6. بانوی محدثه

بسم الله الرّحمن الرّحیم

آن چه پیش رو دارید گزیده ای از سخنان حضرت آیت الله مصباح یزدی (دامت بركاته) در دفتر مقام معظم رهبری است كه در تاریخ 89.05.27 همزمان با شب هشتم ماه مبارک رمضان 1431 قمری ایراد فرموده اند. باشد تا این رهنمودها بر بصیرت ما بیافزاید و چراغ فروزان راه هدایت و سعادت ما قرار گیرد.

بانوی محدثه

مفهوم وحی و الهام

الحمد لله على ما أنعم و له الشكر على ما ألهم؛[بلاغات النساء، ص27 و بحارالانوار، ج29، ص220] خطبه مبارکه فدکیه با این عبارات شروع می شود که جلسه قبل جمله اول را در حدی که خدای متعال توفیق داد توضیح دادیم. در جمله دوم می فرمایند: و له الشكر على ما ألهم؛ تنها خدا را شکر می کنم بر آن چه الهام فرمود. الهام یعنی چه؟ الهام مثل وحی در لغت یک معنای عامی دارد؛ اما در شرع و به خصوص نزد علمای علم کلام و عقاید اصطلاح خاصی پیدا کرده است. از موارد استعمال وحی و الهام در قرآن کریم چنین استفاده می شود که وحی و الهام نوعی ادراک است (که گاهی ناآگاهانه یا نیمه آگاهانه است) که با اسباب عادی کسب نشده است. نزدیک ترین معنایی که گفته شده این است که وحی یعنی اشاره سریع. وقتی به کسی برای کاری اشاره کنند می گویند أوحی إلیه. چنان که درباره حضرت زکریا علی نبینا وآله وعلیه السلام می فرماید:؛ فَأَوْحى؛ إِلَیهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُكْرَةً وَ عَشِیا؛[مریم، 11] ایشان به کسانی که آن جا مشغول عبادت بودند اشاره کرد که شما مشغول ذکر و عبادت باشید. این جا تعبیر وحی شده است. حتی در مواردی که وسوسه های شیطانی در افرادی وارد می شود و اثر می کند هم تعبیر وحی به کار رفته است؛ «وَإِنَّ الشَّیاطِینَ لَیوحُونَ إِلَى أَوْلِیآئِهِمْ؛[انعام، 121] شیطان ها به شاگردان، دوستان و کسانی که با آنها ارتباط دارند وحی می کنند.»؛ در جای دیگر می فرماید: وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نِبِی عَدُوًّا شَیاطِینَ الإِنسِ وَالْجِنِّ یوحِی بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ؛[انعام، 112] در این جا از وسوسه شیطان هم تعبیر به وحی شده است. گاهی انسان احساس می کند که باید کاری را انجام دهد یا یک ؛ مطلبی به ذهنش می آید ـ گاهی خوب و گاهی بد؛ برای چنین مواردی در اصل لغت عرب تعبیر وحی به کار می رود که گاهی شیطان است که وحی می کند و ما نمی فهمیم. حتی نسبت به حیوانات، بلکه به یک معنا نسبت به همه موجودات، تعبیر وحی به کار رفته است؛ «وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبَالِ بُیوتًا؛ ما به زنبور عسل وحی کردیم که خانه هایی در کوه ها درست کند.»؛ کلمه وحی در این آیات به معانی لغوی بکار رفته است. این وحی به معنای این است که یک نوع ادراکی در یک موجودی پیدا شود بدون این که خودش کسب کرده باشد و حتی ممکن است که خودش نداند که چنین چیزی دارد.

اما در اصطلاح علما، به خصوص علمای کلام و نیز در عرف متشرعه، این انصراف جا افتاده که وحی، یک نوع رابطه تعلیم و تعلم بین خدا و انبیاست. به کسی وحی می شود که پیغمبر باشد. وحی در اصطلاح فقط درمورد ادراک غیر عادی الهی به کار می رود که خدای متعال به انبیاء القا می فرماید. در این اصطلاح حتی برای ائمه اطهار صلوات الله علیهم أجمعین هم تعبیر وحی به کار نمی رود. در مقابل این اصطلاح، اصطلاح الهام را داریم. فرق الهام و وحی خیلی روشن نیست؛ هر دو ادراکی است که از روی اکتساب نباشد و معمولا هم دفعتاً پیدا می شود؛ ولی الهام در عرف متشرعه به خصوص شیعیان یک اصطلاح خاصی پیدا کرده است و آن این که الهام ادراک خاصی است که خدا به اولیای خودش مرحمت می کند. الهام نوعی ادراک از سنخ وحی، ؛ اما ضعیفتر از وحی است. در بعضی روایات آمده است که فرق بین وحی و الهام این است که در وحی ملک حامل وحی دیده می شود؛ اما در الهام ملک دیده نمی شود و فقط اثر آن در قلب احساس می شود.

اقسام الهام

قرآن کریم از یک نوع الهام یاد کرده که شامل همه انسانها می شود. در سوره شمس بعد از یازده قسم می فرماید: «فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا؛[شمس، 8] خدا به نفس و روح آدمی زاد فجور و تقوا را الهام کرد.»؛ همه انسانها با یک درک خدادادی کار خوب و بد را می شناسند، یا تمایل به کار خوب و کار بد را در خودشان احساس می کنند. خودشان این تمایلات را کسب نکرده اند و از کسی یاد نگرفته اند؛ بلکه این الهام الهی است.

الهام ممکن است از سنخ ادراکات باشد؛ یعنی خدا یک چیزی را به انسان می فهماند، و یا ممکن است از سنخ میل و گرایش باشد؛ یعنی میل به چیزی را در انسان الهام می کند. در مورد وحی هم این چنین است. قرآن می فرماید: «وَأَوْحَینَا إِلَیهِمْ فِعْلَ الْخَیرَاتِ؛[انبیاء، 73] خدا به اولیای خود انجام خیرات را وحی می کند.»؛ در این جا نمی فرماید: علم به خیرات را؛ بلکه می فرماید: فعل الخیرات. ظاهراً خود فعل وحی می شود؛ یعنی به عنایت الهی تمایل به کار خیر در اولیای خدا پیدا می شود. خداوند از این نمونه کارها زیاد دارد؛ مانند: «حَبَّبَ إِلَیكُمُ الْإِیمَانَ وَزَینَهُ فِی قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ إِلَیكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْیانَ؛ خدا محبت ایمان و تقوا را در دلهای مؤمنین قرار می دهد.»؛ این کار خداست. وقتی مؤمن با دل خویش ایمان می آورد و از نعمت هدایت الهی استفاده می کند و شکرش را به جا می  آورد، خدا هم به او پاداش می دهد. پاداش خدا به مؤمن این است که ایمان و عمل صالح را برای او دوست داشتنی می کند. در مقابل از کفر، فسوق و عصیان خوشش نمی آید. اصلاً از گناه کردن بدش می آید.

شاید ترتیب  این سه، اشاره به مراتب این کراهت باشد. همه مؤمنان از کفر بدشان می آید. مرتبه بعد کراهت نسبت به فسوق است. مؤمن دوست ندارد که انسانِ بی بندوباری باشد. وقتی ایمانش قوی تر شود و از نعمت هدایت الهی بیشتر استفاده کند، خدای متعال آن چنان به مؤمن عنایت می کند که از گناه هم بدش می آید. گناه در نزد مؤمن گویا بوی بدی دارد که از آن متنفر می شود. این از کارهای خداست. در همه انسانها دو گرایش قرار داده است. از طرفی همه ما کارهای خوب را دوست داریم و وقتی کسی کار خوبی می کند گرچه به ما هم هیچ ربطی نداشته باشد خوشمان می آید. این یک نوع کاری است که خدا برای انسانها انجام می دهد و از آن تعبیر به «الهام تقوا»؛ می کند. از طرف دیگر نسبت به هر لذتی ـ اگرچه گناه باشد ـ نیز تمایل داریم. انسانهای ضعیف الایمان توجه به حرام یا حلال بودن لذت ندارند. ابتدائاً به طور طبیعی همه انسا نها این لذتها را دوست دارند؛ ولی هر قدر در راه ایمان پیش روند این تمایلات محدود می شوند و دیگر لذتهای از راه گناه را دوست ندارند. وقتی عبادت و اطاعت می کنند تمایل به انس خدا روز به روز در وجودشان قوی تر می شود تا به حدی می رسد که دیگر برای عبادت خدا بی تاب می شوند.

در مقابل الهامات عام، الهامات خاصی وجود دارد که مخصوص کسانی است که از آن الهامات اولیه حسن استفاده را بنمایند. الهامات خاص، هم در بخش نظری و هم در بخش عملی مخصوص اولیای خداست. آنها  چیزهایی را می فهمند که دیگران نمی فهمند. گاهی به کاری تمایل پیدا می کنند؛ گویا یک منادی در وجودشان ندا می دهد که فلان کار خوب را انجام بده! یک باره انگیزه پیدا می کند که آن کار را انجام دهد. ائمه اطهار سلام الله علیهم اجمعین و حضرت زهرا سلام الله علیها از این موهبت الهی بهر ه فراوانی داشتند.

در مورد الهام تعبیر دیگری هم در روایات ما به کار رفته است و آن تعبیر «تحدیث»؛ است. یکی از القاب حضرت زهرا سلام الله علیها محدَّثه است. گاهی به غلط محدِّثه گفته می شود به گمان این که چون حضرت برای دیگران حدیث می گفتند به ایشان محدِّثه گفته می شود. در حالی که محدَّث به کسی گویند که ملائکه با او حرف بزنند و برایش حدیث گویند. همه انبیاء و ائمه معصومین علیهم السلام محدَّث بودند. خداوند تعالی برای غیر انبیاء هم الهام دارد؛ حتی برای غیر ائمه علیهم السلام هم الهام وجود دارد؛ به این معنا که فرشته ای با انسانی سخن بگوید ولی او آن فرشته را نبیند. این مقامی است که خدا به بندگان خاصی می دهد.

در این جا ممکن است سؤال شود که: از طرفی ما معصومین را منحصر در عده ای خاص می دانیم و از طرفی می دانیم که برخی از امام زادگان و اولیای الهی هیچ گاه گناه نکردند و به یک معنا معصوم بودند؛ جمع این دو مطلب چگونه است؟ جمع این دو مطلب به این صورت است که ظاهراّ چهارده معصوم یعنی چهارده معصومی که عصمتشان از طرف خدا تضمین شده است و همان طور که خدای متعال عصمت انبیاء را برای ما ضمانت کرده به طوری که عصیان و خطایی مرتکب نمی شوند، همان را درباره ائمه اطهار و حضرت زهرا سلام الله علیها هم ضمانت کرده است. دلیل قطعی داریم برای این که اینها باید معصوم باشند؛ اما این معنایش این نیست که غیر از این ها ممکن نیست معصوم باشند. مرحوم آیت آلله العظمی بهجت رضوان الله علیه می فرمودند: در نجف شخصی را می شناختم که با اینکه کارمند ساده ای بود هنگام احتضار در حالی  که مرحوم آقای خویی و مرحوم آقای میلانی بالای سرش بودند گفته بود: «خدایا! تو شاهدی از آن روزی که من به تکلیف رسیدم تا به حال عالماً عامداً هیچ گناهی نکرده ام!»؛ ظنّ قوی بنده این است که مرحوم آیت الله بهجت حتی قبل از به تکلیف رسیدنشان هم گناهی مرتکب نشده بودند و بعد از تکلیفشان هم ما حتی چیزی که بتوان مکروه بودنش را اثبات کرد از ایشان ندیدیم! خدا می تواند این چنین بنده هایی داشته باشد؛ اما این معنایش این نیست که چهارده معصوم، پانزده معصوم شدند!

زمینه چینی برای بیان الهامات الهی

حضرت زهرا سلام الله علیها در این خطبه شریف بعد از حمد بر نعمتهای الهی می فرمایند:؛ و له الشکر علی ما الهم؛ خدا را شکر می کنم بر الهاماتی که فرموده است. در این جا دو احتمال می توان مطرح کرد؛ یکی این که منظور از این الهام همان الهام عامی باشد که خدا نسبت به همه انسانها و یا حتی غیر انسانها هم فرموده است و چون حضرت سلام الله علیها یکی از آنها هستند و این نعمت به ایشان هم داده شده است خدا را شکر می کنند. مثل این که ما خدا را شکر کنیم که به ما چشم داده است. خداوند به خیلی؛ از انسانها چشم داده است؛ ولی این مانع نمی شود از این که ما خدا را بر این نعمت شکر کنیم. اما شاید احتمال قوی تر این باشد که حضرت، خدا را شکر می کنند به این جهت که خدا الهامات خاصی به این خانواده عنایت فرموده است و این جا تعبیر شکر مناسبتر از حمد است؛ چون در شکر این جهت لحاظ شده است که ستایش می کنم کسی را که به طور خاص نعمتی به من داده است؛ البته معنای اول هم غلط نیست؛ اما به نظر می رسد که این معنای دوم مناسبتر باشد و این یک نوع براعت استهلال است؛ یعنی چون بناست در این خطبه به مطالبی اشاره کنند که خدای متعال به ایشان الهام فرموده است، اول اشاره می کنند که خدا به ما بعضی چیزها را الهام فرموده است و من پیشاپیش به خاطر این نعمت اختصاصی خدا را شکر می کنم.

داستان مصحف فاطمه سلام الله علیها

از جمله این الهامات آن الهاماتی است که مصحف حضرت فاطمه سلام الله علیها را تشکیل داده است. روایات بسیاری نقل شده است که در آن چند روز بعد از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله که آن مصیبتهای عظیم و غیرقابل وصف بر آن حضرت وارد شد خدای متعال جبرئیل را می فرستاد که با حضرت زهرا سلام الله علیها صحبت کند و برای ایشان تسلی باشد تا حضرت زیاد به آن غصه ها و مصیبتها فکر نکند. جبرئیل راجع به داستانها و حوادثی که بعدها اتفاق می افتد برای حضرت نقل می کرد. بعد اینها جمع شد و به مصحف فاطمه سلام الله علیها نام گذاری شد. در بعضی روایات آمده که در این مصحف چیزی از حلال و حرام نبود و فقط پیشگویی هایی بود که جبرئیل برای حضرت زهرا سلام الله علیها از حوادث آینده کرده بود. حضرت آنها را ثبت کردند و به صورت کتابی درآوردند.[بحارالانوار، ج26، ص44]

مصحف یعنی جمع آوری شده. برخی افراد بی اطلاع گمان کرده اند که این مصحف چیزی است در مقابل قرآن؛ یعنی قرآن مصحفی برای پیغمبر صلی الله علیه وآله است و در مقابل آن حضرت زهرا سلام الله علیها هم مصحفی داشته اند. یکی از تهمت هایی که به شیعیان می زنند این است که می گویند: شیعیان معتقدند حضرت زهرا سلام الله علیها هم پیغمبر بوده و غیر از قرآن مصحفی داشته اند و شیعیان برای خود، قرآن دیگری قائل هستند! در صورتی که آن مصحف همین تحدیثهای جبرئیل بوده است و ایشان آنها را جمع آوری کرده اند و به صورت کتابی درآورده اند. ائمه اطهار علیهم السلام در بسیاری از روایات می فرمایند: «نظرتُ فی مصحف فاطمه؛[بحارالانوار، ج26 ص44] در مصحف حضرت فاطمه این چنین یافتیم.»؛ به هر حال این مصحف از مصادیق الهاماتی است که اختصاص به حضرت زهراسلام الله علیها داشته است و جمله: و له الشکر علی ما الهم، می تواند براعت استهلال باشد نسبت به الهاماتی که در طول خطبه به آنها اشاره خواهند فرمود.