روز واقعه

حمله مأموران رژیم ستم شاهی به مدرسه فیضیه در سالروز شهادت امام صادق(ع) در سال 1342 هر چند تصویر تلخی بر خاطره انقلاب باقی گذاشت، اما سرمنشاء بسیاری از رخدادهای سیاسی شد. از این رو در سالگرد این واقعه به بررسی زمینه های بروز آن و خاطرات باقی مانده و تأثیر این واقعه بر نهضت امام خمینی(ره) می پردازیم.

زمینه های حمله به مدرسه فیضیه
در ماه های پایانی سال، 1341، محمد رضا شاه كه سالگرد ناكامی طرح انجمن  های ایالتی و ولایتی را به تلخی پشت سر می گذاشت، تصمیم گرفت اصول ششگانه ای را با حذف و اضافاتی در قالب «انقلاب سفید» به رفراندوم بگذارد. این اصول ششگانه در واقع همان انقلاب از بالایی بود كه امریكا به كشورهای توسعه نیافته اعلام كرده بود. مخالفت با اصول ششگانه، برخی تبعات را برای روحانیت در پی داشت. چرا كه «مسأله اصلاحات ارضی، سهیم كردن كارگران در كارخانه ها، سپاه دانش كه به نوعی به زن ها بر می گشت و قانون ملی كردن جنگلها، جزو اصول لوایح ششگانه شاه بود. اینها مسائلی بود كه به ظاهر یك مقداری وجهه عمومی شاه را در مقابل اقشاری از مردم بالا می برد. این اصول، ظاهری فریبنده وعوام پسندانه داشت و مخالفت با آنها اعتراض افراد ناآگاه را در پی داشت.» 
بر این اساس امام خمینی(ره)تدبیر خاصی در نظر گرفتند و در مشاوره با سایر مراجع و علما، علاوه بر تبیین علل مخالفت با این رفراندوم، جوانب امر را سنجیدند. در نهایت قرار بر این شد از رژیم بخواهند تا نماینده ای به قم بفرستد و انگیزه شاه را از طرح این لوایح بیان كند. یكی از مقامات دولتی به نام بهبودی بنا به درخواست علمای قم روانه این شهر شد و بی درنگ با مقامات روحانی و علمای قم از جمله امام خمینی(ره) به گفت و گو نشست. همچنین علمای قم آیت الله كمالوند را به نزد شاه فرستادند تا نظارت آنها را ابلاغ كند. این مذاكرات بی ننتیجه بود، چرا كه شاه بر همان مواضع خود پافشاری می كرد . تا جایی كه به  آیت الله كمالوند گفت: «اگر آسمان به زمین بیاید و زمین به آسمان برود من باید این برنامه را اجرا كنم. زیرا اگر اجرا نكنم از بین خواهم رفت. در پایان نیز از علمای ایران گلایه كرد كه چرا مانند علمای اهل سنت او را اولوالامر خطاب نمی كنند، و برای او به دعاگویی نمی پردازند.» 2 
به طور خلاصه می توان گفت كه علت مخالفت امام با این طرح آن بودكه «این رفراندوم اجباری مقدمه ای برای از بین بردن مواد مربوط به مذهب است. علمای اسلام از عمل سابق دولت راجع به انتخابات انجمن های ایالتی و ولایتی برای اسلام و قرآن و مملكت احساس خطر كردند و به نظر می رسد كه همان معانی را دشمنان اسلام می خواهند به دست جمعی مردم ساده دل و اغفال شده اجرا كنند.» 3 
حجت الاسلام فاكر درباره روش مخالفت امام خمینی(ره) می گوید: «امام به جای آن كه مواضع خود را روی اصول ششگانه متمركز كند، به اصطلاح آنها را دور می زد و پشت این لوایح را می كوبید. ایشان می فرمود اجرای این لوایح اسارت است، وابستگی به امریكاست. می خواهند اقتصاد ما را ویران كنند. این موضع گیری ها به جای آن كه زنان و كشاورزان را در مقابل امام قرار دهد با او همراه می كرد.» 4
با تمام مخالفتها، اعتصابات و تظاهراتی كه در شهرهای مختلف ایران، بویژه مراكز مذهبی صورت گرفت، رفراندوم در ششم بهمن 1341 با حضور كم رنگ مردم برگزار گردید و علیرغم تحریم انتخابات، رسانه های گروهی مدعی شدند كه اصول پیشنهادی شاه با پنج میلیون و ششصد هزار رأی در مقابل چهار هزار و صد و پنجاه رأی مخالفت به تصویب ملت ایران رسید، اسناد زیادی دال بر تشریفاتی و غیر واقعی بودن این انتخابات وجود دارد. شاه در 23 اسفند ماه طی سخنانی در پایگاه وحدتی دزفول، از مراجع و روحانیون به زشتی یاد كرد و نسبت به یك سركوب قریب الوقوع هشدار داد. 5 امام نیز به منظور آگاه تر شدن مردم نسبت به اهداف رژیم شاه، با صدور اعلامیه ای نوروز سال 1342 را عزای عمومی اعلام كرد: «اعظم الله تعالی اجوركم. چنانچه اطلاع دارید دستگاه حاكمه می خواهد با تمام كوشش به هدم احكام ضروریه اسلام قیام كند و به دنبال آن مطالبی است كه اسلام را به خطر می اندازد. لذا اینجانب عید نوروز را به عنوان عزا و تسلیت به امام عصر (عج) جلوس می كنم و به مردم اعلام خطر می نمایم. مقتضی است حضرات آقایان نیز همین رویه را اتخاذ فرمایند تا ملت مسلمان از مصیبتهای وارده بر اسلام و مسلمین اطلاع حاصل نمایند.» 6 سایر علما از جمله چهل و شش نفر از علمای تهران نیز با صدور اعلامیه ای عید نوروز را عزای عمومی اعلام كردند. 7
در برهه ای كه نگاه همه به مرجعیت بود، امام خمینی صلابت خود را به عنوان یك رهبر سیاسی و شجاع به رخ همگان كشید. ایشان در پاسخ به نامه تسلیت آیت الله سید علی اصغر خویی، آن چنان به افشاگری سیاسی پرداخت كه برگ جدیدی در مبارزات ورق خورد. متن این نامه به «شاه دوستی یعنی غارتگری» معروف شد.

تصمیم نابخردانه رژیم

حكومت، عصبانیت از حوزه علمیه به ویژه از امام خمینی(ره) را نتوانست كنترل كند و با حركتی نابخردانه، طلاب را به خاك و خون كشید،  اما فریاد قیام را در همه جا منعكس كرد. كارگزاران رژیم در آستانه عید نوروز به این نتنیجه رسیدند كه برای سركوب عوامل و بنیان اصلی قیام یعنی مرجعیت، به اخلال در برنامه ها، هتك حرمت آنها و ضرب و شتم هواداران برآیند. از معدود خاطرات به جا مانده از عوامل رژیم نیز تمام تصمیم های فوق تأیید می شود. از جمله در یادمانده های سپهبد مبصر ـ معاون شهربانی كل كشور در آن زمان ـ آمده است : «روزهای پایانی سال 1341 به سازمانهای اطلاعاتی خبر رسید كه طلبه  های قم با صدور اعلامیه ای از مسلمانان خواسته اند تا روز دوم فروردین 1342 مطابق با شهادت امام صادق(ع) در مدرسه فیضیه قم گرد هم آیند و در تظاهرات با اصلاحات مخالفت كنند. در برابر این تصمیم و برای جلوگیری از آن كمیسیونهایی تشكیل و مسأله را مورد بررسی قرار می دهند و سرانجام طرح بسیار نابخردانه ای و می شود گفت كودكانه ای كه اصلاً به صلاح مملكت نبود را به تصویب رساندند. طرح مذكور این بود كه عده ای از سربازان گارد با لباس غیر نظامی به آنجا ریخته و با طلبه های تحریك شده درگیر شوند و با آنها كتك  كاری كنند.» 8 مبصر طراح این پیشنهاد را نصیری ـ رئیس ساواك ـ معرفی و اضافه می كند اسدالله علم ـ نخست وزیر ـ آن را پسندید و شاه نیز آن را مورد تأیید قرار داد.

روز واقعه
در روز جمعه دوم فروردین 1342 مطابق با بیست و پنج شوال، سالروز شهادت امام جعفر صادق(ع) مجالس در قم بویژه بیوت مراجع و علما در حال برگزاری بود. در این بین سه مجلس در كانون توجه مردم و به تبع آن كارگزاران رژیم پهلوی بود. اول مجلس عزا از سوی آیت الله شریعتمداری در مدرسه حجتیه. دوم مجلس عزا در بیت امام خمینی و سوم كه اهمیت زیادی داشت، مجلس عزا در مدرسه فیضیه از سوی آیت الله گلپایگانی بود. مأموران ویژه گارد پهلوی به طور هماهنگ و با لباس مبدل قصد داشتنند در هر سه مجلس اخلال ایجاد كرده و آنها را به خاك و خون بكشند. استاد علی دوانی اوضاع مدرسه حجتیه را بدین صورت توصیف می كند: «در مدرسه حجتیه علاوه بر چند روضه خوان، آیت الله مشكینی قرار سخنرانی داشت. در بین سخنرانی وی، ناگهان به شكل هماهنگ چند نفر صلوات می فرستند و این كار را هر چند دقیقه یك بار تكرار می كنند. وحشت مجلس را فراگرفت. در این زمان یكی از پهلوانان قم به نام «میری» كه در مجلس حاضر بود به طرف منبر آمد و گفت: هر حرامزاده ای كه بخواهد مجلس را به هم بزند با مشت من مواجه خواهد شد. اخلالگران با این تهدید جا خوردند و در اجرای مأموریت خود ناكام ماندند.» 9
با عنایت به مواضع صریح و قاطع امام نسبت به رفتار هیأت حاكمه و افشاگری های ایشان، مأموران امنیتی، اخلالگری در منزل امام را نیز به عنوان یكی از مأموریتهای اصلی انتخاب كردند تا از این طریق ایشان را به عقب نشینی وادارند. چگونگی این مأموریت و علت ناكامی اخلالگران در خاطرات برخی از شاهدان و حاضران آن مجلس آمده است. براساس این خاطرات باید گفت درك شرایط و انتقال وضعیت موجود توسط اطرافیان حضرت امام و متقابلاً تصمیمات ایشان تأثیر مهمی در كنترل اوضاع داشت. حضور افراد مشكوك در بین جمعیت، قبل از شروع رسمی مجلس به امام گزارش می شود. در بین سخنرانی حجت الاسلام حجتی كرمانی و بعداز ایشان صلواتهای نابجا به همراه برخی مسائل به گوش می رسد. واكنش حضرت امام جالب است، ایشان ابتدا پیام دادند: «هر كس غیر از گوینده اگر شعار دهد، كنار دستی اش دهان او را بگیرد.» 10 سپس از طریق شیخ صادق خلخالی به حضار هشدار دادند: «اگر اخلالگران بخواهند كاری كنند، من به طرف صحن حركت می كنم و تكلیف خود را با این دستگاه روشن می كنم.» 11 بعدها امام دلیل اتخاذ این تصمیم را بیان كردند: «اینها دستور داشتند بیایند منزل من شلوغ كنند لذا یك تكلیف دیگری جلوی پایشان انداختم و گفتم این كار را می كنم. تا اینها بروند و بپرسند كه ایشان می خواهد برود فیضیه و كسب تكلیف كنند، ما كارمان را كرده ایم.» 12
به این ترتیب اخلالگران نتوانستند در دو مجلس عزا كه قبل از ظهر منعقد شده بود اخلالی ایجاد كنند. اما این، همه ماجرا نبود، آنها بنابر دستور مقامات،  به گروه مأموران مستقر در نزدیكی مدرسه فیضیه كه در برخی اسناد كماندوهای با لباس نظامی را بیش از 16 كامیون ذكر كرده اند، ملحق شدند. چرا كه عملیات بزرگ، در پیش بود.

حمله به فیضیه
براساس رسمی كه از زمان مرحوم آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالكریم حائری ـ مؤسسه حوزه علمیه قم ـ به جا مانده بود، آیت الله گلپایگانی بعد از ظهر روز شهادت امام جعفر صادق(ع)، مجلس عزایی در مدرسه فیضیه منعقد می كردند. به علت همزمانی این روز با تعطیلات نوروز و از سویی دیگر تحریم این عید از سوی مراجع تقلید، عده زیادی از مردم سایر شهرها به قم آمده بودند. مردمی كه برای حضور در این مجلس به طرف مدرسه فیضیه در حال حركت بودند ، شاهد حضور غیر عادی تعداد زیادی از نظامیان در بیرون مدرسه فیضیه می شوند. از سویی دیگر بسیاری از روحانیون و طلاب حاضر درمدرسه به برخی از افرادی كه به شكل گروهی و با لباسی تقریباً متحد الشكل نزدیك منبر نشسته بودند مشكوك می شوند. «جو پر التهاب این مجلس را به استحضار آیت الله گلپایگانی رسانده و از ایشان درخواست كردند در این مجلس حاضر نشوند. ایشان گفتند: بنده صاحب این مجلس هستم و هر اتفاقی كه بیفتد باید در رأس جلسه باشم و ایشان در مكانی مشخص می نشینند.» 13
سخنران اول مجلس حجت الاسلام آل طه به ایراد سخنرانی پرداخت.اگر چه در بالای سر سخنران، اعلامیه معروف امام خمینی كه «ما امسال عید ندارم» از سوی شاگردان ایشان نصب شده بود، اما انتقاد صریح آل طه از طرح انجمن های ایالتی و ولایتی، جو جلسه را سنگین تر كرد. در بین سخنان وی بود كه نقشه ایادی شاه كلید خورد.
در خاطرات آل طه آمده است: «وقتی نوبت سخنرانی من رسید، به محض ایراد چند جمله، شخصی گفت صلوات و به دنبال آن جمعی صلوات فرستادند. این واقعه چند بار تكرار شد تا آنجاكه مجبور شدم اعلام كنم فرستادن صلوات به عهده من است...» 14 آل طه به سختی توانست جلسه را كنترل و سخنرانی خود را به پایان برساند. اما پس از او سخنرانی اصلی جلسه به عهده مرحوم حاج انصاری قمی بود. «حاج انصاری تا حدودی در بیاناتش صراحت لهجه داشت و در منبرهای قبلی اش هم گاهی با صراحت به دولت حمله می كرد. ایشان كه به منبر رفتند در ابتدا داستان آن شتر را از مولوی نقل كردند كه:
آن یكی پرسید اشتر را كه هی            از كجا می آیی ای اقبال پی 
گفت از حمام گرم كوی تو                 گفت خود پیداست از زانوی تو
بعد از خواندن این شعر گفت: دولت می  گوید ما طرفدار دین هستیم.در حالیكه ما نمی دانیم دم خروس را باید قبول كنیم یا قسم حضرت عباس را؟ با گفتن این جمله عده ای صلوات فرستادند و نظم جلسه به هم خورد..» 15
ایادی شاه با شعار جاوید شاه نظم جلسه را به هم زدند و پس از چند درگیری ظاهری، شروع به ضرب و شتم طلاب نمودند.و خاطرات بسیاری در بیان جزئیات این هجوم بجا مانده است. بسیاری از این خاطرات متعلق به طلاب و روحانیونی است كه در مدرسه فیضیه از نزدیك شاهد ماجرا بودندو برخی از آنها نیز مورد ضرب و شتم قرار گرفتند. با مرور گوشه ای از این خاطرات، جزئیات این فاجعه را به نظاره می نشینیم: «وقتی كه شعارهای جاوید شاه شروع شد، طلاب واكنشی از خود نشان ندادند و هنوز درگیری فیزیكی شروع نشده بود. گروهی كه برای ضرب و شتم آمده بودند وقتی كه دیدند طلاب واكنشی از خود نشان نمی دهند، سنگ های درون باغچه فیضیه را به سوی طلاب پرتاب كردند . آنها در حین پرتاب سنگ ها شعار جاوید شاه و مرگ بر مرتجع سر می  دادند. در این زمان ما به طبقه فوقانی رفته و با آ جر وسنگ های دیواره بالا، به آنها حمله كردیم. جالب این بود كه بعد از مدت كوتاهی آن عده مغلوب شدند و مدرسه فیضیه را ترك كردند و ما احساس كردیم كه پیروز شده ایم. اما ناگهان كماندوهای تعلیم دیده مسلح خارج از فیضیه وارد شدند.» 16
با ورود كماندوهای مسلح، اوضاع تغییر یافت و گروهی از كماندوها با استقرار در پشت بام فیضیه، این مدرسه را تحت كنترل خود گرفتند و گروهی دیگر به ویرانگری پرداخته و با سلاح های خود طلاب را مورد ضرب و شتم قرار دادند. كتاب ها را به هم ریخته، درب همه حجره ها را یك به یك شكستند و طلاب را با ضرب و شتم به حیاط مدرسه روانه كردند. «بعضی از كماندوها فحاشی می كردند و می گفتند كجاست امام زمان شما كه به دادتان برسد. خیلی دشنام می دادند و به مقدسات ما جسارت می كردند. به مراجع تقلید توهین كرده و می گفتند علما كجا هستند؟ آنها شما را واداشتند این طور مظلوم واقع شوید و خودشان خوشگذرانی می كنند.» 17 به نظر می رسید نوع توهین ها و ضرب و شتم مهاجمین از قبل هماهنگ شده بود، چرا كه در تمامی خاطرات به شكلی واحد از آن هتك حرمت ها یاد می شد. «عمامه های سیاه و سفید طلبه ها را با فندك آتش می زدند و مانند توپ آتش گرفته به سمت درختان فیضیه پرت می كر دند.» 18
این اعمال وحشیانه تا غروب ادامه داشت و آمار دقیقی از كشته  ها و مجروحان در دست نبود. «شیخ اسماعیل حبیبی را از طبقه دوم به پایین پرت كردند كه چشمان و بدنش به شدت ضرب دید.  آقای گلسانی را نیز پرت كردند كه دست و پایش شكست. علاوه بر اینها بسیاری نیز مانند مرحوم قریشی در ضرب و شتم مأمورین مصدوم شدند... عده ای از طلاب با چوب و سنگ به مقابله پرداختند كه ایادی رژیم این عده را بیشتر كتك می زدند. مثلاً آقای قائمی را وقتی به بیمارستان بردند، آنقدر زده بودند كه بدنش سیاه شده بود..» 19 هر كس مشاهدات خود را بیان می كرد و از احوال مجروحان می پرسید. تا آنجا كه خبر رسید شیخ یونس رودباری به شهادت رسیده است.
در این بین نگرانی عمده بسیاری از طلاب، سلامتی آیت الله گلپایگانی بود. در ابتدای وقوع این حادثه، آیت الله گلپایگانی را به داخل یكی از حجرات می برند، اما با كمال تأسف ایشان و همراهان هم از این توهین ها مصون نماندند. بارها كماندوها به حجره استقرار ایشان حمله  كردند و توهین هایی صورت  گرفت. حجت الاسلام علی حجتی كرمانی در این باره می گوید: «با پایان یافتن ماجرا از حجره بیرون آمدیم. هوا هم تاریك شده بود. به طبقه اول كه رسیدیم فهمیدیم كه آیت الله گلپایگانی در یكی از حجرات هستند، لذا به آنجا رفتیم، عمامه آیت الله گلپایگانی افتاده و لباس هایش نیز خاكی شده بود و حتی داماد ایشان را هم كتك زیادی زده بودند. وقتی این منظره رقت انگیز را دیدم، بی اختیار گریه كردم و به دامان ایشان افتادم كه  آقای صافی مرا بلند كرد و گفت آقا را ناراحت نكنید!» 20
پس از تاریكی هوا، اوضاع فروكش كرد و طلاب توانستند مصدومان را به خارج از مدرسه منتقل كنند.
اما در مكانی دیگر از قم، دل بزرگ مردی كه طلاب او را پدر خود می دانستند، غم بار بود. تعداد زیادی از یاران امام خمینی به منظور حفاظت، به منزل ایشان آمدند. مجروحان مدرسه فیضیه نیز با سر و وضعی تأسف بار به این منزل آمده و ماوقع را توضیح می دادند. «نزدیك غروب بود كه زخمی ها را آوردند به خانه امام، حتی بیرون منزل پر از زخمی شد. امام هم متأثر بودند. فرمودند اینها را به بیمارستان بفرستید! گفتند بیمارستانها قبول نمی كنند، بعضی ها را هم كه بستری كرده  بودیم، آمدند و بیرون ریختند...! امام فرمودند به دكتر واعظی بگویید برای اینها فكری بكنند آیت الله دكتر واعظی رئیس بیمارستان فاطمی قم و پزشك مخصوص امام بود. آیت الله دكتر واعظی گفت همه را بیاورید بیمارستان و هر چه تهدید كردند كه نكن! آنها را بیرون كن و ... نپذیرفته بود. البته وی بر اثر همین كار از ریاست معزول شد.» 21
شایعه هجوم به منزل امام باعث گردید كه تدابیری از سوی شاگردان ایشان اتخاذ شود. «در آن شبی كه این شایعه بود، تعداد زیادی از مردم و طلاب در منزل امام اجتماع كرده بودند. بیرونی و اندرونی پر از جمعیت بود. امام معمولاً ساعت 11 شام می خوردند. ایشان آن وقت تنها بودند، چون محروم حاج آقا مصطفی و والده ایشان برای زیارت به كربلا رفته بودند. امام فرمودند چه خبر است؟ سر و صداها زیاد است. چرا مردم امشب به خانه هایشان نمی روند؟ عرض شد شایعه ای است كه امشب نسبت به شما سوء قصد دارند. این مردم می گویند باید از روی جنازه های ما عبور كنند تا به آقا برسند! امام فرمودند از قول من بگویید بروند استراحت كنند. من احتیاج به حفاظت ندارم. من آمدم به كوچه و پیام آقا را به جمعیت ابلاغ كردم. آنها با صدای بلند گفتند: نمی رویم! آمدم خدمت آقا و عرض كردم خودتان كه شنیدید. مردم حاضر نیستند برند. این جا دیگر خود امام از اندرونی آمدند بیرون و به جمعیتی كه داخل اتاق ها و حیاط بودند گفتند: بفرمایید! بروید منزل استراحت كنید. بروید منزل. من محافظ نمی خواهم.» 22
امام كه از بستن درب منزل خود در شب حادثه جلوگیری نمودند، با ایراد سخنانی در آن شب التهاب زده، ضمن افشای ماهیت شاه، به مردم حاضر اعتماد به نفس دادند و فرمودند: «... ناراحت و نگران نشوید. مضطرب نگردید، ترس و هراس را از خود دور كنید. شما پیرو پیشوایانی هستید كه در برابر مصائب و فجایع صبر و استقامت كردند، كه آنچه ما امروز می بینیم نسبت به آن چیزی نیست. پیشوایان بزرگ ما حوادثی چون روز عاشورا، شب یازدهم محرم را پشت سر گذاشته اند و در راه دین خدا دیدن چنین مصائبی را تحمل كرده اند. شما امروز چه می گویید؟ از چه می ترسید؟ برای چه مضطربید؟ عیب است برای كسانی كه ادعای پیروی از حضرت امیر(ع) و امام حسین(ع) را دارند، در برابر این نوع اعمال رسوا و فضاحت آمیز دستگاه حاكمه خود را ببازند. دستگاه حاكمه با ارتكاب این جنایت، خود را مفتضح و رسوا ساخت و ماهیت چنگیزی خود را به خوبی نشان داد. دستگاه جبار با دست زدن به این فاجعه، شكست و نابودی خود را حتمی ساخت. ما پیروز شدیم. ما از خدا می خواستیم كه این دستگاه ماهیت خود را بروز دهد و خود را رسوا كند...»23
شام غریبان شهادت امام صادق(ع) به واقع یكی از تلخ ترین شب های قم است. براساس دستور دولت، هیچ یك از بیمارستانها مجاز به پذیرش مجروحان نبودند. از این رو« حركتی در قم به وقوع پیوست كه جالب بود و آن این بود كه خیلی از اهل قم مجروحین را می بردند به خانه هایشان و این برخورد عاطفی جالبی بود. در هر محلی، افرادی طلبه های مجروح فیضیه را آورده بودند در خانه  شان پذیرایی می كردند و آن خانه ها فضای خاصی پیدا كرده بود.» 24 فردای روز غم بار فیضیه، خبر این هجوم در همه جای قم پیچید. مردم برای دیدن آثار بجامانده فجایع، به مدرسه فیضیه می آمدند.
«بر روی دیوارهای فیضیه نوشته شده بود: ای دل بیا به كعبه مقصود روكنیم ـ از كشتگان حوزه قم جستجو كنیم ـ فكر ویران شدن خانه صیاد كنیم».25 «پس از این واقعه، سركوب و وحشت قم را فراگرفت. مأموران رژیم در هر معبری كه طلبه ای را می یافتند، به باد كتك می گرفتند. حتی منازل مراجع مورد محاصره نسبی قرار گرفت و افرادی كه به منزل امام می رفتند تفتیش بدنی می شدند.»26 اما حوزه و مراجع نیز واكنش خود را نشان دادند. در گام اول به مدت بیست روز كلاس  های حوزه را تعطیل كردند. مراجع نجف نیز در حمایت از علمای قم دست به اقدام مشابهی زدند.
هر چند اسدالله علم پس از حادثه فیضیه طی مصاحبه ای اعلام كرد، روحانیونی كه با اصلاحات ارضی مخالفند، با دهقانانی كه به قصد زیارت حضرت معصومه به قم رفته بودند نزاع نمودند كه منجر به قتل یك دهقان شد، لكن عمق فاجعه و علنی بودن آن، مانع از تبلیغاتی گردید كه دستگاههای تبلیغاتی رژیم سعی در سانسور كردن حادثه داشتند. شاه تصور می كرد با دست زدن به چنین جنایتی، مراجع و روحانیت قم ترسیده و صحنه سیاست را ترك خواهند كرد و یا خواهد توانست دست كم گروه بزرگی از آنها را به انزوا كشانده و در میانشان دو دستگی بوجود آورد. همچنین برای ایجاد وحشت و اتمام حجت، رئیس شهربانی را نزد مراجع قم فرستاده و به آنها اخطار نمود كه در صورت اظهار هرگونه مخالفتی كشته خواهد شد و منازلشان را ویران و به نوامیشان تجاوز خواهند كرد. ولی امام او را نپذیرفت و از این تهدیدات نهراسید. «پس از حادثه مدرسه فیضیه، عده ای از سوی شاه آمده بودند تا با امام ملاقات كنند. اینان به امام گفته بودند ما از طرف اعلیحضرت آمده ایم و برای شما پیغامی داریم. امام نیز گفته بود: به همین دلیل كه از سوی اعلیحضرت آمده ای شما را نمی پذیرم.» 27
با نگاهی دقیق به حركت سیاسی و اجتماعی امام در  آن برهه، می توان به میزان ذكات و شجاعت امام خمینی در تصمیم گیری های مختلف پی برد. در واقع طبیعی بود كه حوزه علمیه دارای شوك شدیدی شود و تا مدت زیادی نتواند از حیرت آن واقعه به درآید؛ اما تصمیمات خمینی كبیر منشأ الهی داشت. در خاطرات مرحوم شهید عراقی آمده است: «دستور داده بودند تاكسی ها، طلبه ها و روحانیون را سوار نكنند. رئیس شهربانی راننده های تاكسی را جمع كرده و برایشان گفته بود: اگر اینها را سوار كنید با شما چه ها خواهم كرد! هنوز صحبتش تمام نشده بودكه به او می گویند آقای خمینی شما را خواسته است. از آنجا می آید خدمت امام، ایشان می گویند كه چنین چیزی شنیده ام تو این دستور را داده ای؟ اگر اینجور باشد الان تلفن می كنم از تهران صد تا سواری بیاید افتخاراً طلبه ها را سوار كنند و این طرف و آن طرف ببرند. او آشفته می  شود و می گویند: خلاف به عرضتان رسانده اند. آقا می گوید: خلاصه، اگر تا ظهر به من گزارش دهند كه چنین چیزی وجود دارد، من این كار را می كنم. رئیس شهربانی بلند می شود و دوباره راننده های تاكسی را جمع می كند، حرفهای صبحش را پس می گیرد و می گوید: من تغییر عقیده  دادم، طلبه ها را سوار كنید!!!»28

بازتاب فاجعه فیضیه
این حادثه كه تداعی كننده واقعه مسجد گوهرشاد در اذهان عمومی بود، انعكاس گسترده ای یافت و تأثیر مهمی در شكل گیری نهضت اسلامی از خود بر جای گذاشت. پس از وقوع حادثه، رژیم تلاش كرد تا با ترمیم مدرسه فیضیه و جلوگیری از اعتصابات مختلف، از عمق فاجعه بكاهد و بر آن سرپوش نهد. اما طلاب با روحیه خاصی تمام وقایع رخ داده، حتی محل دقیق شهادت یا زخمی شدن افراد را برای مردم تشریح می كردند؛ مردمی كه برای گذران تعطیلات به قم آمده بودند، شرح ماوقع را به شهرهای خود برده و در واقع موجی از مظلومیت فیضیه را به جای جای ایران منتقل می كردند.
در كنار صدور اعلامیه جمعی از طلاب با عنوان «حكومت وحشت و ترور با روحانیت قم چه كرد» سیل تلگراف های تسلیت از نقاط مختلف كشور سرازیر شد. انتشار این پیام ها و پاسخ های آنها بهترین آزار تبلیغی برای تشریح فجایع آن روز بود. وعاظ و مداحان به سرعت صحنه های دلخراش مدرسه فیضیه را در قالب روضه  ای تدوین و  آن را بر منابر و مجالس می  خواندند. واعظ شهیر مرحوم فلسفی نقل می كند: «عمق فاجعه فیضیه تا آنجا بود كه وقتی در مجالس نام فیضیه برده می شد، صدای شیون و گریه مستمعین بلند می شد.» 29

شاه دوستی یعنی غارتگری
در برهه ای كه نگاه همه به مرجعیت بود، اما خمینی صلابت خود را به عنوان یك رهبر سیاسی و شجاع به رخ همگان كشید. ایشان در پاسخ به نامه تسلیت آیت الله سید  علی اصغر خویی، آن چنان به افشاگری سیاسی پرداخت كه برگ جدیدی در مبارزات ورق خود. متن این نامه كه به «شاه دوستی یعنی غارتگری» معروف شد. چنین است: «حمله كماندوها و مأمورین انتظامی دولت با لباس مبدل و معیت و پشتیبانی پاسبانها به مركز روحانیت خاطره مغول را تجدید كرد... با شعار جاوید شاه به مركز امام صادق(ع) و به اولاد جسمانی و روحانی آن بزرگوار حمله ناگهانی كردند و در ظرف یكی دو ساعت،  تمام مدرسه فیضیه، دانشگاه امام زمان (عج) را با وضع فجیعی در محضر بیست هزار مسلمان غارت نمودند و درب های تمام حجرات و شیشه ها را شكستند، طلاب از ترس جان، خود را از پشت بام ها به زمین افكندند، دستها و سرها شكسته شد. عمامه طلاب و سادات زریه پیامبر را جمع نموده،  آتش زدند، بچه های شانزده هفده ساله را از پشت بام پرت كردند. كتاب ها و قرآن ها را چنان كه گفته شد پاره پاره كردند. اكنون روحانیون و طلاب در این شهر مذهبی تأمین جانی ندارند... مأمورین تهدید می كنند سایر مدارس را به صورت فیضیه در می آوریم، اینان با شعار شاه دوستی به مقدسات مذهبی توهین می  كنند، شاه دوستی یعنی غارتگری، هتك اسلام، تجاوز به حقوق مسلمین، تجاوز به مراكز علم و دانش.شاه دوستی یعنی ضربه زدن به پیكر قرآن و اسلام، سوزاندن نشانه های اسلام ... حضرت آقایان توجه دارند اصول اسلام در خطر است، قرآن و مذهب در خطر است. با این احتمال تقیه حرام است و اظهار حقایق واجب.» 30
امام در فرجام اعلامیه خود ضمن استیضاح نمودن اسدالله علم و ترسیم اقدامات غیر قانونی رژیم از زمان رفراندوم شاه تا فاجعه مدرسه فیضیه، فرمودند: «من اكنون قلب خود را برای سرنیزه های مأمورین شما حاضر كرده ام، ولی برای قبول زورگویی ها و خضوع در برابر جباری های شما حاضر نخواهم كرد. من به خواست خدا احكام خدا را در هر موقع مناسبی بیان خواهم كرد و تا قلم در دست دارم كارهای مخالف مصالح مملكت را بر ملا می كنم.» 31
اگر چه سایر علما و مراجع با ادبیات مختلفی این فاجعه را محكوم كرده بودند، اما اعلامیه امام از اهمیت خاصی برخوردار بود و نفسی مسیحایی در جان انقلابیون بهت زده دمید. آیت الله گرامی می گوید: امام با صدور این اعلامیه به جو پرالتهاب آن روز خاتمه داد. وقتی ما اعلامیه امام را بر در و دیوار قم دیدیم، مبهوت این همه شجاعت و عظمت روحی ایشان شدیم. انگار كه جان می گرفتیم.» 32 خاطره حجت  الاسلام علی حجتی كرمانی نیز در این باره جالب است: «وقتی فاجعه فیضیه واضع شد، در تمام اذهان این فكر به وجود آمد كه دیگر نمی شود با دستگاه در افتاد، می زنند و می كشند. در چنین شرایطی بود كه ناگهان اعلامیه تاریخی امام منتشر شد. وقتی این اعلامیه به دستمان رسید و آن را خواندم، هنوز تمام نكرده بودم كه گریه  ام گرفت و این، گریه شوق بود. احساس كردیم كه كه دیگر دوران ذلت روحانیت تمام شده است و دوران عزت و آقایی فرا رسیده است.» 33
نقش آفرینی امام خمینی به عنوان رهبری هوشمند، شجاع و مدبر باعث گردید كه به عنوان یكی از مراجع در بین مردم و رهبری انقلابی میان خواص مطرح شوند. می توان نتیجه گرفت كه فاجعه حمله به مدرسه فیضیه بر خلاف شاه كه تصور می كرد باعث سركوبی روحانیت و قیام مردم می شود، عامل تثبیت تفكر سیاسی امام درجامعه شد.
حجت الاسلام و المسلمین هاشمی رفسنجانی معتقد است: «امام از حادثه حمله به فیضیه خیلی خوب استفاده كردند. آن چیزی كه رژیم می خواست، درست برعكس شد. رژیم پیش خود فكر می كرد كه مردم از روحانیت دست می كشند و كسی جرأت حرف زدن ندارد. همین جا بود كه امام قدم پیش گذاشت و شاه را مورد حمله قرار دادند.» 34
در تقویم سیاسی سال، 1342 جریان دعوت علمای نجف از مراجع قم، حوادث پیرامون چهلم فاجعه مدرسه فیضیه، سربازگیری طلاب، تبعید امام و ... وجود دارد كه باید در جای خود به تفصیل بدانها پرداخت.
... و اما بیش از چهل سال از فاجعه مدرسه فیضیه می گذرد و این مدرسه اینك با تمام افتخار در روز شهادت رئیس مذهب جعفری امام صادق(ع)، میزبان سربازان آن حضرت است.

-------------------------------------------------

منبع: موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی

------------------------------------------------
پی نوشتها:
1. خاطرات  آیت الله طاهری خرم آبادی.
2. زندگی نامه سیاسی امام خمینی، ص 3.
3. صحیفه نور، ج1، ص 137.
4. خاطرات حجت  الاسلام فاكر.
5. صحیفه نور، ج1، ص 156.
6. بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی(ره)، ج1، ص 58.
7. اسناد انقلاب اسلامی، ج2، ص 56.
8. تاریخ قیام 15 خرداد به روایت اسناد، ج1، ص 557.
9. نهضت روحانیون ایران/ علی دوانی.
10. خاطرات 15 خرداد، دفتر پنجم
11. خاطرات آیت الله گرامی.
12. تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، ج2، ص 175.
13. گفت و گوی نگارنده با فرزند آیت الله گلپایگانی.
14. خاطرات 12 خرداد، دفتر پنجم، ص 26.
15. سایت مؤسسه تاریخ معاصر، گفت و گو با محمد جعفر هرندی.
16. همان
17. خاطرات آیت الله گرامی.
18. تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، ص 82.
19. همان.
20. تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، ص 187.
21. تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، ص 201.
22. تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، ج 2، ص 202.
23. بررسی تحلیلی از نهضت امام خمینی،ج1، ص 358.
24. خاطرات حجت الاسلام معادیخواه.
25. خاطرات  آیت الله صالحی مازندرانی.
26. تاریخ 15خرداد، ص 199.
27. خاطرات حجت الاسلام مؤیدی.
28. تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، ص 201.
29. خاطرات و مبارزات حجت الاسلام فلسفی، ص 254.
30. صحیفه نور، ج1، ص 177.
31. همان.
32. خاطرات آیت الله گرامی.
33. خاطرات حجت  الاسلام حجتی كرمانی
34. تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، ص 198.