بسم الله الرّحمن الرّحیم

آن چه پیش رو دارید گزیده ای از سخنان حضرت آیت الله مصباح یزدی ( دامت بركاته ) در دفتر مقام معظم رهبری است كه در تاریخ 1390.01.17 ایراد فرموده اند. باشد تا این رهنمودها بر بصیرت ما بیافزاید و چراغ فروزان راه هدایت و سعادت ما قرار گیرد.

چکیده مباحث گذشته

الحمدلله که خداوند عنایت فرمود و موفق شدیم در این محفل نورانی خدمت عزیزان باشیم. موضوع بحث ما خطبه حضرت زهرا سلام الله علیهاست. ضرورت دارد در آغاز سال جدید مروری بر بخشی از خطبه داشته باشیم که در طی جلسات متعدد گذشته بحث شد. این خطبه با این جمله شروع می شد: الحمد لله على ما أنعم و له الشكر على ما ألهم. خطبه های انبیاء، اولیاء و عالمان دینی، با حمد خدا شروع می شود؛ ولی هر یک از اوصاف و نعمت های خداوند متعال که در ابتدای خطبه ذکر می شوند با هدف انشای خطبه تناسب دارند. در این خطبه مبارک هم اوصاف خاصی ذکر شده که با توجه به آن ها می توان برخی از حکمت هایی را حدس زد که در چگونگی تنظیم فرازهای مختلف این خطبه مبارک نهفته است. دست کم ذکر آ ن ها باعث می شود بیشتر به اهمیت و هدف انشای کلام پی ببریم.

بزرگ ترین خدمت به بشریت

در این خطبه همراه با حمد و سپاس الهی سه مطلب اساسی یعنی توحید، نبوت و معاد به دنبال هم آمده که در واقع اساس دین اند. در ابتدای خطبه به سبک خاصی، به وحدانیت خدای متعال شهادت داده شده است. توحید نقش حیاتی و اساسی در سعادت انسان دارد و شهادت دادن به توحید در واقع اعتراف به این نعمت و شکر این نعمت است که خدای متعال اصلی ترین عامل سعادت را به ما مرحمت فرموده است که اگر این نباشد سایر امور بی فایده است. البته توحید هم مراتب و شئونی دارد. اهتمام به این مسأله با هدف خطبه بی تناسب نیست. حضرت می توانستند بگویند: «اشهدان لا الاالله وحده لاشریک له.» ولی ذکر این اوصاف و تاکید بر این که سعادت انسان بر این اعتقاد مبتنی است مقدمه ای است برای این مطلب که کاری که پدرم رسول خدا ﷺ برای جامعه انسانی انجام داد و آن ها را از شرک، ضلالت و پستی ها نجات داد کاری بسیار بنیادی و عظیم بود. کاری که او کرد با کار هیچ کس قابل مقایسه نیست؛ چراکه چیزی را به جامعه بذل کرد و در اختیارشان گذاشت که اساسی ترین عامل برای سعادت همه انسان ها تا روز قیامت است. پس خدمتی که پیغمبر اکرم ﷺ در حق جامعه انسانی و به خصوص ملت مسلمان و مخاطبان حضرت زهرا سلام الله علیها انجام داد این بود که آن ها را با توحید آشنا کرد و از شرک و ضلالت نجاتشان داد.

این قسمت خطبه مقدمه ای برای بیان ارزش خدمات پدر بزرگوارشان است. با این مقدمه اهمیت توحید روشن می شود و وقتی مخاطب می فهمد که پیغمبر چنین خدمتی برای بشریت انجام داده متوجه ارزش و اهمیت زحمات ایشان می شود. در ضمنِ شهادت به توحید بر روی دو صفت از اوصاف الهی تکیه شده است؛ یکی ربوبیت تکوینی الهی به این معنا که خدای متعال به انسان ها نعمت حیات، نعمت وجود و لوازم وجود را عنایت فرموده است. همه آنچه که به امور تکوینی برمی گردد و انسان ها از آن منتفع می شوند در این دسته قرار می گیرد. از جمله این نعم فراهم کردن شرایط مناسب رشد و حیات در محیط اطراف انسان است. این ربوبیت شامل همه موجودات می شود. اما درباره انسان آنچه مهم تر می نماید ربوبیت تشریعی و هدایت انسان است. آن چه موجب سعادت دنیا و آخرت انسان می شود یافتن راه صحیح زندگی است که عمدتاً به وسیله انبیا ارائه شده است. به همین مناسبت بعد از شهادت به توحید به شهادت به رسالت منتقل می شوند و در این مقام به عظمت نعمت انبیا به خصوص پیغمبر خاتم ﷺ اشاره می فرمایند. به زحماتی اشاره می کنند که پیغمبر اکرم ﷺ متحمل شدند تا این رسالت الهی را به انجام برسانند و برای مردم جهان این ربوبیت تشریعی الهی را عینیت ببخشند. اگر خدای متعال انبیا را و به خصوص پیغمبر خاتم را مبعوث نفرموده بود مردم نمی توانستند راه صحیح زندگی را بشناسند. اگر نبود این هدایت و این نعمت، انسان ها در ردیف حیوانات و گاهی پست تر از حیوانات قرار می گرفتند. قرآن صراحتا می گوید که برخی انسان ها از چهارپایان پست ترند؛ أُوْلَـئِكَ كَالأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ.[سوره اعراف، آیه 179] به تصریح قرآن، کافر پست ترین جنبده است؛ إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللّهِ الَّذِینَ كَفَرُواْ.[سوره انفال، آیه 55] آن چه انسان را از این مرتبه پست نجات می دهد وجود مقدس انبیا و به خصوص پیغمبر اکرم صلوات الله علیهم اجمعین و تعالیم ایشان است.

یادآوری این نکات توسط حضرت زهرا سلام الله علیها باعث می شود که مردم متوجه زحمات پدر ایشان شوند و بفهمند که رسول خدا چه حق عظیمی بر گردن آن ها دارد. پس ذکر اوصاف رسول اکرم ﷺ و تاثیری که زحمات ایشان در هدایت مردم و نجات آن ها از گمراهی ها دارد باز با هدف خطبه متناسب است. حضرت این نکته را ذکر می فرماید تا بعد بگوید: «آن کسی که این کارها را کرده پدر من بود. او بود که بر شما این حق را داشت و من تنها دختر او هستم.» سپس می فرماید: «پس از این که پدرم رسالت خویش را انجام داد خداوند متعال حضور او در جوار خودش و در صف فرشتگان مقرب الهی را بر ماندن در این دنیا برای او ترجیح داد و او را به طرف خودش برد.» این فراز به این نکته اشاره دارد که گرچه خداوند به وسیله انبیا انسان ها را هدایت می کند و از گمراهی نجات می دهد اما سنت تکوینی الهی این نیست که یک نبی الی الابد در میان مردم باشد. پیغمبر هم انسانی مثل انسان های دیگر است و شرایط زندگی این عالم بر او هم حاکم است. این مطلب در قرآن مورد تأکید و اهتمام قرار گرفته است. او یک پیام الهی دارد و باید آن را به مردم برساند. در مرحله بعد این مردم هستند که مسئولیت حفظ پیام الهی را دارند.

در ضمن نکات فوق به این مطلب هم اشاره می کنند که پیغمبر اکرم با نشان دادن راه سعادت و شقاوت به مردم، آن ها را به نتایج ابدی کارهایشان هم متنبه کردند و به آن ها هشدار دادند که زندگی فقط این چند روز کوتاه دنیا نیست که با پایان یافتن آن، همه چیز تمام شود. این عمر کوتاه شما مقدمه ای برای فراهم شدن خوشبختی ابدی یا بدبختی ابدی است. تا این جا آن سه اصل توحید، نبوت و معاد با ذکر اوصاف خاصی که متناسب با هدف این خطبه باشد تقریر شد.

ولایت، ناظم ملت و مانع تفرقه

وقتی کلام به این جا می رسد روی سخن را به سوی مردم برمی گردانند و با مخاطب قرار دادن آن ها خطبه را ادامه می دهند. این نحوه تغییر در کلام خود از عوامل بلاغت است و موجب جلب توجه مخاطب می شود و مخاطب می فهمد که متکلم از این جا به بعد سخن خاصی با او دارد. حضرت می فرمایند: «مردم! شما می دانید پدر من برای ترویج دین خدا و هدایت شما چه زحمت هایی کشید؟» حضرت با یادآوری خصوصیات رسول خدا سعی می کنند هم مردم را از غفلت درآورند و هم زمینه عاطفی برای پذیرش کلام را در مخاطب ایجاد کنند. این روش نیز از وجوه بلاغت است و از روش هایی است که می توان برای تأثیر گذاشتن بر دیگران از آن استفاده کرد. حضرت می خواهند به آن ها تذکر دهند که: «اکنون نوبت شماست که میراث پیغمبر یعنی قرآن و دین اسلام را حفظ کنید.» به این مناسبت اشاره ای به بعضی از حکمت های احکام و فلسفه تشریعات الهی می فرمایند. این فراز هم حامل نکته ای است که باز در نتیجه گیری از این خطبه مؤثر است. حضرت در ضمن اشاره به حکمت تشریع نماز، زکات و ... می فرمایند: «و طاعتنا نظاما للملة و إمامتنا أمانا من الفرقة. احکام الهی هر کدام مصالحی داشت. یکی از احکام هم وجوب اطاعت از ماست؛ أَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الأَمْرِ مِنكُمْ؛[سوره نساء، آیه 59] این هم حکمت مهمی دارد که نباید فراموش شود و آن نظام بخشیدن و سامان دادن به ملت اسلام یعنی آیین مقدس اسلام است. اگر امامت ما نباشد اسلام سامانی نخواهد داشت.» اگر کسی احتمال بدهد که ذکر سایر احکام هم مقدمه ای برای تعیین جایگاه مسأله امامت بود احتمال بعیدی نداده است. یعنی ذکر این مجموعه برای شناخت این عنصر است. سخن حضرت این است که: «خدای متعال این دین را برای شما نازل فرمود و این امانت را پیغمبر اکرم به شما سپرد. وظیفه شما این است که این امانت را به نحو صحیح حفظ کنید.» از این جهت بعد از ذکر این نکات و در آخر این فراز، مردم را به تقوا سفارش می فرماید. یعنی حال که این مسئولیت به دوش شماست بدانید که اگر در انجام این مسئولیت سهل انگاری کنید و تقوا نداشته باشید زحمات پدرم و آن هدف الهی از بین خواهد رفت. هدف این بود که بتوانید راه سعادت را بیابید و آیین حیات بخش اسلام در میان شما حکم فرما شود. اگر شما این مسائل را رعایت نکنید، بعد از گذشت یک نسل، دیگر اسلامی باقی نمی ماند.

حضرت برای این که نکته دیگری را در همین ارتباط در ذهن مردم زنده کنند بار دیگر مردم را مورد خطاب قرار می دهند. آن نکته این است که: «اگر من گفتم پدرم زحمات فراوانی را برای هدایت شما متحمل شد، این را هم باید بدانید که پدرم به تنهایی این کار را انجام نداد. آن کسی که در همه مشکلات یار پدرم بود و هر مشکلی پیش می آمد پیغمبر اکرم از او یاری می خواست پسرعمویم علی بود. شما خود می دانید که اگر علی نبود کار اسلام به سامان نمی رسید. پس همان گونه که مدیون پیغمبرید به خاطر این که وحی را از خدا دریافت کرد و به شما رساند، مدیون شوهرم هم هستید چراکه برای استقرار این دین تلاش کرد.»

سپس حضرت می فرماید: «شما هم در زمان حیات پیغمبر ابتدا اسلام را پذیرفتید و بعد برای یاری آن کوشش کردید. اما همین که پدرم از دنیا رفت غافل شدید و رو به انحطاط رفتید. در این هنگام شیطان که کمین کرده بود سرش را از مخفی گاه خود پنهانی بیرون آورد تا ببیند وضع جامعه شما چگونه است. دید شما آماده گمراه شدن هستید.» حضرت زهرا سلام الله علیها این نکته را خیلی ادیبانه و زیبا بیان فرموده اند که در حد فهم خودمان و به اندازه ای که فرصت بود آن را توضیح دادیم. این نکته زمینه ساز اشاره به این مطلب است که: «از همان روز رحلت پدرم، زمینه انحراف از مسیر اسلام فراهم شد و این در اثر غفلت، نادانی و خواب آلودگی شما بود که شیطان بر شما تسلط پیدا کرد و شما را از مسیر صحیح منحرف کرد.»

لازم است در فرصت مناسب درباره این مسأله صحبت کنیم که چگونه مردمی که آن همه سختی را تحمل کرده بودند، در همان روز رحلت پیغمبر که هنوز جنازه حضرتش از روی زمین برداشته نشده بود عهد خود با رسول الله را فراموش کردند؟! واقعا این مسأله ای غامض، معماگونه و در عین حال آموزنده است. این امتحان منحصر به آن ها نیست. شاید مراتبی از آن برای ما هم پیش آید. وقتی ما در راه صحیح به حرکت درآمدیم، خداوند بر ما منت گذاشت و ما را هدایت فرمود و رهبری فرزانه بر سر راه ما قرار داد تا راه صحیح را شناختیم. اما نباید مغرور شویم و گمان کنیم دیگر سعادت ما تضمین شده است! انسان تا زنده است و در این دنیا نفس می کشد در معرض خطر است. هیچ گاه نباید از خودش مطمئن شود. همه باید به خدا پناه ببریم و از او بخواهیم که عاقبت مان را به خیر ختم کند و ما را در همه مراحل حفظ کند. البته شرطش هم این است که در عمل به آن اندازه ای که خودمان می فهمیم کوتاهی نکنیم.

خطاهای جبران ناپذیر

به هر حال حضرت روی این نکته تکیه می فرمایند که: «از همان لحظه رحلت پدرم شما دچار آفت شدید و این آفت، از غفلت شما شروع شد.» همه ما می دانیم که انسان جائز الخطاست. غیر از حضرات معصومین و احتمالا بعضی از تربیت شدگان مکتب آن ها کم و بیش دیگران مبتلا به خطا و گناه می شوند. اما در یک تقسیم کلی خطا بر دو گونه است؛ گاهی انسان سهل انگاری می کند و مرتکب اشتباهی می شود؛ اما این اشتباه قابل جبران است. حتی اگر نماز انسان هم قضا بشود اگر واقعا توبه کند و قضایش را بخواند جبران می شود. اما برخی اشتباهات اگر شروع شود برگشت ندارد و راه جبرانش مسدود می شود. نه تنها خود شخص از برکات و رحمت ها محروم می شود بلکه باعث گمراهی دیگران هم می شود. از این رو ما طلبه ها به خصوص باید به این خطر بیش از دیگران توجه کنیم. افراد عادی اگر حرف غلطی هم بزنند و یا حتی مذهب غلطی هم انتخاب کنند ممکن است بعد که متوجه اشتباه خود شوند مورد عنایت خدا قرار گیرند و توبه کنند. اما اگر انسان با القاء شبهه یا مطلب نسنجیده ای دیگری را گمراه کرد – کاری که در این زمان نمونه هایش کم نیست – چگونه می تواند این خطا را جبران کند؟! وقتی کسی مقاله ای گمراه کننده نوشت و هزاران نفر در داخل و خارج کشور آن را خواندند و گمراه شدند چگونه می توان این انحراف را تصحیح کرد؟ وقتی شبهه پیدا شد و دین انسان آفت زده شد نمی توان اطمینان پیدا کرد که جبران شود. القاء شبهه خیلی آسان است اما جبران آن خیلی مشکل است. هر اندازه این انحراف وسعت پیدا کند گناهش برای شخص منحرف کننده باقی خواهد ماند (وَلَیَحْمِلُنَّ أَثْقَالَهُمْ وَأَثْقَالًا مَّعَ أَثْقَالِهِمْ).[سوره عنکبوت، آیه 13] بر عکس اگر انسان یک نفر را هدایت کند تا روز قیامت هر کار خوبی آن شخص انجام دهد شخص هدایت گر در کار خوب او شریک خواهد بود. در مقام فکر و اعتقاد این چنین است. در مقام عمل هم خطاها بر دو قسم است؛ برخی خطاها قابل جبران و برخی غیرقابل جبران اند. اگر کسی مسئول انجام کاری در جامعه شود اما به جای خدمت حقوق مردم را تضییع کند، قانون غلط وضع و اجرا کند چگونه می توان این خطا را جبران کرد؟ رأیی که ما در صندوق می اندازیم یعنی شخصی را بر جامعه مسلط می کنیم و باید بدانیم هر قدر در این کار نقش داشته باشیم در ثواب و عقاب اعمال آن شخص شریک خواهیم بود. باید در این گونه اعمال خیلی حساس باشیم به خصوص آن دسته کارها که به ما طلبه ها مربوط می شود؛ یعنی مسائل فکری و اعتقادی. مراقب باشیم که هرچه به ذهنمان می رسد نگوییم و ننویسیم. باید احساس مسئولیت داشته باشیم. اگر برای کسی شبهه ای در دینش پیش آمد و ایمانش ضعیف شد چه کسی مسئول است؟ چگونه می توان آن را جبران کرد؟ آیا اگر کسی مقاله مشکل داری بنویسد اما بعد به خطای خود پی ببرد و جوابی برای آن بنویسد مخاطبان تحت تأثیر واقع می شوند؟ گویا حضرت زهرا سلام الله علیها می خواهند اشاره بفرمایند به این که: «اثر غفلت شما تنها این نبود که خود از رهبری راستین محروم شدید بلکه با این غفلت مسیر حرکت جامعه را عوض کردید. شیطان فرصت را غنیمت شمرد و از غفلت شما سوءاستفاده کرد تا شما را از مسیر صحیح اسلام منحرف کند.» إن شاءالله بحث را در جلسه بعد ادامه خواهیم داد.

و صلی الله علیه محمد و آله الطاهرین