مباحث اخلاق در قرآن - استاد فاطمی نیا / اخلاق 2
بیانات مرحوم آیت الله فاطمی نیا پیرامون تغییرپذیری اخلاق و مفهوم شاکله
این فایل صوتی، گزیده‌ای از سخنرانی مرحوم آیت‌الله فاطمی‌نیا است که در ماه رمضان به موضوع اخلاق در قرآن می‌پردازد. این استاد اخلاق با مقدمه‌ای در باب اهمیت این ماه و یادکرد درگذشتگان، هدف خود را برای دهه اول ماه، بررسی اخلاق قرآنی قرار می‌دهد و اشاره می‌کند که فلسفه روزه، تقوا و آراستگی به اخلاق نیکو است. ایشان سپس به بحث قدیمی بین علما درباره قابلیت تغییر یا عدم تغییر اخلاق اشاره کرده و به نقد و بررسی دلایل هر دو گروه می‌پردازد. در ادامه، با استناد به آیات قرآن و نظرات علامه طباطبایی، به تغییرپذیری اخلاق بر اساس مفهوم "شاکله" می‌پردازد و در پایان با توسل به حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها)، برای بهره‌مندی از برکات این ماه دعا می‌کند و ارادت به آن حضرت را میزان عاقبت‌به‌خیری معرفی می‌نماید.
مدت زمان : 44 دقیقه
✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿✿
پرسش‌های متداول پیرامون اخلاق در قرآن (بر اساس سخنرانی حجت‌الاسلام فاطمی‌نیا)
چرا موضوع بحث دهه اول ماه رمضان امسال (در این سخنرانی) اخلاق در قرآن قرار داده شده است؟
فلسفه اصلی روزه، تقوا و تخلق به اخلاق حمیده است. به همین دلیل، دهه اول ماه مبارک رمضان به بررسی موضوع اخلاق در قرآن اختصاص یافته است. این انتخاب با هدف بهره‌مندی هرچه بیشتر روزه‌داران از برکات این ماه و دستیابی به عافیت در آن انجام شده است.
آیا اخلاق قابل تغییر و دگرگونی است؟ دیدگاه‌های مختلف در این زمینه چیست؟
این یک بحث قدیمی و کهنه میان علما بوده است. گروهی معتقدند که تمام اخلاق قابل تغییر و تحول است و برای اثبات آن به دلایلی نظیر بعثت پیامبران و دستورات اخلاقی قرآن (مانند "اخلاق خود را زیبا کنید" و "هر کس نفس خود را تزکیه کند رستگار شد") استناد می‌کنند. در مقابل، گروهی دیگر این دیدگاه را مورد خدشه قرار می‌دهند و با مثال‌هایی مانند عدم تبدیل شدن فرد ترسو به شجاع یا فرد کم‌حافظه به پرحافظه، محدودیت‌های تغییر اخلاق را مطرح می‌کنند.
مخالفین تغییرپذیری کامل اخلاق، چه اشکالاتی به دلایل موافقان وارد می‌کنند؟
مخالفین استدلال می‌کنند که اگر همه اخلاق قابل تغییر بود، نیازی به بعثت پیامبران نبود. آن‌ها همچنین به حدیثی (هرچند جعلی و مورد خدشه) استناد می‌کنند که می‌گوید اگر شنیدید کوهی از جایش تکان خورد باور کنید، اما اگر شنیدید مردی از اخلاقش دور شد باور نکنید، زیرا او به طبیعت خود بازمی‌گردد. علاوه بر این، آن‌ها مطرح می‌کنند که برخی ویژگی‌ها مانند ترس یا کم‌حافظگی، که قبلاً جزو اخلاق شمرده می‌شدند و تغییر آن‌ها دشوار به نظر می‌رسد، در تعریف متأخرین از اخلاق جای نمی‌گیرند. مرحوم نراقی اخلاق را مرتبط با تکلیف می‌داند، در حالی که مواردی مانند سرعت انتقال ذهن یا حافظه ربطی به تکلیف ندارند.
نظر نهایی سخنران درباره تغییرپذیری اخلاق چیست و چه دلیلی از قرآن برای آن ارائه می‌دهد؟
نظر نهایی سخنران این است که اخلاق قابل تغییر و دگرگونی است و دیدگاه گروه اول در این زمینه درست‌تر است، هرچند ممکن است در اقامه برخی دلایل کوتاهی کرده باشند. ایشان برای اثبات این موضوع به آیه شریفه "قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَىٰ شَاكِلَتِهِ" (بگو هر کس بر اساس شاکله خود عمل می‌کند) استناد می‌کنند و با استناد به تفسیر علامه طباطبایی در المیزان، مفهوم "شاکله" را تبیین می‌نمایند.
مفهوم "شاکله" چیست و چگونه به بحث تغییر اخلاق مرتبط می‌شود؟
"شاکله" در لغت به معنای ریسمان یا زنجیری است که حیوان را با آن می‌بندند تا از جای خود حرکت نکند و آسیبی نرساند. در اصطلاح، شاکله به طبع، سجیه و چهارچوب وجودی انسان اطلاق می‌شود که او را در محدوده خاصی نگه می‌دارد و مانع از حرکت به سوی نقطه مقابل یک صفت می‌شود. برای مثال، شاکله بخل مانع از سخاوت و شاکله سخاوت مانع از بخل می‌شود. با این حال، شاکله صرفاً یک اقتضا است نه یک علت تامه، به این معنا که گرچه تمایل به یک رفتار خاص وجود دارد، اما انسان مجبور به آن نیست و امکان غلبه بر آن وجود دارد.
هدف از بعثت پیامبران و نزول ماه رمضان با توجه به بحث شاکله‌ها چیست؟
هدف از بعثت پیامبران، به‌ویژه با تأکید بر حدیث "بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ" (من برای به کمال رساندن مکارم اخلاق مبعوث شده‌ام)، تربیت انسان‌ها و کمک به آن‌ها برای غلبه بر اقتضائات شاکله‌هایشان است. ماه رمضان نیز فرصتی برای خودسازی، محاسبه نفس و غلبه بر شاکله‌های ناپسند و اصلاح اخلاق است. این ماه زمان مشخص شدن مسیر و تلاش برای تغییر و تحول درونی است.
چگونه می‌توان از ماه رمضان برای تغییر اخلاق و غلبه بر شاکله‌ها بهره برد؟
ماه رمضان ماه محاسبه نفس و یادگیری علوم الهی است. در این ماه، انسان قدرت ترک بسیاری از عادات ناپسند را در خود می‌یابد، که این امر خود یک دانشگاه عملی برای اوست. با روزه‌داری، تلاوت قرآن و توجه به معنویات این ماه، می‌توان بر شاکله‌های نامطلوب غلبه کرد و به سوی اخلاق نیکو گام برداشت. این ماه فرصتی برای توبه، انابه و کسب توفیق در مسیر اصلاح خود است.
ارادت به حضرت زهرا (سلام الله علیها) چه اهمیتی در عاقبت به خیری دارد؟
سخنران در پایان سخنان خود با توسل به حضرت زهرا (سلام الله علیها)، عظمت و جایگاه بی‌نظیر ایشان را یادآور می‌شود و بر این نکته تأکید می‌کند که میزان عاقبت به خیری انسان، به ارادت و محبت او به حضرت زهرا (سلام الله علیها) بستگی دارد. ایشان این مطلب را ثمره سال‌ها مطالعه خود می‌دانند و خواستار آن هستند که خداوند این ملاک مهم را از انسان‌ها نگیرد.
افزودن دیدگاه جدید