جزع در کلام عارفان و اولیای الهی

جزع در کلام عارفان و اولیای الهی

ملا احمد نراقی صفت جزع را در مقابل با صبر و شکیبایی این گونه توصیف می کند:

«و آن عبارت است از رها کردن عنان خود در مصیبت و بلا به فریاد کشیدن و آه و ناله کردن و جامه دریدن و بر خود زدن؛ بلکه داخل جزع است، دل تنگ شدن در مصایب و ملول گشتن و پریشان شدن و خاطر عبوس کردن و سبب کلی آن ضعف نفس است و این صفت از جمله مهلکات عظیمه است. چه آن در حقیقت انکار بر قضای خدا و اکراه از حکم و فعل اوست و از این جهت است که سید رسل(صلی الله علیه و آله) فرمودند تمام محنت در وقت بلا جزع کردن است و فرمود که اجر عظیم با بلای عظیم است و چون خدا قومی را دوست دارد، ایشان را مبتلا می سازد. پس هرکه راضی شد، رضای خدا از برای او خواهد بود».[معراج السعاده: 814]

گفتمـش دم بـه دم آزار دل زار مـکـن           گفت اگـر یــار منـی شکوه ز آزار مکن

گفتم از درد دل خویش به جانم چه کنم         گفت تا جان شودت درد دل اظهار مکن

(محتشم کاشانی)

جنید بغدادی در پرهیز از جزع و بی تابی در برابر مصایب و بلاها می فرماید: «صبر بازداشتن است نفس را با خدای، بی آنکه جزع کند».[تذکرة الاولیاء: 2/31؛ اللمع: 49]

آن چنان که عده ای از عرفا معتقد هستند که: «هرکه صبر کند بر صبر خویش، او صابر بود؛ نه آن که صبرکند و شکایت کند».[تذکرة الاولیاء: 1/ 293؛ طبقات الصوفیه: 104؛ شرح اصطلاحات تصوف:  7/ 99]

امیرمؤمنان علی(علیه السلام) سرآمد عارفان حالات اولیای خدا را به عالی ترین وجه ترسیم کرده و می فرمایند: «نُزِّلَتْ أَنْفُسُهُمْ مِنْهُمْ فِی الْبَلاءِ کالَّتی نُزِّلَتْ فِی الرَّخاءِ»[نهج البلاغه: خطبه 193]؛ آنان را در بلا و سختی و آسایش و راحت حالتی یکسان است.

این همان حالتی است که درعرفان ناب معنای ظریف صبر و شکیبایی است چنان چه گفته اند: «صبر آن است که فرق نکند میان حال نعمت و محنت، به آرام نفس در هر دو حال و صبر سکون نفس است در بلا».[تذکرة الاولیاء: 2/ 134؛ ترجمه رساله قشیریه: 281]

بخش اول این مقاله: صبر و شکیبایی از منظر عرفان اسلامی