مباحث اخلاق در قرآن - استاد فاطمی نیا / تجسس

مباحث اخلاق در قرآن - استاد فاطمی نیا / تجسس

مرحوم آیت الله فاطمی نیا در سخنرانی «تجسس» به تحلیل اخلاق اسلامی از منظر قرآن کریم پرداخته و پیامدهای سوء ظن و تجسس را بررسی کرده‌اند.

مدت زمان : 54 دقیقه

✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿

 پرسش‌های متداول پیرامون اخلاق در قرآن (با تأکید بر سوء ظن و تجسس)

قرآن کریم در مورد گمان بد چه می‌فرماید؟ قرآن کریم در آیه شریفه "یا ایها الذین آمنوا اجتنبوا کثیراً من الظن ان بعض الظن اثم و لا تجسسوا" به مؤمنان دستور می‌دهد که از بسیاری از گمان‌ها دوری کنند، زیرا برخی از گمان‌ها گناه هستند و همچنین از تجسس نهی می‌کند. این آیه بیانگر اهمیت پاکیزگی قلب و ذهن از افکار منفی و عدم دخالت در امور خصوصی دیگران است. در تفسیر این آیه بیان شده که گاهی گمان بد بدون اختیار به ذهن می‌آید، اما آنچه اهمیت دارد این است که نباید به این گمان‌ها ترتیب اثر داده و بر اساس آن‌ها عمل کرد.

چرا اجتناب از سوء ظن در اخلاق اسلامی تا این حد مهم است؟ اجتناب از سوء ظن از این جهت اهمیت دارد که سوء ظن می‌تواند منجر به رفتارهای نادرست، قضاوت‌های ناعادلانه و ایجاد شکاف و دشمنی در روابط اجتماعی و خانوادگی شود. همانطور که در سخنرانی اشاره شد، سوء ظن می‌تواند مانند یک بیماری روحی باشد که اگر درمان نشود، تشدید شده و زندگی افراد و خانواده‌ها را از هم بپاشد. بدگمانی در محیط خانه، نسبت به همسر، می‌تواند بسیار مخرب باشد و بنیان خانواده را متزلزل کند.

تجسس به چه معناست و چرا در قرآن نهی شده است؟ تجسس به معنای جستجو و پیگیری مخفیانه و کنجکاوانه در امور خصوصی دیگران است. قرآن کریم در ادامه آیه مربوط به سوء ظن، از تجسس نیز نهی می‌کند. این نهی به دلیل حفظ حریم خصوصی افراد، جلوگیری از افشای اسرار و عیوب پنهان مردم و پیشگیری از ایجاد بی‌اعتمادی و ناامنی در جامعه صورت گرفته است. تجسس می‌تواند در مسائل مختلف از جمله مسائل مالی، خانوادگی و شخصی افراد رخ دهد و همواره مذموم است مگر در موارد خاص که در ادامه به آن اشاره خواهد شد.

چه تفاوتی بین سوء ظن و تجسس وجود دارد و چه ارتباطی ممکن است بین آن‌ها باشد؟ سوء ظن یک حالت ذهنی و نوعی گمان بد نسبت به دیگران است، در حالی که تجسس یک عمل خارجی و تلاش برای کسب اطلاعات پنهانی درباره دیگران است. این دو مفهوم گرچه متفاوت هستند، اما ممکن است با یکدیگر مرتبط باشند. بدین صورت که سوء ظن می‌تواند انگیزه‌ای برای تجسس شود. فردی که نسبت به کسی گمان بد دارد، ممکن است برای تأیید گمان خود به تجسس بپردازد و در امور او کنجکاوی کند. به همین دلیل است که در قرآن این دو عمل ناپسند در کنار یکدیگر ذکر شده‌اند.

آیا تجسس در مورد احکام شرعی نیز نهی شده است؟ مثال‌هایی در این زمینه ذکر کنید. بله، تجسس در مورد چگونگی انجام احکام شرعی توسط دیگران نیز نهی شده است. برای مثال، اگر فردی دستش نجس شود و برای تطهیر برود و برگردد، دیگران وظیفه ندارند بپرسند که آیا او دستش را درست آب کشیده است یا نه. همچنین، در مورد طهارت اشیاء در بازار مسلمین، اصل بر طهارت است و نیازی به تجسس در مورد نحوه تولید یا تهیه آن‌ها نیست. تجسس در این موارد می‌تواند منجر به وسواس و ایجاد ناراحتی بی‌مورد شود.

چه نوع تجسس‌هایی به طور خاص مذموم‌تر و خطرناک‌تر تلقی می‌شوند؟ تجسس در احوال و امور شخصی مردم، به ویژه مسائل خصوصی و آبروی آن‌ها، بسیار مذموم و ناپسند است. همچنین، تجسس در حالات و رفتار بزرگان و علما نیز می‌تواند خطرناک باشد، زیرا ممکن است منجر به برداشت‌های نادرست، قضاوت‌های عجولانه و بی‌احترامی به مقام آن‌ها شود. نقل داستان‌هایی از کتاب "قصص العلماء" که به دلیل سادگی نویسنده، شامل نقل برخی جزئیات نامناسب از زندگی علما بوده، به عنوان نمونه‌ای از تجسس نادرست در احوال بزرگان ذکر شد.

در چه شرایطی ممکن است سوء ظن و تجسس نه تنها مجاز بلکه لازم باشد؟ در شرایطی که احتمال خطر برای جمعی از مؤمنین یا برای امنیت کشور وجود داشته باشد، ممکن است سوء ظن و تجسس در حد ضرورت و توسط افراد مسئول، نه تنها مجاز بلکه لازم باشد. برای مثال، اگر ماموران امنیتی به منظور جلوگیری از ورود مواد منفجره یا افراد خطرناک، اقدام به بازرسی خودروها و افراد کنند، این عمل تجسس محسوب نمی‌شود و برای حفظ امنیت جامعه ضروری است. در چنین مواردی، هدف حفظ جان و مال افراد است و نباید با تجسس‌های شخصی و فضولانه اشتباه گرفته شود.

چه درس‌هایی می‌توان از داستان مهمان سید مرتضی (ره) که به دلیل نرفتن به حرم مورد سوء ظن قرار گرفت، آموخت؟ داستان مهمان هندی سید مرتضی (ره) که به دلیل عدم حضور در حرم امیرالمؤمنین (ع) مورد سوء ظن قرار گرفت و در نهایت مشخص شد که او به دلیل شدت معرفت و اشتیاق قادر به تحمل دیدن ضریح نبوده و در همان بدو ورود به حرم جان سپرد، درس‌های مهمی در بر دارد. از جمله اینکه نباید به صرف ظاهر افراد قضاوت کرد و چه بسا کسانی که ظاهراً رفتاری متفاوت دارند، در باطن دارای مراتب بالایی از ایمان و معرفت باشند. همچنین این داستان نشان می‌دهد که سوء ظن می‌تواند منجر به تهمت و افترا شده و آبروی افراد را خدشه‌دار کند. وظیفه ما آن است که از پیش‌داوری و دخالت در امور خصوصی دیگران پرهیز کنیم و حسن ظن را در روابط خود حاکم نماییم.