فصل سوم: احکام تقلید
عمل بدون تقلید
669 1358- شخصی که مقلد هیچ یک از فقها نبوده و حج و عبادت‌های دیگر را بدون تقلید انجام داده، اگر اعمالش مطابق فتوای کسی که باید از او تقلید کند، باشدصحیح است. (1)
رجوع قهری احتیاط واجب بدون نیت رجوع
670 1359- اگر اعلم در مسأله‌ای احتیاط واجب کرده است، آیا لازم است مقلِّد جهت رجوع فالاعلم بداند مرجعش احتیاط واجب کرده و نیت رجوع کند، یا همین‌که در مقام انجام وظیفه شرعی بوده و عملش طبق فتوای فالأعلم است کافی است؟ عبارت دیگر، اگر اعلم مثلًا در احرام از مکه قدیم احتیاط واجب است، ولی فالأعلم چنین احتیاطی نداشته، و مقلِّد اعلم از مکه جدید محرم شده و بعد از اعمال حج فهمیده است که اعلم چنین احتیاطی داشته، آیا عملشصحیح است یا خیر؟ و اکنون چه وظیفه‌ای دارد؟ (2)
1- آیة اللَّه مکارم: اگر مطابق فتوای کسی که الآن از او تقلید می‌کند باشدصحیح است.
آیة اللَّه سیستانی: اگر مطابق فتوای کسی که الآن باید از او تقلید کند باشدصحیح است، در غیر اینصورت نیز گاهیصحیح است، مانند اینکه جاهل قاصر باشد و اخلال چیزی شده باشد که با جهل قصوری ضرر ندارد.
آیة اللَّهصافی، آیة اللَّه گلپایگانی: اگر اعمالش مطابق واقع باشد و عبادات را قصد قربت بجا آورده باشدصحیح است و راه دست آوردن مطابق شدن آن با واقع این است که یا علم پیدا کند که مطابق با واقع بوده یا آن‌که مطابق فتوای مجتهدی که فعلًا وظیفه‌اش تقلید از او است واقع شده است. توضیح المسائل 14، احکام تقلید.
2- آیةاللَّه بهجت: می‌تواند با رجوع فعلی، آن عمل را تصحیح کند.
آیت اللَّه خامنه‌ای: اگر عمل او در هنگامصدور از وی مطابق با فتوای کسی بوده که می‌توانست شرعاً از او تقلید کند،صحیح و مجزی است.
آیت اللَّه تبریزی: پس از فهمیدن فتوای فالأعلم در تصحیح عمل، فتوای وی استناد می‌کند. باید برای ادله کتب استدلالی مراجعه شود.
آیت اللَّه سیستانی: اگر مطابقت با فتوای کسی که می‌تواند از او تقلید کند داشته باشد، الآن می‌تواند او رجوع کند.
آیت اللَّهصافی: در فرض سؤال، اگر بعد از خاتمه اعمال نیت کند که آنچه انجام داده‌ام بر طبق نظر فالأعلم باشد اشکال ندارد البته مشروط اینکه هنگام احرام از مکه جدید قصد قربت از او متمشی شده باشد.
آیت اللَّه فاضل: چنانچه عملصادر شده در هنگام وقوع مطابق فتوای فالاعلم باشد کفایت می‌کند ولو اینکه شخص در حین عمل علم این مطابقت نداشته است، لیکن لازم است بعد از عمل برای تصحیح آن استناد آن فتوی داشته باشد.
آیت اللَّه مکارم: بعد از اعمال حج رجوع فالأعلم می‌کند و چون عمل گذشته او با آن هماهنگ است، اعاده لازم نیست.
بقاء بر تقلید میّت
671 1360- تقلید میّت ابتداءً جایز نیست، ولی بقاء بر تقلید میّت اشکال ندارد ولی باید فتوای مجهتد زنده باشد؛ و کسی که در بعضی از مسائل فتوای مجهتدی عمل کرده، بعد از مردن آن مجتهد، می‌تواند در همه مسائل از او تقلید کند.(1)
1- آیة اللَّه بهجت: فقها حیات را شرط می‌دانند؛ یعنی می‌گویند: برای ابتدای تقلید باید از مجتهد زنده تقلید کرد و امّا اگر مرجع تقلید انسان از دنیا رفت، در اینکه آیا می‌تواند بر تقلید باقی بماند یا باید مجتهد زنده مراجعه نماید، مورد اختلاف است، پس اگر کسی در این مسأله مجتهد بود طبق نظر خودش عمل می‌کند وگرنه طبق نظر مجتهد زنده عمل می‌کند.
باقی ماندن بر تقلید میّت در مسائلی که در آنها تقلید و عمل کرده است، درصورتی که مجتهدی که از دنیا رفته با مجتهد زنده از نظر علمی مساوی باشند، بنابر اقوی جایز است، هر چند با اجازه مجتهدی دیگری بر تقلید باقی بوده و عمل کرده باشد؛ و اگر مجتهدی که از دنیا رفته اعلم باشد، واجب است بر تقلید او باقی بماند و اگر مجتهد زنده بعداً اعلم شد واجب است در تمامی مسائل او عدول نماید.
آیة اللَّه تبریزی، آیة اللَّه خویی: اگر مجتهدی که انسان از او تقلید می‌کند از دنیا برود، درصورتی که فتوای او در نظر مقلّد بوده و فراموش نکرده باشد، حکم بعد از فوت او حکم زنده بودنش است؛ واگر فتوای او را یاد نگرفته خویی: یا فراموش کرده است لازم است مجتهد زنده رجوع کند. تبریزی: و بعید نیست درصورتی که فراموش کرده است باز بتواند فتوای او عمل کند.
آیة اللَّه سیستانی: اگر مجتهدی که انسان از او تقلید می‌کند از دنیا برود، حکم بعد از فوت او حکم زنده بودنش است. بنابراین، اگر او اعلم از مجتهد زنده باشد باید- با علم اختلاف در مسائل محل ابتلا ولو اجمالًا- بر تقلید او باقی بماند و چنانچه مجتهد زنده اعلم از او باشد، باید مجتهد زنده رجوع کند. و اگر اعلمیتی در میان آنها معلوم نشود یا مساوی باشند مخیّر است عمل خود را با فتوای هر کدام تطبیق نماید مگر در موارد علم اجمالی یا قیام حجّت اجمالی بر تکلیف مانند موارد اختلاف در قصر و تمام که بنابراحتیاط واجب باید رعایت هر دو فتوا را بنماید و مراد از تقلید درصدر این مسألهصرف التزام متابعت از فتوای مجتهد معیّن است نه عمل کردن دستور او.
آیة اللَّهصافی: بلکه جواز بقا بر تقلید او در سایر مسائل نیز بعید نیست. ولی اگر مجتهد میّتی که از او تقلید می‌کرده، اعلم از حی باشد، بقا بر تقلید او، بنابر احتیاط، واجب است؛ چنانکه اگر مجتهد حیّ، از میّت اعلم باشد عدول حیّ واجب است.
آیة اللَّه فاضل: مسأله باقی ماندن بر تقلید میّت جایز است درصورتی که مجتهد میّت و مجتهد حیّ مساوی در علم باشند و چنانچه یکی از آن دو اعلم باشد تقلید از اعلم لازم است و در باقی ماندن بر تقلید میّت، فرقی بین مسائلی که عمل نموده ومسائلی که عمل ننموده وجود ندارد.
آیة اللَّه گلپایگانی: اگر مجتهدی که انسان از او تقلید می‌کند از دنیا برود، باید از مجهتد زنده تقلید کند. ولی کسی که در مسأله‌ای فتوای مجهتدی عمل کرده یا آن را یاد گرفته و ملتزم عمل آن شده باشد، اگر بعد از مردن آن مجتهد در آن مسأله فتوای مجتهد زنده رفتار نکرده باشد، می‌تواند در آن مسأله فتوای مجتهدی که از دنیا رفته باقی باشد.
اگر چه احتیاط مستحب آن است که فتوای مجتهد زنده رفتار نماید.
آیة اللَّه مکارم: هر گاه مجتهدی که انسان از او تقلید می‌کند از دنیا برود، باقی ماندن بر تقلید او جایز است بلکه اگر اعلم باشد واجب است، شرط اینکه عمل فتوای او کرده باشد و یا حداقل فتوای او را برای عمل گرفته باشد.
عمل کردن فتوای مجتهد مرده ابتداءً جایز نیست هر چند اعلم باشد بنابر احتیاط واجب.
وظیفه نایب در تقلید
672 1361- نایب باید اعمال حج را طبق فتوای مرجع خود انجام دهد و میزان، وظیفه خود اوست؛ (1)
1- آیة اللَّه بهجت: در نیابت از میّت وظیفه خودش عمل می‌کند و در نیابتصحیح از زنده فی الجمله‌احتیاط می‌کند مناسک، س 23.
آیة اللَّه تبریزی، آیة اللَّه خویی: چنانچه منوبٌ‌عنه حیّ باشد، باید طبق تقلید منوبٌ‌عنه عمل کند و چنانچه منوبٌ‌عنه مرده باشد، اگر وصیت کرده، باید تقلید منوبٌ‌عنه عمل کند. در غیر این دوصورت، مراعات تقلید منوبٌ‌عنه لازم نیست. آیة اللَّه تبریزی اضافه فرموده‌اند: و بنابر احتیاط لازم است آن عمل بنا تقلید وصیّ و ورثه همصحیح باشد و اگر وصیتی نکرده، نایب حسب تقلید خودش عمل کند و طوری باشد که حسب وظیفه ورثه هم مجزی باشد.
آیة اللَّه سیستانی: باید طبق تقلید خودش عمل کند ولی اگر اجیر شده باشد که طبق نظر منوبٌ‌عنه یا مستأجر عمل کند، چه بهصراحت ذکر شده باشد و چه اطلاق منصرف آن باشد، باید همان نحو عمل کند، مگر درصورت یقین فساد عمل.
اگر کیفیت خاصی، اجیر شده، باید طوری عمل کند که مراعات وظیفه خودش و کیفیت ذکر شده، بشود.
673 1362- اجیر و مستأجر، لازم نیست که سؤال کنند مقلّدِ چه کسی هستند؛ و اجیر مطابق تقلید خودش، عمل می‌کند.(1)
1- آیة اللَّه بهجت: مسأله قبل مراجعه شود.
آیة اللَّه تبریزی: بنابر احتیاط مراعات تقلید منوبٌ‌عنه را بنماید.
آیة اللَّه خویی: اگر اجیر بتواند اعمال را به‌نحوی انجام دهد که بداند مطابق تقلید منوبٌ‌عنه واقع می‌شود، و درصورتی که عمل طبق فتوای مقلَّد منوبٌ‌عنه نظر نایب باطل باشد، باید عمل احتیاط کند.
