آداب خواب در آیات و روایات / زمان مناسب و نامناسب خواب

در تعبدیات کوه کندن (کار دشوار و طاقت فرسا) از ما نخواسته اند، سخت ترینش نماز شب خواندن است، که در حقیقت، تغییر وقت خواب است، نه اصل بی خوابی، بلکه نیم ساعت زودتر بخواب تا نیم ساعت زودتر بیدار شوی. آیا می ترسی اگر بیدار شدی، دیگر خوابت نرود و بمیری؟! اگر خواب بمانی، در خواب هم ممکن است بمیری.(در محضر بهجت، ج۲، ص۱۷۰)

پیامبر اكرم (صَلَّى اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه (فرمودند: خواب بر چند نوع است:
1 - خواب غفلت: خوابیدن در مجلس پند و یادآوری است.
حضرت آیت الله مجتهدی (حفظه الله)  می فرمایند: یکی از خطباء تهران می فرمودند: همیشه شخصی را می دیدم که در جلسات متعدد پای منبر من می آید، لذا من هم نمی توانستم مطالب تکراری را بگویم، روزی به او گفتم: امیدوارم صحبتهای من برای شما مفید باشد، و باعث تضییع وقتتان نباشم زیرا شما را می بینم که الحمد لله مقید به شنیدن صحبتها و احادیث این حقیر هستید، او گفت: بله، مدتی است که دچار بی خوابی شده ام، و دکتر هم توصیه کرده است که سعی کن بیشتر استراحت کنی و بخوابی، اما با این وجود خوابم نمی برد ولی در پای منبر شما نمی دانم چگونه است که از همه جا بهتر می خوابم در آن موقع متوجه شدم که این شخص برای خوابیدن می آید نه برای درک مطلب. ظاهراً منبریها و وُعّاظ، هم کار پدر را می کنند، چون نصیحت می نمایند، و هم کار مادر را، چون لالائی می خوانند.[ آداب الطلاب، ص349] 
2 - خواب بدبختی: خوابیدن در وقت نماز است.
3 - خواب لعنت (فیلوله): خواب بعد از طلوع آفتاب است كه انسان را كسل می كند.
4 - خواب عذاب (عیلوله): خواب بین الطلوعین؛ از فجر (نماز صبح) تا طلوع آفتاب كه مذموم و بد می باشد.

[ در روایات از خوابیدن قبل از طلوع آفتاب، بسیار نهی شده و مکروه است.
1 *  حضرت رسول (صَلَّى اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه): زمین به سوی خدا ناله و فریاد می کند از سه چیز: ... خواب کردن بر آن قبل از طلوع آفتاب.
2 * حضرت صادق (علیه السلام): خواب بامداد شوم است و روزی را منع می کند و رنگ را زرد می کند و صورت را زشت می کند ... و بدرستی که خداوند روزی را ما بین طلوع صبح تا طلوع آفتاب قسمت می نماید ...و مرغ بریان و ترنجبین بر بنی اسرائیل در این وقت نازل می شد، هر که در این وقت خواب بود، بهره او نازل نمی شد.
3 * اما در چند حدیث این خواب را اجازه داده اند؛ حضرت صادق (علیه السلام) به شخصی فرمودند که چون نماز صبح کردی و ذکر خدا (تعقیبات) خواندی، اگر قبل از طلوع آفتاب بخوابی اشکالی ندارد. چنان چه در حدیث صحیح است که امام رضا (علیه السلام) به شخصی فرمود که فردا بعد از طلوع آفتاب بیا که من بعد از نماز صبح خواب می کنم. [1 تا 3 - حلیه المتقین، ص170]

5 - خواب راحت (قیلوله): خواب قبل از ظهر تا ظهر و بعد از نماز ظهر تا عصر است، كه مستحب است و در آن وقت اگر كسی خوابی ببیند دروغ نمی شود. و این خواب رفع كننده كسالت و هضم كننده غذا است.
[شخصی به خدمت حضرت رسول (صَلَّى اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه) آمد و عرض کرد که من حافظه قوی داشتم و اکنون فراموشی بر من غالب شده است. حضرت فرمودند که آیا خواب قیلوله می کردی و حال ترک کرده ای؟ گفت: بلی. حضرت فرمودند که باز خواب قیلوله بکن. چنان کرد و حافظه اش برگشت. و در روایت دیگر است که خواب قیلوله نعمت است و نیکو یاوری است بر بیداری و عبادت شب.[حلیة المتقین، ص170]
 6 - خواب رخصت (خوابی كه اجازه داده شده): خوابیدن بعد از نماز عشاء است.
7 - خواب حسرت: خوابیدن در شب جمعه است.
8 - خواب حیلوله: خواب بعد از ظهر یا خواب وقت ظهر است،چون این خواب حایل و فاصل بین ظهر و نماز (ظهر) است،حیلوله گویند. و چون تأخیر نماز از اول وقت ناپسند است، خوابیدن در این وقت خوب نیست.
9 - خواب غیلوله: خواب آخر روز است كه موجب بیماری است.[1 تا 9 - پندهای جاویدان، ص 449 و 410]

*  خواب بعد از عصرمکروه است. چنانكه از امیرالمومنین (علیه السلام) روایت است خوابیدن بین الطلوعین و بین العشائین (بین نماز مغرب و عشاء) موجب پریشانی و فقر می شود.[حلیه المتقین، ص169]

زمان های نامناسب خواب
خواب سحر: سحراز حدود یک ساعت و نیم قبل از اذان صبح شروع می شود و با اذان صبح به پایان می رسد. بیدار ماندن در این زمان، علاوه بر فواید طبی بر جسم انسان، تاثیرات زیادی بر رشد روحی و معنوی او دارد؛ تاجایی که تمام عرفا وبزرگان، رشد عقلانی و روحانی خود را حاصل بیداری و مناجات در این زمان می دانند.
امام علی علیه السلام: خوابیدن قبل از نماز صبح، پریشانی و فقر می آورد. به گفته یکی از حکما تمام موجودات زنده (به غیر از سگ که بیدار بوده و تا صبح نگهبانی می دهد) در این ساعت از شبانه روز بیدارند.
امام باقر علیه السلام: «بر حذر باش از خواب بین نماز شب و نماز صبح.»
در روایات نیز خواص زیادی برای برخاستن در این ساعات و اقامه نماز شب هم چون زیبایی صورت، نورانیت چهره و … آمده است.
امام رضا علیه السلام: خودت را عادت بده که ساعتی از شب را برخیزی.
قرآن کریم می فرماید: «.. شب را به جز کمی از آن به پا خیز و … بیداری در این زمان است که موجب افزایش توان انسان برای فعالیت روزانه می گردد.»(سوره مزمل آیات 1 الی 7)
ازمنظر علم نیز، وقتی پس از نیمه شب می خوابید، ظاهر بدن سرد و دمای محیط هم سرد است و سردی خیلی زیاد می شود. بنابراین برخواستن از خواب پس از نیمه شب برای رفع این سردی مفید بوده و موجب تعدیل دمای بدن می گردد. هم چنین آن ساعات، زمان سکوت و آرامش است که در دیگر زمان ها نمی توان این آرامش را یافت

خواب عیلوله: فاصله زمانی بین اذان صبح و طلوع خورشید را بین الطلوعین و خواب در این زمان را عیلوله می نامند. عیلوله از ماده «علل» و به معنای مرض است؛ زیرا خواب در این زمان بیماری زاست.
امام صادق علیه السلام: «خواب بامداد، شوم و مانع روزی است. چهره را زشت و رنگ را زرد می گرداند، پس مبادا در این زمان بخوابید.»
این زمان، زمان نزول فرشتگان است و هر کس در این زمان بخوابد، از دریافت رزق کامل خود و برکات معنوی آن محروم خواهد شد.
امام سجاد علیه السلام به ابو حمزه ثمالی فرمودند: «قبل از طلوع آفتاب نخواب که من این کار را از تو نمی پسندم؛ زیرا حق تعالی روزی بندگان خود را در این زمان قسمت می کند و هر که این ساعت را خواب باشد، از روزی محروم می گردد

خواب فیلوله: خواب ضعف و سستی است و به خواب بعد از روز (بعد از طلوع خورشید) گفته می شود.
امام باقر علیه السلام: خواباول روز بی عقلی است؛ زیرا موجب سردی بدن می شود؛ لذا فرد در طول روز کسلاست و شور و نشاط کافی جهت انجام فعالی تهای روزانه خود ندارد. همانبحرانی که نسل های امروزی در اثر بی توجهی به این دستورات طبی وروان شناسی اسلام گرفتار آن شده اند.

خواب غیلوله: خوابیدن حدود نیم ساعت قبل از غروب را غیلوله می گویند. این خواب موجب هلاکت انسان می شود.
امام باقر علیه السلام: خواب بعد از عصر حماقت است.

خواب بین العشائین: خواب از اذان مغرب تا زمان عشاء (دو ساعت بعد از اذان مغرب) مناسب نیست.
امام باقر علیه السلام: خواب بین نماز مغرب و عشاء انسان را از رزق محروم می کند.
امیرالمومنین علیه السلام: خوابیدن قبل از نماز عشاء پریشانی و فقر می آورد چون باقی مانده رزق هر فرد از بین الطلوعین در این زمان پخش می شود.
شب های خاص: در احادیث معصومین تاکید زیادی بر بیداری واحیاء شب های خاصی مانند شب نیمه شعبان، لیالی قدر و … شده است

زمان های مناسب خواب
خواب قیلوله: خواب پیش از ظهر (حدود نیم ساعت قبل از اذان ظهر تا اذان ظهر) را خواب قیلوله گویند که بسیار مفید بوده و موجب نشاط و تقویت قوای مختلف بدن می شود.
شخصی نزد پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله رفت و سوال کرد:
من حافظه ای قوی داشتم ولی اکنون فراموشی بر من غالب شده است. حضرت پرسیدند: آیا خواب قیلوله می کردی و اکنون آن را ترک کردی؟ گفت: بله. حضرت فرمودند: دوباره خواب قیلوله بکن. چون این کار را کرد، حافظه اش برگشت.
امام باقر علیه السلام: (خواب قیلوله نعمت است)؛ زیرا گرمی هوای روز، سردی ظاهر بدن را تعدیل می کند.
امام خمینی قدس سره نیز در انجام خواب قیلوله استمرار می ورزیدند.
خواب اول شب: خواب سر شب یعنی بعد از نماز عشاء تا نیمه شب شرعی است که بسیار مناسب است و هرساعت آن برابر با دو و نیم تا سه ساعت است و از نیمه شب شرعی تا یک ساعتبه اذان صبح که هر یک ساعت برابر یک ساعت می باشد؛ به این معنی که کیفیت خواب اول شب بسیار زیاد است و خستگی کار روز را ازبین می برد.

خواب حیلوله: خواب بعد از ظهر را خواب حیلوله گویند. حیلوله یعنی حایل میان انسان و نماز ظهر و عصر که پس از نماز اشکالی ندارد.

منابع:
برگرفته از جزوات استاد خیراندیش و دکتر خوش نژاد
منبع احادیث: کتاب حلیه المتقین
به نقل از چادر خاکی مادرم زهرا سلام الله علیها
کتاب آداب خوابیدن