بسم الله الرّحمن الرّحیم
آن چه پیش رو دارید گزیده ای از سخنان حضرت آیت الله مصباح یزدی (دامت بركاته) در دفتر مقام معظم رهبری است كه در تاریخ 1389.06.07 هم زمان با شب نوزدهم ماه مبارک رمضان 1431 قمری ایراد فرموده اند. باشد تا این رهنمودها بر بصیرت ما بیافزاید و چراغ فروزان راه هدایت و سعادت ما قرار گیرد.
فلسفه نبوت
فرا رسیدن ایام سوگواری مولی الموحدین امیرالمومنین صلوات الله علیه را به پیشگاه مقدس ولی عصر ارواحنافداه خاضعانه تسلیت عرض می کنیم. امیدواریم خدای متعال در دنیا و آخرت دست ما را از دامان ولایتش کوتاه نفرماید.
تقدیرات علمی و تقدیرات عینی
... وَ اصْطَفَاهُ قَبْلَ أَنِ ابْتَعَثَهُ، إِذِ الْخَلَائِقُ بِالْغَیْبِ مَكْنُونَةٌ، وَ بِسَتْرِ الْأَهَاوِیلِ مَصُونَةٌ، وَ بِنِهَایَةِ الْعَدَمِ مَقْرُونَةٌ، عِلْماً مِنَ اللَّهِ تَعَالَى بِمَآیِلِ الْأُمُورِ، وَ إِحَاطَةً بِحَوَادِثِ الدُّهُورِ، وَ مَعْرِفَةً بِمَوَاقِعِ الْمَقْدُورِ، ابْتَعَثَهُ اللَّهُ تَعَالَى إِتْمَاماً لِأَمْرِهِ، وَ عَزِیمَةً عَلَى إِمْضَاءِ حُكْمِهِ، وَ إِنْفَاذاً لِمَقَادِیرِ حَتْمِهِ؛
ترجمه تحت اللفظی این چند جمله این است خدای متعال پیغمبر اکرم را برگزید پیش از آن که او را مبعوث به رسالت کند، در آن هنگام که خلایق در غیب عالم پوشیده بودند و پرده های حیرت انگیز آن ها را در برگرفته بود و مقرون به نهایت عدم بودند؛ چون خداوند سرانجام کارها را می دانست و بر حوادث روزگار احاطه داشت و به جایگاه مقدرات آگاه بود، در این عالم او را مبعوث کرد؛ به خاطر این که کارش را به پایان برساند، و به خاطر این که تصمیم داشت حکمش را اجرا کند، و برای این که آن مقدرات حتمی را نافذ و اجرا کند.
حضرت زهرا سلام الله علیها در این عبارات به دو مرحله اشاره می فرمایند؛ یک مرحله، مرحله ای است که هنوز مخلوقات خلق نشده بودند و هنوز انسانی در کار نبود. در چنین موقعیتی خدای متعال پیغمبر اکرم را برگزید و معین کرد که باید او خاتم انبیاء باشد. مرحله دیگر در این عالم بود. بعد از این که آسمان ها، کهکشان ها، منظومه شمسی و زمین پدید آمد و زمین مستعد شد که موجود زنده ای در آن به وجود آید، هزاران سال گذشت تا خدای متعال پیغمبر اکرم را مبعوث به رسالت کرد. در این مرحله می فرماید خدا او را مبعوث کرد تا آنچه را که تقدیر فرموده بود به مرحله عمل درآورد. امشب که شبی از شب های قدر است بی مناسبت نیست که توضیح دهیم آن تقدیرات در کجا بود، برای چه بود و چگونه خداوند تقدیرات را به مرحله امضا می رساند. برای این که بحث خیلی گسترده نشود، این توضیح را به صورت فهرست وار عرض می کنم.
اصل قدر و تقدیر به معنای اندازه گیری است. در روایتی از امام هادی صلوات الله علیه نقل شده است که تقدیر عبارت است از مهندسی عالم. ما وقتی خودمان در عالم انسانی می خواهیم پروژه عظیمی را تأسیس کنیم، اول باید هدفمان مشخص باشد. این کار نیاز به معلوماتی دارد. مرحله علم اولین مرحله ای است که برای مقدرات کار لازم است. بعد مقدمات لازم را بررسی می کنیم. وقتی همه این ها را در نظر گرفتیم، طرحی برای کار تصور می کنیم و به دنبال آن نقشه اجرایی طرح را آماده می کنیم. نقشه اجرایی طرح را در آخرین مرحله آماده می کنیم و بعد از آن بسم الله را می گوییم و شروع به عملی کردن طرح می نماییم. البته می دانیم که خدای متعال به این مراحل احتیاج ندارد تا لازم باشد که هر کدام در زمانی انجام گیرد. اصولا زمان در کارهای خدا دخالتی ندارد. ما هستیم که به خاطر ضعف وجودی، نیاز داریم به این که به تدریج فکر کنیم، با دیگران مشورت کنیم تا طرحی را بریزیم و بعد نقشه عملیاتی اش را آماده کنیم. اگر امکان داشت همه این مراحل را در یک آن تصور کنیم دیگر به زمان نیاز نداشتیم؛ ولی به هر حال این مراحل از نظر عقلی بر هم مترتب اند؛ یعنی اگر در یک آن هم همه این مراحل را می توانستیم تصور کنیم، باز این ها تقدم و تأخر دارند؛ یعنی غیر از تقدم و تأخر زمانی، تقدم و تأخرهای دیگری هم هست. مثلاً وقتی با دست کلید را در قفل می چرخانیم، دست و کلید با هم حرکت می کنند؛ اما دست است که کلید را به حرکت در می آورد و حرکت دست تقدم وجودی بر حرکت کلید دارد.
ممکن است سؤال شود که: چرا با این که خدا کارش را بدون زمان انجام می دهد و فقط می گوید: باش! و آن موجود می شود، اما درباره خلق عالم می فرماید: «خَلَق السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ؛[سوره اعراف، آیه 54] خلقت آسمان ها و زمین شش روز طول کشید»؟ اجمالاً همان طور که چند جلسه قبل عرض کردم، آن عالمی که زمان ندارد بر عالم زمان احاطه دارد. ما که در عالم زمان هستیم این تقدم و تاخرهای زمانی را درک می کنیم؛ ولی او که بر این عالم احاطه دارد، همه این ها برای او یک جا حاضر است. مخلوق در شش روز پدید می آید؛ اما امر الهی تدریج ندارد (یقول له کن فیکون). این تدریج برای مخلوق است نه برای خالق.
حضرت زهرا سلام الله علیها برای انتخاب پیغمبر و بعثت پیغمبر به دو مرحله اشاره می فرمایند؛ مرحله اول را با تعابیر إصطفی، إجتبی و سمّاه بیان می کنند و مرحله دوم را با تعابیر أرسل، إبتعث و ... . مرحله اول مرحله علم است. این معنا را نسبت به کار خدا «تقدیر علمی» گویند. یعنی خدای متعال هم در عالم علم خود، اشیاء را اندازه گیری می کند که چه چیزی باید در چه جایی واقع شود، چه قدر زمان می خواهد، حجمش باید چه قدر باشد، باید با چه چیزهایی ارتباط داشته باشد و ... . این نوعی اندازه گیری است، اما در عالم علم. وقتی نقشه اجرایی تهیه و عمل شروع شد، این بخش کار هم مراحلی دارد که آن را «تقدیر عینی» گویند. حضرت زهرا سلام الله علیها فرمودند: عِلْماً مِنَ اللَّهِ تَعَالَى بِمَآیِلِ الْأُمُورِ، وَ إِحَاطَةً بِحَوَادِثِ الدُّهُورِ، وَ مَعْرِفَةً بِمَوَاقِعِ الْمَقْدُورِ؛ چون خدا عواقب امور را می دانست و بر همه حوادث احاطه داشت و جایگاه این مقدرات را می شناخت، در همان عالم جایگاه پیغمبر را به عنوان خاتم انبیاء تعیین کرد. تا این جا صحبت علم و معرفت است که بر تقدیر علمی منطبق می شود. اما وقتی جبرئیل بر پیغمبر نازل می شود و می گوید: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ،[سوره علق، آیه 1] این جا دیگر صحبت علم نیست؛ بلکه این جا مرحله اجرا، پیاده کردن نقشه و عینیت بخشیدن به طرح است؛ لذا حضرت زهرا سلام الله علیها این مرحله را این گونه بیان می کنند که: ابْتَعَثَهُ اللَّهُ تَعَالَى إِتْمَاماً لِأَمْرِهِ، وَ عَزِیمَةً عَلَى إِمْضَاءِ حُكْمِهِ؛ خدا پیغمبر را مبعوث کرد برای این که کار را تمام کند، چون عزم جدی داشت که آن حکمی را که در عالم علم کرده بود امضا و در عالم عین پیاده کند؛ وَ إِنْفَاذاً لِمَقَادِیرِ حَتْمِهِ؛ مقدرات تا به آن مرحله نهایی نرسیده قابل تغییر است. کار مهندس هم همین طور است. وقتی کار به مرحله آخر رسید و آخرین خشت را گذاشتند دیگر کار تمام است. مقدرات حتمی یعنی چیزهایی که دیگر تغییر نمی کند. در قرآن به برخی از مقدرات حتمی اشاره شده است؛ مثلاً می فرماید: هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ؛[سوره توبه، آیه 33] این اراده حتمی خداست که پیغمبر آخرالزمان مبعوث شود و دین او بر همه ادیان دیگر غالب شود، و یا می فرماید: وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِی الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ الصَّالِحُونَ؛[سوره انبیاء، آیه 105] ما هم در تورات و هم در زبور نوشتیم و هم در قرآن می گوییم که وارثان این زمین شایستگان اند. این یک قضای حتمی است. حضرت زهرا سلام الله علیها می فرمایند: برای این که این مقدرات حتمی تحقق پیدا کند خدا پیغمبر را مبعوث فرمود. اگر پیامبر در این عالم مبعوث نشده بود این مقدرات، حتمیت پیدا نمی کرد. پس می بینید حضرت دو گونه تعبیر به کار برده اند؛ قبل از بعثت صحبت از مقدراتی است که به عالم علم الهی مربوط است؛ یعنی تقدیرات علمی. اما بعد از بعثت صحبت از مقدرات حتمی است (إنفاذا لمقادیر حتمه). پس ما دو نوع تقدیر داریم؛ تقدیرات در عالم علم الهی و تقدیرات در عالم عین، و هر دو هم در روایات و هم در آیات مصادیق زیادی دارد. چون این شب ها شبهای قدر است، توجه به این مطلب لازم است که یک دسته از تقدیرات، تقدیرات علمی است که در لوح محفوظ و لوح محو و اثبات است. یک دسته تقدیرات علمی، تقدیرات علمی غیر حتمی است و یک دسته تقدیرات علمی حتمی؛ مثلاً وقتی برای کسی أجل معین می شود، یک أجل، أجل حتمی است و یکی أجل معلق و مشروط. مثلا اجلش به صدقه دادن مشروط است؛ یعنی اگر صدقه داد اجلش طولانی است و اگر صدقه نداداجلش کوتاه است. این مربوط به تقدیراتی است که قابل تغییر است. اما بالاخره خدا می داند که آیا این صدقه خواهد داد یا نخواهد داد و عمرش چه قدر خواهد شد. این تقدیرات، تقدیرات علمی حتمی است. تقدیراتی که به مرتبه حتمیت می رسد مرتبه قضاء است. این دو مرتبه در عالم علمی، تقدیر علمی و قضای علمی است. عالم عین هم همین دو مرحله را دارد: یک مرحله مشروط دارد و یک مرحله حتمی و در مرحله آخر امضاء می شود. امضاء یعنی گذراندن و تمام شدن کار که دیگر برگشتی ندارد.
ارتباط بعثت و تقدیرات حتمی
حال سوال می شود: چه ربطی است بین انتخاب پیغمبر و این که خدا می داند مقدرات چیست و چگونه باید واقع شود؟ برای جواب باید ببینیم هدف خدا از خلقت این عالم چیست؟ گفتیم که وقتی خدا می خواهد عالم هستی را بیافریند هدف اصلی او کامل ترین موجودی است که در عالم خلقت می تواند وجود پیدا کند و آن وجود مقدس پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم است و چون نور آن حضرت با نور چهارده معصوم متحد است در واقع چهارده معصوم هدف اصلی خلقت اند و در مرحله بعد هم کسانی هستند که به آن ها شباهت دارند، یعنی انبیاء و اولیای خدا و مومنین خالص. بقیه هم طفیل وجود آنها هستند. اما خدا از این طفیلی ها هم صرف نظر نمی کند. نه تنها از این ها بلکه اگر یک لحظه به یاد خدا باشند هم از آن یک لحظه نمی گذرد و زمینه را فراهم می کند تا یک یاالله بگویند. در میان میلیاردها انسانی که در طول تاریخ می توانند به وجود آیند، افراد ارزنده ای پیدا خواهند شد و خدا می داند چند نسل باید بگذرد تا یک انسان خوب پیدا شود. اگرچند نسل کافر باشند، اما در نسل چهارمشان یک انسان خوب بتواند به وجود آید، خدا زمینه را فراهم می کند تا این نسل بیایند زندگی کنند تا آن انسانی که لیاقت نور خدا را دارد متولد شود. این ها از الطاف و رحمت های بی نهایت خداست.
در مرحله علم باید چه کار کرد تا انسان ها بتوانند خداپرست شوند و به قرب خدا برسند؟ اولا باید آنچه لازم است در وجودشان گذاشته شود. باید خدا به آن ها عقل بدهد تا بتوانند خوب و بد را تشخیص دهند. اما باز خدا می داند که علاوه بر عقل این ها به راهنمای دیگری هم احتیاج دارند. اگر کسانی باشند که این ها را تربیت کنند ممکن است این ها ارتباطی با خدا پیدا کنند و لایق بهشت شوند. اما اگر خدا پیغمبر را نفرستد عقلشان برای رسیدن به آن کافی نیست. این ها مطالب مربوط به مرحله علم است. این تقدیر علمی است. پس در همان طرح اولیه خلقت باید در نظر گرفته شود که مخلوقات اصیل مرتبه ای از وجود هم داشته باشند که با دیگران هم ارتباط برقرار کنند و آن ها را راهنمایی کنند.؛ لذا باید وجود اصلی آن مخلوقات اصیل باید مرتبه نازله ای هم داشته باشند و آن وجود جسمانی شان است. در این وجود جسمانی باید مثل سایرین باشند. والا نمی توانند با آن ها همکاری کنند. این راهنما باید با خدا ارتباط تنگاتنگ داشته باشد؛ «وَمَا كَانَ اللّهُ لِیُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَیْبِ وَلَكِنَّ اللّهَ یَجْتَبِی مِن رُّسُلِهِ مَن یَشَاء؛[آل عمران، 179] شما طوری نیستید که خدا غیب را بر شما آشکار کند؛ اما در میان همه انسان ها تعدادی هستند که چنین استعدادی را دارند» و اراده خدا تعلق می گیرد به این که آن ها را انتخاب کند و غیب را به آن ها بنمایاند. باید آن ها که سنخیتی با شما دارند بیایند و دست شما را بگیرند و هدایت کنند. در این جا فلسفه نبوت هم روشن می شود. روشن می شود که چرا خدا پیغمبران را برای هدایت انسان ها می فرستد؟ و چرا به آنان وحی می کند و به دیگران وحی نمی کند؟ منظور از این مقدمه این بود که در طرح اولیه خلقت برای این که انسان هایی که بعد از میلیاردها سال تدریجا آفریده می شوند لیاقت استعداد دریافت رحمت های بی پایان الهی و سعادت اخروی را پیدا کنند باید نبوت منظور شود وگرنه وجود سایر انسان ها معطل می ماند و به هدف نمی رسند و این نقض غرض و خلاف حکمت است. تا این جا تکلیف در عالم علم مشخص شد. حال در عالم عین باید چه کار کرد؟ برای این که آنچه را که خداوند طراحی کرده بود عملی شود پیامبر را مبعوث کرد (إتماما لأمره و عزیمة على إمضاء حكمه و إنفاذا لمقادیر حتمه).
وصلی الله علی محمد و آله الطاهرین.
