مباحث اخلاق در قرآن - استاد فاطمی نیا / مدخل های تفسیری قرآن کریم 2
بیانات مرحوم آیت الله فاطمی نیا درباره تفسیر به رأی و شرایط مفسر
این سخنرانی از مرحوم آیت‌الله فاطمی‌نیا درباره اخلاق در قرآن است. در این بخش، ایشان به مقدمات تفسیر قرآن پرداخته و به ویژه بر مفهوم و مصادیق تفسیر به رأی تأکید می‌کنند. آیت‌الله فاطمی‌نیا ضمن بیان شرایط لازم برای مفسر قرآن، به اهمیت علوم عربی، شأن نزول، و فقه اللغه در فهم صحیح آیات اشاره کرده و لزوم تدبر در قرآن را یادآور می‌شوند. در ادامه، با ذکر داستان‌ها و مثال‌هایی، آسیب‌های تفسیر بدون علم و بر اساس هواهای نفسانی را تبیین می‌نمایند. در بخش پایانی نیز به فضیلت ماه مبارک رمضان و اهمیت قرآن و عبادت از منظر امام حسین (علیه‌السلام) اشاره می‌شود.
مدت زمان : 50 دقیقه
✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿
پرسش‌های متداول پیرامون تفسیر قرآن
۱. تفسیر به رأی چیست و چه اقسامی دارد؟ تفسیر به رأی به طور کلی عبارت است از تفسیر قرآن بر اساس نظرات شخصی و بدون تکیه بر منابع معتبر. گوینده در این نوع تفسیر، پیش‌فرض‌ها و تمایلات خود را بر معنای آیات تحمیل می‌کند. استاد فاطمی‌نیا سه صورت برای تفسیر به رأی ذکر می‌کنند:
تفسیر توسط افراد فاقد صلاحیت: کسانی که با علوم مورد نیاز برای تفسیر مانند علوم عربی (نحو، صرف، لغت، فقه اللغه)، شان نزول، فهم روایات و تاریخ آشنایی ندارند و به تفسیر قرآن می‌پردازند، طبیعتاً دچار خطا شده و تفسیرشان به رأی نزدیک می‌شود.
تفسیر بر اساس هواهای نفسانی: حتی اگر فردی عالم و دارای صلاحیت باشد، اما آیات قرآن را بر اساس تمایلات و خواسته‌های شخصی خود تفسیر کند تا حرف خود را به کرسی بنشاند، این نیز نوعی تفسیر به رأی و بلکه کفر است.
تفسیر منحصر به فرد: اگر فردی با داشتن شرایط لازم و بدون هوای نفس، معنایی از آیه قرآن بفهمد و آن را بیان کند، این اشکالی ندارد. اما اگر ادعا کند که تنها همین معنا درست است و غیر از آن تفسیری برای آیه وجود ندارد، این نیز نوعی تفسیر به رأی محسوب می‌شود، زیرا قرآن دارای بطون و معانی متعددی است.
۲. شرایط لازم برای مفسر قرآن چیست؟ برای اینکه فردی بتواند به درستی قرآن را تفسیر کند و دچار تفسیر به رأی نشود، نیازمند داشتن شرایط متعددی است. استاد فاطمی‌نیا به برخی از این شرایط اشاره می‌کنند:
آشنایی کامل با علوم عربی: شامل علم نحو (برای شناخت اعراب کلمات و نقش آن‌ها در جمله)، صرف (برای شناخت ساختار و تغییرات کلمات)، لغت (دانستن معنای واژگان در زبان عربی اصیل) و مهم‌تر از همه، فقه اللغه (آشنایی با اصطلاحات خاص، کنایات و نحوه کاربرد زبان در میان عرب زبانان). ایشان با ذکر مثال‌هایی از کاربرد متفاوت لغات و اصطلاحات در فقه اللغه نسبت به معنای لغوی صرف، بر اهمیت این علم تاکید می‌کنند.
دانستن شأن نزول آیات: آگاهی از موقعیت، زمان و علت نزول هر آیه در فهم صحیح معنای آن نقش بسزایی دارد.
فهم صحیح روایات: بسیاری از آیات قرآن توسط روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) تفسیر شده‌اند. لذا مفسر باید با روایات معتبر آشنا بوده و توانایی فهم صحیح آن‌ها را داشته باشد. ایشان با نقل قولی از آیت الله حاج شیخ ابوالحسن شعرانی بر اهمیت آشنایی محدثین با فقه اهل سنت برای فهم صحیح روایات تاکید می‌کنند.
آشنایی با تاریخ: دانستن تاریخ صدر اسلام و وقایعی که در زمان نزول قرآن رخ داده است، می‌تواند در فهم برخی آیات مؤثر باشد.
داشتن فنون تفسیر: آگاهی از روش‌ها و قواعد مختلف تفسیر قرآن برای استنباط صحیح معانی ضروری است.
۳. چرا تدبر در قرآن توصیه شده است در حالی که تفسیر به رأی نهی شده است؟ چگونه می‌توان بین این دو جمع کرد؟ قرآن کریم بارها مردم را به تدبر و تفکر در آیات خود دعوت کرده است. از طرفی، روایات متعددی نیز تفسیر قرآن به رأی را حرام دانسته‌اند. جمع بین این دو در این است که تدبر در قرآن برای کسانی توصیه شده است که دارای شرایط لازم برای فهم و تفسیر آن هستند. این افراد با بهره‌گیری از علوم و فنون مربوطه می‌توانند در آیات الهی اندیشه کرده و به معانی عمیق‌تری دست یابند. اما کسانی که فاقد این شرایط هستند، اگر بدون علم و آگاهی به تفسیر قرآن بپردازند، به احتمال زیاد دچار تفسیر به رأی می‌شوند. لذا توصیه شده است که این افراد از تفاسیر معتبر عالمان دین بهره‌مند شوند و در فهم آیات از آنان پیروی کنند.
۴. اهمیت فقه اللغه در تفسیر قرآن چیست؟ فقه اللغه دانشی است که به بررسی ریشه‌ها، معانی ثانویه، اصطلاحات خاص و نحوه کاربرد زبان در یک قوم و فرهنگ می‌پردازد. استاد فاطمی‌نیا با ذکر مثال‌هایی مانند اصطلاح "پا کفش ما نکن" و داستان "شن و طبقه" نشان می‌دهند که صرف دانستن معنای لغوی کلمات برای فهم دقیق مقصود گوینده کافی نیست. در تفسیر قرآن نیز بسیاری از آیات و عبارات دارای معانی کنایی، اصطلاحی و فرهنگی خاصی هستند که بدون آگاهی از فقه اللغه نمی‌توان به درستی آن‌ها را فهمید. ایشان با اشاره به کتب مهم در این زمینه مانند "فقه اللغه" ثعالبی و "تهذیب الالفاظ" ابن سکیت، بر ضرورت آشنایی مفسر با این علم تاکید می‌کنند.
۵. شان نزول چه نقشی در تفسیر قرآن دارد؟ شان نزول به معنای سبب و زمینه‌ای است که آیه یا آیاتی از قرآن در رابطه با آن نازل شده است. دانستن شان نزول در فهم صحیح معنای آیه و مقصود خداوند از آن نقش بسیار مهمی دارد. اگر مفسر از شان نزول یک آیه آگاه نباشد، ممکن است آن را به موارد دیگری تطبیق داده و دچار برداشت نادرست شود. به همین دلیل، آگاهی از اسباب نزول یکی از شرایط مهم برای تفسیر صحیح قرآن به شمار می‌رود.
۶. چرا استاد به تفسیر "المیزان" علامه طباطبایی اشاره کردند و چه توصیه‌ای در مورد آن دارند؟ استاد فاطمی‌نیا به تفسیر گرانقدر "المیزان" علامه طباطبایی (رضوان الله علیه) اشاره می‌کنند و آن را به عنوان نمونه‌ای از یک تفسیر عمیق و ارزشمند که حاصل تدبر یک عالم ربانی در قرآن است، معرفی می‌کنند. ایشان توصیه می‌کنند که عموم مردم می‌توانند از مباحث اجتماعی، اخلاقی و روایی این تفسیر بهره‌مند شوند. اما در مورد مباحث فلسفی مطرح شده در "المیزان" هشدار می‌دهند که برای کسانی که با مبانی فلسفه آشنایی ندارند، ممکن است فهم آن دشوار باشد و ذهن آن‌ها را دچار پیچیدگی کند. لذا توصیه می‌کنند که این افراد از بخش‌های فلسفی تفسیر عبور کرده و از سایر مطالب آن استفاده کنند. ایشان تاکید دارند که علامه طباطبایی با تدبر در قرآن، خوراک علمی ارزشمندی برای جامعه فراهم کرده‌اند و ما نیز وظیفه داریم در این اثر تدبر کنیم.
۷. اهمیت بهره‌گیری از روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) در تفسیر قرآن چیست؟ اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم‌السلام) به فرموده پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم)، راسخان در علم و مفسران حقیقی قرآن هستند. بسیاری از آیات قرآن دارای معانی باطنی و تفصیلی هستند که فهم آن‌ها بدون مراجعه به روایات ایشان ممکن نیست. روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) به تبیین مجملات، تخصیص عمومات و تقیید مطلقات قرآن می‌پردازند و راهنمای ما در فهم صحیح کلام الهی هستند. استاد فاطمی‌نیا با اشاره به این نکته و نقل قولی از آیت الله بروجردی (ره)، بر ضرورت توجه به فقه اهل سنت در فهم برخی روایات تفسیری که ممکن است با مسائل اختلافی آن‌ها مرتبط باشد، تاکید می‌کنند.
۸. چگونه می‌توان در ماه مبارک رمضان از قرآن بهره بیشتری برد؟ استاد فاطمی‌نیا در پایان سخنان خود به اهمیت ماه مبارک رمضان و بهره‌گیری از فرصت‌های آن اشاره می‌کنند. ایشان با ذکر رفتار حضرت سیدالشهدا (علیه‌السلام) در شب عاشورا که از دشمن مهلت گرفتند تا به تلاوت قرآن و عبادت بپردازند، بر فضیلت تلاوت قرآن و ذکر خداوند در این ماه تاکید می‌کنند. ایشان توصیه می‌کنند که حتی اگر حال و توان زیادی ندارید، از کوچک‌ترین عبادات و اذکار نیز غافل نشوید و هر لحظه این ماه را غنیمت بشمارید. تلاوت هر مقدار از قرآن که برایتان میسر است (ولو چند آیه)، ذکر خداوند و توجه به مناجات ائمه (علیهم‌السلام) از جمله اعمالی است که می‌توان در این ماه به آن‌ها اهتمام ورزید و از برکات آن بهره‌مند شد.
افزودن دیدگاه جدید