اقسام و انواع صبر از منظر عرفان

گونه های صبر در عرفان اسلامی

براساس روایت ارزشمندی از امام صادق(علیه السلام) [امام صادق(علیه السلام) فرمود: «کسی که در برابر مکروهی صبر نمود و به سوی خلق شکایت نبرد و با فاش کردن رازش بی تابی نکرد، او از صابران عام است و نصیبش همانی است که خداوند عزّوجل فرمود: { وَ بَشِّرِالصَّابِرِینَ } (بشارت ده صابران را)؛ یعنی به بهشت و مغفرت بشارت بده و کسی که با خوشحالی از بلا استقبال کند و با آرامش و وقار صبر کند، او از صابران خاص است و نصیبش همانی است که خداوند متعال فرمود: { إِنَّ اللهَ مَعَ الصَّابِرِین }. (مصباح  الشریعه: 186)] عارفان و اولیای الهی برای صبر مراتبی قائل شده اند:

الف. صبر عوام، به گونه ای است که بندهٔ صابر با حالت کراهت شکیبایی کرده و در رفتار بی تابی از خود نشان نمی دهد. در این مرتبه، که حداقل مرتبه صبر است، فرد از خداوند به خاطر این که او را از انجام کاری برحذر داشته است، شکایت نمی کند. هم چنین شهوت و غضب خود را کنترل کرده و دست به رفتارهای گناه آلود نمی زند. در ضمن، با جزع و بی تابی و گلایه و شکایت نسبت به امر و نهی خداوند ابراز ناراحتی و نارضایتی نمی کند. به بیان روشن تر، آدمی در مرتبه صبر عوام به پیامد خوشایند دشواری های ترک معصیت یقین داشته و عاقبت تحمل این دشواری ها را نیز در نظر می گیرد. در غیر این صورت، اگر فرد برای تحمّل دشواری هیچ فایده ای نبیند و یا از فواید آن کاملاً غافل باشد، معنا ندارد که مصایب و بلاها را تحمل کند. حتی در صورت ریا، فرد تعریف مردم یا شهرت را به عنوان عاقبت خوشایند در نظر می گیرد.

ب. صبر خاص، یعنی فرد هم در ظاهر و هم در باطن طمأنینه خود را حفظ می کند. به گونه ای که نه تنها اظهار شکایت و جزع نمی کند، بلکه در وجود خود نیز آن را حفظ کرده و کراهت قلبی نسبت به دشواری ندارد.

چنان که در کلام عارفان و اولیای حق می خوانیم:

«حضرت صادق(علیه السلام) منقسم می فرماید صبر را به دو قسم؛ صبر عام و صبر خاص. اول آن است که صبر کند عبد بر آن چه صبر در آن لازم است از روی اکراه و شکایت نکند به خلق از ورود شداید بر خود و جزع و اضطراب ننماید، که پرده او دریده شود و نصیب او از این صبر، بشارت جنّت و مغفرت الهیه است؛ کما قال اللّه تعالی: { وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ }؛ یعنی به جنّت و مغفرت و دوم صبر خاص، آن است که صبر نماید بر آن چه صبر در آن لازم است به سکینه و اطمینان و وقار و روی آورد به بلا، به گشادگی رخسار و نصیب او از این صبر، معیت حق تعالی است با او؛ چنان که فرموده است: { إِنَّ اللهَ مَعَ الصَّابِرِینَ }؛ و این دو قسم از صبر، در تلو درجات و مقامات صبر مذکور گردید. «الْلُّهُمَّ إجْعَلنْا مِنَ الْصَّابِرِینَ بِالْصَّبْرِ الخَاصِّ حَتَّی نَکونَ مَعَك بِحُرمَةِ الخَوَاصِّ مِنْ أصْفِیائِك الْطَّیبِینَ الْطّاهِرِینَ».[مناهج أنوار المعرفه: 2/ 523. «بار خدایا! به حرمت خواص از برگزیدگان و پاکان پاکیزه ات، ما را از صابران به صبر خاص قرار ده تا پیوسته با تو باشیم»]

خواجه نصیرالدین طوسی در بیان مشابهی صابران را بر سه گروه تقسیم کرده است:[أوصاف الاشراف: 59-60]

اول، صبر عوام و آن حبس نفس است بر سبیل تجلّد[بردباری، نیرومندی] و اظهار ثبات در تحمل، تا ظاهر حال او به نزدیک عاقلان و عموم مردم مرضی باشد:

{ یعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ }[روم(30): 7]؛

دوم، صبر زهّاد و عبّاد و اهل تقوی و ارباب حلم از جهت توقع ثواب آخرت:
{ إِنَّما یوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیرِ حِسابٍ }[زمر(39): 10]؛

و سوم، صبر عارفان، چه بعض ایشان التذاذ یابند به مکروه از جهت تصور آنکه معبود جلّ ذکره ایشان را به آن مکروه از دیگر بندگان خاص گردانیده است و به تازگی ملحوظ نظر او شده اند: { وَبَـشِّرِ الصَّابِرِینَ الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیهِ راجِعُونَ أُولئِك عَلَیهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ }[بقره(2): 155]

مطالب مرتبط و بخش های قبلی:
1. صبـر و شکیبایی از منظر عرفان اسلامی
2. جزع در کلام عارفان و اولیای الهی
3. صبـر جمیل از منظر عارفان و اولیای الهی