حماسه های حیدری یا «حیدرنامه ها»
برخی از شاعران شیعی به تقلید از حکیم ابوالقاسم فردوسی و در وزن و قالب شاهنامه و گاه در وزن مثنوی خسرو و شیرین - سروده نظامی گنجوی - حماسه هایی سروده اند. این منظومه های حماسی بیشتر اسطوره ای و افسانه ای و گاهی نیز به صورت تاریخی و مستند به گزارش جنگ های حضرت علی علیه السلام پرداخته اند؛ از شجاعت و رشادت های حیدر کرّار سخن سر داده و داستان های دل انگیز و شیرین پرداخته اند که روزگاری بعضی از آنها بسیار رایج و متداول بودند تا آنجا که «حمله خوانی» نیز در کنار روضه خوانی و شاهنامه خوانی در گذشته خود شغلی و هنری بوده است.
حال در اینجا فهرستی از آن منظومه های حماسی را که بیشتر «حیدرنامه» خوانده می شود، به ترتیب تاریخی می آوریم که خالی از لطف نیست:
خاوران نامه، سروده ابن حسام خوسفی (783 - 875 ق)؛ این منظومه که گاهی «خاورنامه» نیز نامیده می شود، قدیمی ترین سروده از نوع خود است که به اقتفای شاهنامه فردوسی و به صورت اسطوره ای سروده شده است. افزون بر متن کامل، خلاصه ای از آن نیز با عنوانِ «تازیان نامه پارسی» منتشر شده است.
2. سعادت نامه، سروده نظام الدین استرآبادی (متوفّای 921 ق).
این منظومه حماسی در وزن خسرو و شیرین سروده شده است. سراینده این اثر، اشعار بسیاری را در قالب های مختلف سروده است که بیشتر آنها در ستایش علی و آل علی علیهم السلام است و دیوان پرباری دارد که تا حال فرصت نشر نیافته است. گفته می شود که مصحّحی به تصحیح آن پرداخته که در دست نشر است.
3. شاهنامه حیرتی یا کتیبِ معجزات، سروده ملاّ تقی الدین محمّد، معروف به «حیرتی تونی» (متوفّای 961 ق)؛ این منظومه را که بیست هزار و هشت صد (20800) بیت است شاعرش در سال 953 قمری به پایان برده است.
4. فارغ نامه، سروده حسین بن حسن گیلانی، مشهور به «ملاّ فارغ گیلانی»؛ این منظومه که همه اش به شرح احوال و داستان های امیرالمؤمنین علی علیه السلام اختصاص دارد، در سال هزار هجری قمری سروده شده است.
5. حمله حیدری (1)، سروده میرزا محمّد بن رفیع مشهدی، معروف به «رفیعا» و متخلّص به «باذل» و مشهور به «باذل مشهدی» (متوفّای 1123 ق)؛ این منظومه که شمار ابیات آن را از بیست و پنج هزار تا چهل هزار گفته اند به سبک شاهنامه سروده شده است و زندگی نامه امام علی علیه السلام را از ولادت تا قتل عثمان در بر می گیرد و با وفات شاعر ناتمام می ماند. پس از او شاعران دیگری چون میرزا ابوطالب فندرسکی؛ معروف به ابوطالب اصفهانی و آزاد کشمیری و شاعری نجف نام به تکمیل آن می پردازند.
6. حمله حیدری (2)، سروده ملاّ بمانعلی راجی کرمانی (م 1240 ق)؛ این منظومه نیز به سبک و سیاق شاهنامه فردوسی و متأثّر از کار باذل مشهدی سروده شده است که چندین بار چاپ شده و شمار ابیات آن در نسخه چاپی به سی هزار بیت می رسد.
7. حمله حیدری (3) یا «افتخارنامه»، سروده مصطفی افتخار العلماء؛ متخلّص به «صهبا» (متوفّای 1327 ق)؛ این سروده نیز به تقلید از شاهنامه فردوسی سروده شده است که شاعر آن را از روی کتاب ناسخ التواریخ؛ جلد زندگانی امام علی علیه السلام در بیست هزار بیت سروده است.
8. خداوند نامه، سروده ملک الشعراء فتح علی خان صبای کاشانی (1178 - 1238 ق)؛ صبای کاشانی این منظومه حماسی را به پیروی از حکیم فردوسی سروده است که تا لیلة الهریر در جنگ صفّین پیش می رود و حاوی بیش از سی هزار بیت است.
9. شهنشاهنامه، سروده میرزا جعفر صافی اصفهانی (متوفّا 1219 ق)؛ این مثنوی محصول ده سال کوشش صافی اصفهانی بوده که آن را در وصف شجاعت ها و رشادت های امام علی علیه السلام سروده است و شاملِ همه زندگانی آن حضرت می شود.
10. اردیبهشت نامه، سروده میرزا محمّد علی سروش اصفهانی (متوفّای 1285 ق)؛ سروش در سرودن این منظومه حماسی به خداوندنامه صبای کاشانی نظر داشته و تصمیم داشت که زندگانی پیامبر صلی الله علیه و آله و دوازده امام معصوم علیه السلام را به رشته نظم بکشد که اجل امان نمی دهد و ناتمام می ماند.
11. خلافت نامه حیدری، سروده محمّد علی یزدی نجفی، متخلّص به «خاموش» و مشهور به خاموش یزدی و خاموش میبدی (ح 1287 - 1379 ق)؛ خلافت نامه حیدری چهل و پنج هزار بیت است که رویدادهای دوران خلافت حضرت علی علیه السلام را تا شهادت آن حضرت در بر می گیرد. از خاموش منظومه های دیگری نیز با عناوینِ «خلافت نامه امام حسن علیه السلام » و «شهنشاه نامه حسینی» و «مختارنامه» نام برده شده است.
افزون براین یازده منظومه ای که نام برده شدند، منظومه های دیگری نیز در حماسه های حیدری سروده شده است که برخی از آنها یا نیمه تمام مانده و یا در تتمیم و تکمیل منظومه هایی هستند که توصیف شدند.
در این اواخر نیز دو کتاب در این باره منتشر شده اند که پژوهش گران در حماسه های حیدری را به کار می آید:
1. پیامبرنامه، سروده سید رضا حسینی نسب، انتشارات امیرکبیر، تهران، چاپ اول، 1377 ش.
2. حیدرنامه (گزیده حماسه های علوی از عهد صفویه تا عصر حاضر) به اهتمام سید علی کاشفی خوانساری، نشر موعود، تهران، چاپ اول، 1381 ش.
