فصل دوم: برخی از احکام نماز طواف
1- احکام شک و خلل در نماز طواف
فراموشی نماز طواف
518 807- اگر شخصی نماز طواف واجب را فراموش کند، باید هر وقت که یادش آمد، در خلف و نزد مقام ابراهیم بجا آورد.
عدم لزوم اعاده اعمال مترت با فراموشی نماز
519 808- شخصی که نماز را فراموش کرده و سایر اعمال را به‌جا آورده، اعاده آنها ظاهراً لازم نیست، اگرچه احتیاط استحبابی، در اعاده است.
520 809- اگر برگشتن مسجدالحرام برای شخصی که نماز را فراموش کرده، مشکل باشد، باید هرجا « (1)یادش آمد آن را بجا آورد، اگرچه در شهر دیگر باشد؛ و برگشتن لازم (2) نیست، اگرچه آسان باشد.
1- آیةاللَّه‌خامنه‌ای: اگر از مکّه دور نشده و برگشتن و انجام نماز در محلّش برای او مشکل نیست، باید برگردد مسجدالحرام و در محلّش بجا آورد و اگر از مکّه دور شده در همانجایی که یادش آمد بجا آورد.
آیة اللَّه سیستانی: اگر بعد از بیرون رفتن از مکه یادش بیاید، احتیاط واجب آن است که برگردد و نزد مقام نماز بجای آورد و اگر برگشتن برای او مشقت دارد نماز را در همان موضعی که یادش آمده انجام دهد و لازم نیست برای انجام نماز حرم برگردد، گرچه میسور باشد.
آیة اللَّه فاضل: اگر در منی باشد مخیر است بین خواندن نماز در منی و استنا و الّا در هر جا که هست همانجا نماز بخواند گرچه جوازِ گرفتنِ نایب هم بعید نیست.
2- آیة اللَّه بهجت: و احوط آن است برگردد حرم اگر دشوار نباشد و آنهارا بجا آورد و بعضی درصورت تعذر برگشتن مقام، استنا را لازم دانسته‌اند بنابراین احوط جمع است میان قضای آنها، در هرجا که متذکر شود و گرفتن نایب که آنها را در مقام بجای آورد. مناسک شیخ،ص 48.
آیة اللَّه تبریزی، آیة اللَّه خویی: احوط و اولی این است برگشته و نماز را در حرم بجا آورد.
آیة اللَّهصافی، آیة اللَّه گلپایگانی: و بهتر است نایب هم بگیرد تا خلف مقام برای او بجا آورد.
آیة اللَّه فاضل: برگشتن مطابق احتیاط است ولی واجب نیست.
آیة اللَّه مکارم: منظور برگشتن حرم، خارج از مسجدالحرام است.
اشتراک حکم جاهل و ناسی در ترک نماز
521 810- احکامی که برای نسیان نماز طواف ذکر شد، در فرض جهل نیز جاری است.
تذکر فراموشی نماز در سعی
522 811- اگر نماز طواف را فراموش کند و در بین سعی متذکر شود، از همانجا سعی را رها کند و برگردد، دو رکعت نماز را بخواند، بعد از آن، سعی را از همانجا (1)تمام کند.
تقصیر بدون نماز و سعی
523 812- اگر شخصی طواف عمره را بجا آورده و بدون نماز و سعی، تقصیر کند، باید نماز و سعی را بجا آورد؛ و با فرض جهل (2)یا نسیان، اعاده تقصیر لازم نیست اگرچه احوط است. (3)
قضای نماز طواف از طرف میّت
524 813- اگر کسی نماز طواف را بجا نیاورد و بمیرد، واجب است بر پسر بزرگِ (4) او، که آن را- با رعایت تفصیلِ در کتاب «صلات»- قضا کند.
1- آیة اللَّهصافی، آیة اللَّه گلپایگانی: درصورت تجاوز از نصف، بقیه سعی را و در کمتر از نصف، همه آن را مجدداً بجا آورد.
2- آیة اللَّه بهجت، احتیاطاً تقصیر را هم اعاده کند.
3- آیة اللَّه تبریزی، آیة اللَّه خویی: اعاده تقصیر نیز لازم است.
آیة اللَّه سیستانی: اگر فاصله زیاد شده است، احتیاط واجب باید طواف را اعاده کند و در عمره مفرده باید پس از سعی، تقصیر را نیز اعاده کند.
آیة اللَّه گلپایگانی: و تقصیر نماید و با فرض جهل و نسیان کفّاره ندارد.
آیة اللَّه فاضل: و مستحب است تقصیر را اعاده کند.
4- آیة اللَّه بهجت: بر ولیّ او لازم است آن را قضا کند.
آیة اللَّه سیستانی: بنابر احتیاط واجب باید پسر بزرگترش، آن را از طرف پدر قضا کند. مناسک، مسأله 330.
آیة اللَّه مکارم: و اگر دیگری نیز بجا آورد کفایت می‌کند.
حکم شک و ظن در نماز طواف
525 814- شک در رکعات نماز طواف، موجب بطلان نماز است؛ (1)ولی اعتبار ظن در (2) رکعات، بعید نیست؛ و در ظن در افعال(3)احتیاط شود.
نماز با وضوی باطل و انجام اعمال بعدی
526 815- اگر شخصی بعد از طواف، نمازش را بی‌وضو خوانده و سعی و تقصیر را انجام داده، باید نماز و سعی و تقصیر را اعاده کند. (4)
شروع نماز با احتمال هل خوردن
527 816- شروع نماز طواف با احتمال حرکت و هل خوردن، درصورتی که باصحت خاتمه یابد، مانعی ندارد. (5)
اتحاد نماز طواف و یومیّه از جهت احکام نجاست
528 817- نماز طواف از حیث احکام نجاست و محمول نجس (6)و سایر احکام، حکم نمازهای یومیه را دارد. (7)
1- آیة اللَّه بهجت: بعد از استقرار آن تروّی علی الأحوط، و اظهر اعتبار ظنّ در رکعات است مثل ظنّ درافعال؛ چه ظنّ وجود باشد یا عدم مصحّح باشد یا مبطل رکن باشد یا غیر آن، در محل شک و یا نسیان باشد یا خارج از محل. پس لوازم آن از تدارک یا بطلان یا عدم تدارک را مترتّب می‌کند، اگر چه احتیاط در اعاده است فی الجمله، درصورت تعلّق ظنّ فعل که تدارک نمی‌کند مگر در موردی که انجام دادن آن مبطل نباشد یقیناً وسیلهص 239 و 247.
2- آیة اللَّه مکارم: احتیاط واجب اعاده بعد از اتمام است.
3- - آیات عظام تبریزی، خویی، سیستانی: ظن در افعال حکم شک را دارد.
آیة اللَّه گلپایگانی، آیة اللَّه فاضل: ظن در افعال معتبر است.
4- آیة اللَّه سیستانی: احتیاط واجب باید طواف را نیز اعاده کند.
آیة اللَّهصافی، آیة اللَّه گلپایگانی: در فرض مذکور باید نماز را اعاده کند و سعی و تقصیر اوصحیح است. لکن احتیاط مؤکد در اعاده سعی و تقصیر نیز می‌باشد.
5- آیات عظام خامنه‌ای،صافی، فاضل، گلپایگانی، مکارم: اگر امید این‌که بتواند نماز راصحیحاً انجام دهد شروع نماید وصحیحاً تمام کند مانعی ندارد.
6- آیة اللَّه فاضل: و متنجّسی.
7- آیة اللَّه فاضل: هرگاه متنجّسی باشد که نمی‌تواند با آن ستر عورت کند معفو است. و اگر می‌تواند با آن ستر عورت کند و یا اعیان نجسه باشد محل اشکال است.
آیة اللَّه خویی، آیة اللَّه سیستانی: محمول متنجّس در طواف نیز اشکال ندارد. مناسک عربی، مسأله 297.
آیة اللَّه مکارم: لباسهایی که تنهایی ستر عورت نمی‌کند، در طواف و نماز آن اشکالی ندارد و نیز محمول نجس و متنجّس.
2- احکام مربوط قرائت نماز طواف
529 818- در نماز طواف، خواندن هر سوره‌ای غیر از سوره‌های سجده، (1)جایز است؛ و خواندن سوره «قل هو اللَّه احد» بعد از «حمد»، در رکعت اول، و سوره «قل یا أیها الکافرون» در رکعت دوم، مستحب است.
530 819- جهر و اخفات در نماز طواف، جایز است.
لزوم یادگیری قرائت
531 820- بر هر مکلفی یادگیری نماز و تصحیح قرائت و ذکرهای نماز، واجب است تا بتواند تکلیف الهی را،صحیح بجا آورد، خصوصاً کسی که می‌خواهد حج برود؛ چون بعضی گفته‌اند (2)اگر نماز درست نباشد، عمره و حج باطل است؛ پس بر اساس این قول، علاوه بر آن‌که حَجّةالاسلام بر ذمّه باقی می‌ماند، ممکن است محرّمات احرام- مثل زن و چیزهای دیگر حلال نشود. «(3)
انکشاف اشتباه در قرائت با اطمینان صحت
532 821- اگر کسی مطمئن باشد قرائت یا ذکری که در نماز می‌گوید درست است و نماز طواف را
1- آیة اللَّه سیستانی: قرائت سوره‌های سجده در نماز جایز است، ولی اگر سجده را انجام داد نماز باطل‌می‌شود مگر این‌که سهواً سجده کند و اگر سجده نکند نمازصحیح است ولی گناه کرده است و اگر قبل از آیه سجده، سوره‌ای دیگر عدول کند اشکال ندارد هر چند عمداً شروع کرده باشد.
2- آیة اللَّه تبریزی: اگر با فرض تمکّن طور ملحون نماز بخواند نمازش باطل است مگر این که جاهل‌قاصر یا معتقد بهصحّت قرائت باشد و در فرض تعمّد حجّش باطل می‌شود.
آیة اللَّه خویی: اگر در زمانی که نماز خواند می‌توانستصبر کند و قرائتش را تصحیح نماید و مع ذلک با قرائت ملحون نماز بخواند نمازش باطل است مگر جاهل قاصر باشد و در فرض تعمّد حجّش باطل می‌شود.
3- آیة اللَّه مکارم: البته دقّت‌های علمای تجوید شرط نیست همین اندازه که عربیصحیحصدق کند کافی است.
همان‌گونه بخواند، بعد معلوم شود که اشتباه بوده است، با فرض این‌که احتمال غلط بودن آن را نمی‌داده، نمازشصحیح است. (1)
حکم عاجز از قرائت صحیح
533 822- اگر کسی نتواند قرائت یا ذکرهای واجب را یاد بگیرد، باید نماز را هر ترتیبی که می‌تواند، خودش بجا آورد و کفایت می‌کند؛ و اگر با تلقین می‌تواندصحیح بخواند و ممکن باشد، کسی را بگمارد که نماز را او تلقین کند؛ و احتیاط مستحب آن است که در مقام ابراهیم، شخص عادلی اقتدا کند، (2) ولی جماعت اکتفا نکند؛ چنانکه نایب گرفتن نیز کافی نیست. (3)
1- آیة اللَّه بهجت: باطل است و باید نماز را طورصحیح اعاده کند.
آیة اللَّه خویی: اگر جاهل قاصر باشدصحیح است. مناسک، مسأله 336.
آیة اللَّه سیستانی: اگر در اشتباه خود معذور بوده، نمازشصحیح است و اگر معذور نبوده باید اعاده نماید.
آیة اللَّهصافی، آیة اللَّه گلپایگانی: عمل اوصحیح است ولکن نماز طواف را قضا کند.
2- آیة اللَّه بهجت: و اگر ممکن شود نماز طواف را در مقام جماعت بخواند و درصورت عدم امکان جماعت، عمل وظیفه یومیّه کافی است مناسک، س 105.
3- آیة اللَّه خامنه‌ای: مشروعیّت جماعت در نماز طواف ثابت نیست، پس هر نحو می‌تواند خودش بخواند و احتیاطاً نایب هم بگیرد.
آیة اللَّه سیستانی: اگر نتواند قرائت خود را تصحیح کند، هر چند در اثر مسامحه و سهل‌انگاری، ولی مقدار زیادی از سوره حمد را بتواند طورصحیح بخواند، خواندن حمد همینصورت کافی است و اگر نتواند، احتیاط واجب مقداری از قرآن را که می‌تواندصحیح بخواند آن اضافه کند و اگر نتواند، تسبیح بگوید و اگر وقت برای یادگرفتن همه حمد نباشد اگر مقدار معتنا یاد بگیرد کافی است و اگر نتواند، مقداری از قرآن را بخواند که عرفاً قرآن خواندنصدق کند و اگر نتواند، تسبیح بگوید و امّا سوره از جاهلی که نتواند یاد بگیرد ساقط است.
آیة اللَّه وحید: هر گاه در قرائت نمازگزار غلطی باشد، چناچه متمکن از تصحیح آن نباشد، بدون اشکال آنچه از قرائت غلط بلد است، برای او کافی است، و چنانچه متمکن از تصحیح آن باشد، باید قرائت خود را تصحیح نماید و می‌تواند این اکتفا کند که هنگام نماز، قرائتصحیح را با تلقین دیگری جا آورد؛ و اگر هیچ کدام از این را نتواند تا زمانی که وقت برای برای تصحیح تنگ شود، باید نماز را با همان قرائت غلط بخواند و بنا بر احتیاط واجب آن را جماعت هم جا آورد و نایب هم برای آن بگیرد. مناسک فارسی معظم لهصفحه 170
آیة اللَّهصافی، آیة اللَّه گلپایگانی: اگر یاد گرفتن قرائت و احکام واج نماز ممکن نشود، نماز طواف را جماعت بخواند ولی اکتفا آن اشکال دارد و واجب است طور فرادی نیز بخواند و اگر نایب هم بگیرد جهت نماز، بهتر و مطابق با احتیاط است. مناسک فارسی،ص 81، مسأله 113.
آیة اللَّه مکارم: نماز جماعت و گرفتن نایب لزومی ندارد و مشروعیت جماعت در نماز طواف ثابت نیست.
جماعت در نماز طواف
534 823-صحت جماعت در نماز طواف، محل اشکال است. با این فرض، کسی که قرائتشصحیح نیست، مستحب است احتیاطاً آن را جماعت بخواند و نباید آن اکتفا کند. (1) و احتیاط (2) در تماثل نماز ماموم، با امام جماعت است.
اقتدای نماز طواف یومیّه
535 824-صحت اقتدای نماز طواف نماز یومیّه، محل اشکال است. (3)
صبر برای تصحیح قرائت
536 825- اگر شخصی با احرام عمره وارد مکه شود و قرائت نماز اوصحیح نباشد، لازم نیست که تا آخر وقت در احرام بماند و نمازش را اصلاح کند؛ و اگر بعد از طواف تا قبل از فوات موالات عرفیه بین طواف و نماز، نتواند غلطهای خود را درست کند، هر نحو می‌تواند نماز بخواند. (4)
1- آیة اللَّه بهجت: جماعت در نماز طواف واجب، مستحب است وسیله،ص 285.
آیة اللَّهصافی، آیة اللَّه گلپایگانی: خواندن نماز جماعت، احوط است ولی نباید آن اکتفا شود.
آیة اللَّه مکارم: بهتر ترک این احتیاط است.
2- آیة اللَّه بهجت: گذشت استحباب جماعت در نماز طواف واجب، و همچنین می‌تواند اقتدا کند در طواف مستحب با طواف واجب امام ذخیره 2،ص 235 وص 217.
آیة اللَّه تبریزی، سیستانی: برای رعایت احتیاط باید نماز طواف واجب اقتدا کند.
آیة اللَّه خامنه‌ای، آیة اللَّه مکارم: مشروعیّت جماعت در نماز طواف ثابت نیست.
آیة اللَّه خویی: جماعت در هیچ یک از نمازهای مستحبی بالاصاله مشروع نیست. و همچنین بنابر احتیاط وجوبی نماز طواف را نمازهای یومیه و بالعکس جایز نیست اقتدا کند و نماز طواف نماز طواف واجب مانعی ندارد.
آیة اللَّهصافی، آیة اللَّه گلپایگانی: جماعت در نماز مستحبی مشروع نیست و اگر امکان داشت نماز طواف واجب اقتدا کند و الّا نماز یومیه رجاء مطلوب واقع شدن. مناسک عربی،ص 118.
3- آیة اللَّه خامنه‌ای، آیة اللَّه مکارم: مشروعیّت جماعت در نماز طواف مطلقاً محل اشکال است.
4- آیة اللَّه بهجت: اگر عسر و حرج نداردصبر کند و یا جماعت بخواند، چنانکه در ذیل 789 گذشت.
آیات عظام تبریزی، خویی،صافی: اگر برای او امکان داشته باشد که قرائت را تصحیح نماید لازم است تا آخر وقتصبر کند. مناسک عربی، مسأله 331.
آیة اللَّه سیستانی: بنابر احتیاط واجب باید تأخیر بیندازد تا قرائتش را تصحیح نماید.
آیة اللَّه فاضل: اگر می‌تواند قرائتش را تصحیح کند باید طواف را تا ضیق وقت تأخیر بیندازد مگر این‌که بقای در احرام موجب عسر و حرج شود و ملاک در ضیق وقت آن است که حتّی مقدار واجب رکنی عرفه نرسد.
آیة اللَّه مکارم: لازم استصبر کند مگر آن‌که عسر و حرج باشد.
نظر سایر آیات عظام در مسأله 822 آمده است.
مسامحه در یادگیری قرائت
537 826- اگر کسی از روی بی‌مبالاتی، در یاد گرفتن قرائت و ذکر واجب نماز، مسامحه کند تا وقت تنگ شود، باید نماز را هر نحو که می‌تواند، بخواند وصحیح است، ولی معصیت کار است؛ و احتیاط آن است که دستور مسأله 822 عمل کند. (1)
جواز عمره مستحبی با قرائت غلط
538 827- انجام عمره مفرده مستحبی برای کسی که نمازش را غلط می‌خواند و وقت تصحیح آن را نیز ندارد، مانعی ندارد. (2)
تکرار ذکر در نماز طواف
539 828- اگر نمازگزار را در حال ذکر حرکت دادند، اگر حرکت گونه‌ای بوده که استقرار از بین رفته، تکرار ذکر مانع ندارد؛ و در غیر اینصورت، تکرار نکند مگر قصد احتیاط، شرط آن‌که وسوسه نباشد.
حکم نیابت افراد با قرائت ناصحیح
540 829- افرادی که قرائتشان درست نیست، و در حج نایب شده و محرم شده‌اند، (3) درصورت امکان،
1- آیة اللَّه تبریزی، آیة اللَّه خویی: بنابر احتیاط واجب هر نحوی که خودش می‌تواند بخواند و با جماعت هم بخواند و نایب هم بگیرد.
آیة اللَّه سیستانی: احتیاط مستحب درصورت مقصِّر بودن، این است که هم نماز را کیفیتی که بیان آن گذشت بجا آورد و هم آن را جماعت بخواند و هم نایب جهت انجام آن از طرفش بگیرد. مناسک، مسأله 331.
2- آیة اللَّه بهجت: اگر بتواند استنا هم بکند، اگر چه در امر تصحیح خلاف شرع کرده باشد.
آیة اللَّهصافی، آیة اللَّه گلپایگانی: و بنا بر احتیاط، برای نماز نایب هم بگیرد.
3- آیة اللَّه بهجت: کسی که قرائتش درست نبوده و یا از جهات دیگر معذور بوده و بدون توجّه این عذر به‌نیابت از دیگری محرم شده و در وسط اعمال و یا بعد از عمره تمتّع متوجه نقص کار خود شده، احتیاطاً در موارد عذر نایب بگیرد تا عمل راصحیحاً بجا آورد و خود نیز آن عمل را انجام دهد و نیابتشصحیح است هر چند از اوّل نمی‌توانسته نایب شود. مناسک س 106.
باید قرائت خود را درست کنند و عمل نیابی خود را تصحیح نمایند تا از احرام خارج شوند؛ و اگر تصحیح ممکن نیست و معذور هستند،(1)احرام آنها (2)صحیح واقع نشده و از احرام خارج هستند. (3)
3- نماز طواف مستحب
ترک نماز طواف مستحب
541 831- خواندن نماز طواف مستحب ولو در حال اختیار، در هر جای مسجدالحرام، جایز است بلکه گفته‌اند می‌تواند آن را عمداً ترک (4) کند.
نماز طواف استحبابی
542 832- نماز طواف استحبابی لازم نیست در نزد مقام ابراهیم باشد بلکه در هر جای مسجدالحرام جایز است، به‌خصوص در موقع ازدحام مناسب است مراعات سایر حجاج را بنمایند.
543 833- آیا نماز طواف مستحب را می‌توان در حال حرکت و راه رفتن خواند؟ (5)
1- آیة اللَّه گلپایگانی: بنا بر احتیاط قصد منوب عنه اعمال را بجا آورد و لکنصحّت عمره مذکور برای منوب عنه محلّ اشکال است و نسبت اجرت نیز با مستأجر مصالحه نمایند.
2- آیة اللَّه فاضل: در حج واجب.
3- آیة اللَّه تبریزی، آیة اللَّه خویی: احتیاط این است که حج را نیّت نیابی تمام کند.
آیة اللَّه سیستانی: احرامصحیح است و باید حج را نیّت منوبٌ‌عنه تمام کنند هر چند احتیاط واجب مجزی از منوبٌ‌عنه نیست.
آیة اللَّه فاضل: در فرض مذکور اعمال آنهاصحیح است و از احرام خارج شده‌اند ولی کفایت از عمل واجب منوب‌عنه نمی‌کند.
آیة اللَّه مکارم: ولی می‌تواند برای خودش حج بجا آورد، اگر وقت وسعت دارد حج تمتع وگرنه حج افراد بجا آورد و چنانچه حَجّةالاسلام بجا نیاورده حج واجب او محسوب می‌شود ولی پول نیابت را باید برگرداند.
4- آیة اللَّه بهجت: مورد تأمّل است مناسک شیخ،ص 47.
آیة اللَّه خامنه‌ای، متعرض ترک نماز نشده‌اند.
آیة اللَّه سیستانی: ظاهر آن است که نماز طواف مستحب، مستحب است.
آیة اللَّهصافی، آیة اللَّه گلپایگانی: سزاوار نیست ترک کنند.
آیة اللَّه مکارم: ترک آن مشکل است.
5- . ذیل مسأله 782 مراجعه شود.
