنده است که دارد با این قلم می نویسد. همه عالم اسباب است؛ گرچه بعضی از این اسباب شعور و اختیار هم دارند؛ ولی مسبب الاسباب کسی دیگر است. دیگران واسطه های جزئی اند. اگر انسان این را درست بفهمد آن وقت حالی پیدا می کند که از هیچ کس نمی ترسد. امام رضوان الله علیه به خاطر چنین درکی بود که می گفت: «به خدا قسم، در تمام عمرم از هیچ چیز نترسیدم!» او دانسته بود که هیچ چیز در عالم بی إذن و اراده خدا انجام نمی گیرد.

انسان هر چه را دوست دارد به خاطر خوبی آن است؛ حال اگر این درک را پیدا کرد که همه خوبی ها از اوست و هر کس هر چه دارد خدا به او داده است، دیگر دل به غیر او نمی دهد. همه زیبایی ها را از او می بیند. این توحید در عمل است. چنین کسی به خاطر دیگران نمازش را طول نمی دهد؛ حتی دوست ندارد که دیگران بفهمند او چه پایه ای از معرفت و عبادت را داراست و چه کار خیری انجام داده است. تا آن جا که می تواند سعی می کند دیگران از کارهای خیر او خبردار نشوند؛ چون می داند خداوند دوست دارد که بنده اش مخصوص خودش باشد؛ «قُلْ إِنَّ صَلاتی وَ نُسُكی وَ مَحْیایَ وَ مَماتی لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ؛[انعام، 162] بگو نه تنها نماز و عبادتم، بلکه مرگ و زندگی ام مال اوست؛ من چیزی برای خودم نمی خواهم.»؛ توحید خالص در عمل یعنی همین. اسلام آمده تا اول این معارف را به بشر بفهماند و بعد او را طوری تربیت کند که این گونه رشد کند؛ همه جا دست خدا را ببیند؛ کار را برای خدا انجام دهد؛ فقط برای خدا حساب باز کند؛ از کسی جز خدا نترسد؛ محبت اصیل به کسی جز خدا نداشته باشد؛ این چنین انسانی توحید خالص دارد.

حضرت زهرا سلام الله علیها می فرمایند: «كلمة جعل الإخلاص تأویلها؛ شهادت به لااله الاالله کلمه ای است که یک معنای ظاهری دارد؛ اما حقیقتی فراتر از آنچه ابتدائاً به ذهن می رسد دارد و آن حقیقت این است که انسان برای خدا خالص شود، به گونه ای که نه تنها در ذهن و اعتقاد او شائبه ای از شرک وجود نداشته باشد، بلکه در عمل، رفتار و احساسش هم شائبه ای برای غیر خدا وجود نداشته باشد.»؛ گویا می خواهند بفرمایند: «این مرتبه توحیدی است که ما داریم؛ شما خود را بیازمایید ببیند چه اندازه از توحید بهره دارید.»؛ و از آنجا که توحید ما غالباً با شرک آمیخته است، تأکید می کنند که: «من شهادت می دهم به وحدانیت خدا؛ اما این شهادت باطن، تأویل، کنه و حقیقتی دارد و آن خالص شدن از شائبه های شرک در اعتقاد و عمل است.»

رزقنا الله و ایّاکم ان شاءالله.