كاغذ نى نامه از نوع كاغذ معروف به خان بالق[1] يا ختايى است، خوش قلم ترين كاغذ خوش نويس پسند در قديم كه در زمان توليد و صدور هم به علت كميابى و بهاى گزاف فقط در آثار نفيس استادان بزرگ كاربرد داشته است. كاغذ خان بالق يا ختايى كه در زبان چينى به نام عامّ شوان جى) ihznaux (خوانده مى شود بسيار تنك خميره و نازك و ظريف است و در تناسب با كاربردهاى گوناگون در نقّاشى و خوشنويسى و كاغذبرى سنّتى چينى انواع گوناگون دارد.[2] پديد آوردن سايه روشنهاى محو و پرده رنگ هاى درهم تافته و به هم آغشته كه از اصول مهمّ در نقش پردازى و شيوه گسترش معانى تجريدى) isiy eix ad (در هنر خوشنويسى و نقّاشى سنّتى چينى است، هم به مهارت دست و حركت قلم و هم به خاصيّت رنگ گسترى و جذب و پخش مركب در خود كاغذ بستگى دارد كه خوش خميرگى و نازكى و آب چين بودن جنس كاغذ از اسباب عمده آن است.
كاغذ خان بالق از فرط تنكى و نازك قوارگى در تحرير پشت نما و نقش انداز مى گردد بدين سبب اگر لايه چين و ضخيم نشده باشد فقط بر يك رويه كاغذ امكان كتابت هست.
براى صحّافى و كتابگرى كاغذهاى يكرويه لبه هاى دو برگ هم قالب را با لعاب و نشاسته كشته كه آهار ندهد برهم آورده، دو لايه به صورت همرو و پشت ورو تا خورده جزوه بندى و شيرازه مى شد. حالت خوداندازى و ابره آستر كاغذ دولا كيفيّتى فاخر به كتاب مى بخشيد كه با ساير وجوه نفاست كه از هر حيث در اين قبيل كتاب آراييهاى هنرى رعايت مى شد هماهنگ و متناسب مى افتاد. بنابراين برخلاف آنچه از ظاهر مرقّع تصوّر شده، كاغذ نى نامه براى مرقّع سازى و رقعه بندى دوپوسته و مغزه گيرى نشده و اصولا كاغذهاى خان بالق را كه لايه چسبانى نشده، يا به اصطلاح چينى به صورت كاغذ پى جى) ihzip (درنيامده باشد، نمى توان دوپوسته كرد.
كتابت بر يك روى كاغذ اقتباس از روش سنّتى و كاربردى كتاب نويسى در چين است كه از دوره ايلخانان در ايران بار ديگر رواج گرفته است. در اين عصر بر اثر نظام خاصّ كشوردارى مغولان و تغيير نظم جهانى در دوره حكومت مغول ارتباط فرهنگى و هنرى بين ايران و چين به ويژه به همّت و توجّه خواجه رشيد الدين فضل اللّه (و 718 ه) بسيار گسترش و افزايش يافت. در اسناد تاريخى و فرهنگى آن دوران موارد متعدّد از ارتباط مستقيم بين نقّاشان و هنرمندان ايران و چين و توجّه متقابل هر دو ملت به اقتباس علوم و فنون و هنرهاى سنّتى يكديگر ديده مى شود.[3] كتابت بر يك روى كاغذ و صحّافى به طرز مرقّع، هرچند منشأ قديم تر ايرانى هم دارد،[4] از وجوه و موارد اقتباس فنون و هنرهاى چينى در ايران در دوره مغول و يوان) nauY (است.[5] درباره اين نوع صحّافى و كتاب نويسى، كه برخى از نسخه هاى خطّى فارسى و عربى هم در چين به همين طرز و روش نوشته شده است، در بررسى نامه نسخه هاى خطّى اسلامى در چين به تفصيل بيشتر توضيح داده ام.[6] بعضى از نسخه هاى چاپى فارسى هم كه كاغذ نازك و پشت نما دارد در قديم به همين طرز و ترتيب بر يك روى كاغذ به چاپ رسيده و به شكل تاخورده دولا صحّافى شده است.[7]
علاوه بر نسخه هاى خطّى فارسى در چين وجود نسخه اى از حديقةالحقيقه سنايى به خطّ مير على هروى با همين نوع كاغذ كه به صورت پشت سفيد كتابت و دولايه صحافى شده اثرى مشابه از همين خوشنويس و قرينه ديگرى است در مورد تصوّر شكل اوّليّه نسخه نى نامه و يكرويگى برگه هاى آن.
بدين ترتيب نسخه نى نامه در شكل اوّليّه و يكرويه نوشته شده اى كه داشته در متناسب ترين وضع براى قطعه سازى و مرقّع بندى بوده و به همين سبب به طرز مرقّع صحّافى شده است. مرقّع در اصطلاح صحّافى سنّتى بر نسخه اى اطلاق مى گردد كه برگها يا در اصطلاح خاصّ رقعه هاى آن از درازا به صورت بغل در بغل به يكديگر وصّالى و بدون عطف گذارى و شيرازه بندى با آستر بدرقه به دو طبله يا لت جلد چسبانده شود و فانوس وار باز و بسته گردد.
مرقّع سازى چنانكه اشاره شد در دوران ايلخانان و تيموريان از صحّافى سنّتى چينى اقتباس شده، ولى قديم ترين نمونه صحّافى كتاب به طرز مرقّع بندى كه در خود چين به دست آمده از كتابهاى مانويان است كه در كاوشهاى باستان شناسى ويرانه هاى شهر باستانى گاوشانگ) gnahsoaG /ucuK در استان شين جيانگ نزديك شهر تورپان/ تورفان) در جايگاه كتابخانه معبد مانوى (مانستار/ مانستان) شهر كشف شده است[8] و نمودار منشأ ايرانى اين نوع صحّافى در چين است كه مانند برخى از ديگر هنرهاى ايرانى در چين تكامل و رواج يافته و دورانى طولانى در خود ايران رها گشته بوده است.
مظفّر بختيار مهرماه 1378
-----------------------------------------------------------------
[1] خان بالق (چينى:ilabnaH ) نام مغولى شهر جونگدو (udgnohZ به معنى پايتخت ميانه) و پكن يا بيجينگ (gnijieB به معنى پايتخت شمالى) كنونى است. اطلاق نام خان بالق بر كاغذ ختايى به اعتبار منشأ اوليّه صدور آن است و سپس نام عامّ اين نوع كاغذ گرديده است (سفينه سليمانى، ص 196). در ناحيه خان بالق و طمغاج قديم (iebeH امروزين) به علت نامساعد بودن شرائط اقليمى براى رويش رستنيهايى كه خميره و مواد اصلى كاغذ از آنها گرفته مى شود صنعت كاغذسازى و كارگاه كاغذگرى داير نبوده است.
[2] ytisrevinU egdirbmac, anihc ni noitasilivic dna ecneics: nuxnuc niQ- mahdeeN. J; 559- 557 pp, 1970, eipiat, acinarI- onis: refuaL. b; 84- 52 p, V lov, 1985, sserp. 97- 93 p, 1993, gnijieb, ihznaux ouggnohZ: rehsnabuhc ey nug gnip ouggnohz
[3] دكتر وانگ اى دان استاد دانشگاه پكن در مقدمه خود بر تاريخ چين از جامع التواريخ خواجه رشيد الدين فضل اللّه (مركز نشر دانشگاهى، زير چاپ)، ص 32- 26 و 55- 51 با استقصاء و معرفى و بررسى منابع و مدارك موجود در اين زمينه تحقيقى مستند و شايان توجّه نموده است. و ر ك.:
. 85- 81 pp, )1993( 5, gnijieB, uhS ieM: nadiY gnaW- raythkaB rafazoM
[4] . 22 p, 1982, nedieL, llirb. J. E, yhpargillac dna tra neahcinam: tiekmilk. j. H
[5] . 79- 477 pp, 1991, iahgnahs, uhs- ioG oaibgnaihz auhuhs ouggnohZ: gnehsgnep gneF
[6] . 73- 72 pp, VI lov, stpircsunam cimalsI fo yevrus dlrow, anihc: raythkab rafazoM
[7] مانند ميكادونامه ميرزا حسين على تاجر شيرازى، چاپ حبل المتين كلكته، 1325 ه.
[8] , llirb. j. E, tra dna erutaretil naeahcinam ni seiduts: tiekmilk. j. h, resueH. M esenihC fo serusaerT deirub: nov treblA, qoc eL; 280 p, 1998, nedieL, ll lov, yahtac tresed fo sniuR: leruA. M, niets; 59 p, 1926, nodnoL, natsekruT nafruT ehcsissuerp hcilgnok, ohcstohc: nov trebla, qoc eL; 43- 9 pp, 1912, nodnoL. 1913, nilreB, noitidepxE
نسخه خطّى حديقةالحقيقه سنايى به خطّ مير على هروى
كتاب بر يك رويه كاغذ نوشته شده و به طرز دولا تا خورده و جزوه بندى و صحّافى شده است.
صفحه اى از قرآن مجيد نوشته شده بر كاغذ دولا.
اين مصحف در چين به خط كاتب چينى در دوره مينگ كتابت شده و به روش سنّتى چينى جزوبندى و صحافى شده است.
برگ هاى رنگين پيوست نگارگرى و جلدآرائى جلد نسخه اصلى مرقّع به طرز روغنى سازى (لاكى) كار على اشرف در سال 1153 ق.
گل و مرغ بر بوم افشان مرقش با ترنج بندى و طلااندازى و تحريركشى و حاشيه گلريسه
رقم نقاش برلت روى جلد: «ز بعد محمد على اشرف است»
تاريخ برلت پشت جلد: سنه 1153
تذكار فاصله بين صفحه 30 تا 74 جاى چاپ عكسى و رنگين متن مرقّع نى نامه در اندازه برابر با اصل نسخه است كه در اين صحافى ويژه جداگانه به شكل نسخه اصلى به طرز مرقّع صحافى و جلدگذارى شده است. بنابراين متن افتادگى ندارد.
