مباحث اخلاق در قرآن - استاد فاطمی نیا / اخلاق ۱
اخلاق در قرآن کریم؛ بیانات مرحوم آیت الله فاطمی نیا درباره تکبر و تواضع
بیانات عارفانه حضرت آیت الله فاطمی نیا درباره تکبر و تواضع در قرآن کریم، نگاهی عمیق به آثار فردی و اجتماعی این صفات در قالب سخنرانی ۴۸ دقیقه‌ای.
✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿
پرسش‌های متداول پیرامون اخلاق در قرآن با تأکید بر تکبر و تواضع:
1. تکبر از منظر قرآن به چه معناست و ارکان آن کدامند؟ تکبر در قرآن به معنای خود را برتر دانستن از دیگران و امتناع از پذیرش حق یا اطاعت از فرامین الهی است. این صفت قائم به شخص نیست، بلکه نیازمند سه رکن اساسی است: متکبر (شخصی که تکبر می‌ورزد)، متکبر به (چیزی که به واسطه آن تکبر می‌کند؛ مانند علم، ثروت، یا قدرت)، و متکبر علیه (شخص یا حقی که در برابر آن تکبر می‌شود). برخلاف عجب که خودپسندی و خودبزرگ‌بینی درونی و قائم به شخص است، تکبر مستلزم وجود دیگری برای ابراز برتری نسبت به اوست.
2. سرنوشت و جایگاه متکبران در قرآن چگونه توصیف شده است؟ قرآن کریم به شدت از تکبر مذمت کرده و سرنوشت بدی را برای متکبران وعده داده است. تعابیری نظیر "چه بد است جایگاه متکبران" در قرآن آمده است. خداوند در مورد شیطان که به دلیل تکبر از سجده بر آدم امتناع کرد، می‌فرماید "أَبَىٰ وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ". همچنین تهدید می‌کند که آیات خود را از دید متکبران منصرف می‌کند، به این معنا که آنان از فهم و درک نشانه‌های الهی محروم می‌شوند. دعا و نماز متکبران ممکن است کم‌ثواب و حتی بی‌اثر شود و آنان از بسیاری از فیوضات الهی محروم می‌گردند.
3. ضررهای فردی و اجتماعی تکبر از دیدگاه این سخنان چیست؟ تکبر آثار مخرب بسیاری بر فرد و جامعه دارد. فرد متکبر به شکستن دل‌ها، قطع روابط، و عقب ماندن از کمالات و فضایل اخلاقی می‌انجامد. او ممکن است از پذیرش حق و بهره‌مندی از علم و دانش دیگران به دلیل خودبزرگ‌بینی امتناع ورزد. در سطح اجتماعی، تکبر می‌تواند منجر به نفاق، دشمنی، و تفرقه شود و مانع از رشد و تعالی جامعه گردد، زیرا افراد متکبر حاضر به همکاری و تعامل سازنده با دیگران نیستند.
4. اهمیت تواضع در مقابل تکبر چگونه تبیین شده و آثار آن چیست؟ تواضع به عنوان ضد تکبر، صفتی بسیار ارزشمند و موجب گشایش درهای رحمت الهی است. در مقابل محرومیت متکبران از فیوضات الهی، متواضعان از این نفحات بهره‌مند می‌شوند. داستان علامه طباطبایی نمونه‌ای از تواضع ایشان را نشان می‌دهد که با وجود مقام علمی والا، از تواضع در برابر دیگران دریغ نمی‌کردند. تواضع باعث می‌شود که انسان حقیقت را بپذیرد، از دیگران بیاموزد و در نتیجه رشد کند. همچنین، تواضع موجب محبوبیت و احترام در جامعه می‌شود.
5. چگونه می‌توان از تکبر دوری کرد و راهکارهای عملی برای کسب تواضع چیست؟ برای دوری از تکبر، انسان باید همواره به ضعف‌ها و وابستگی‌های خود توجه داشته باشد و بداند که هر آنچه دارد، از جانب خداوند است. یادآوری اصل و نسب خود (بودن خاک و نطفه)، توجه به سرانجام انسان (مرگ و قبر)، و تفکر در عظمت خداوند و حقارت مخلوقات می‌تواند از تکبر جلوگیری کند. همچنین، معاشرت با افراد متواضع، مطالعه زندگی بزرگان دین، و تمرین فروتنی در گفتار و رفتار از جمله راهکارهای عملی کسب تواضع است. داستان شیخ جعفر کبیر که هر روز قبل از درس به یاد می‌آورد که زمانی خاک بوده، نمونه‌ای از این خودسازی است.
6. آیا تواضع به معنای ذلت‌پذیری است؟ مرز بین تواضع و ذلت چیست؟ خیر، تواضع به معنای ذلت‌پذیری نیست. مؤمن نباید ذلیل شود. تواضع دارای اندازه و حد است. در جایی که پذیرش چیزی منجر به کوچکی و خواری مؤمن شود، تواضع وظیفه نیست. بلکه، در مقابل متکبران، گاهی لازم است عزت نفس نشان داده شود. اسلام دستور می‌دهد که با متواضعان تواضع و با متکبران تکبر ورزید (البته به معنای نشان دادن عزت نفس و عدم پذیرش برتری ناحق آنان). مرز بین تواضع و ذلت در حفظ عزت ایمانی و عدم پذیرش ظلم و تحقیر است.
7. داستان جوان روستایی و علامه طباطبایی چه آموزه‌هایی درباره تواضع و علم دارد؟ داستان حل مشکل فلسفی علامه طباطبایی توسط جوان روستایی، نشان‌دهنده این است که علم و حکمت، اختصاص به طبقه یا جایگاه خاصی ندارد و خداوند می‌تواند علم خود را به هر کسی عطا کند. تواضع علامه در برابر این جوان و پذیرش حل مشکل از سوی او، درس بزرگی در خصوص فروتنی عالمان و عدم تکبر به علم و دانش است. این واقعه تأکید می‌کند که نباید افراد را بر اساس ظاهر یا جایگاه اجتماعی قضاوت کرد و چه بسا افراد گمنامی از حکمت و معرفت بالایی برخوردار باشند.
8. داستان بردن سر امام حسین (علیه‌السلام) و تحولات روحی آن فرد چه ارتباطی با موضوع تکبر و تواضع دارد؟ داستان آن شخص که در سپاه یزید مأمور حمل سر امام حسین (علیه‌السلام) بود و سپس دچار تحول روحی شد، نشان می‌دهد که تکبر و دنیاپرستی چگونه می‌تواند انسان را به پست‌ترین اعمال بکشاند و در مقابل، آگاهی از حقیقت و عواقب اعمال، راه توبه و تواضع را باز می‌کند. دیدن خوارق عادات و معجزات در مسیر حمل سر امام (علیه‌السلام) و شنیدن ندای بخشیده نشدن، او را به عمق جنایت خود آگاه کرد و در نهایت، احساس ندامت و فروتنی در برابر عظمت اهل بیت (علیهم‌السلام) را در او بیدار نمود. این داستان عبرتی است برای دوری از تکبر و دلبستگی به دنیا که می‌تواند انسان را از مسیر حق منحرف سازد.
افزودن دیدگاه جدید