نگاهی به ضرورت رعایت حق الناس در جامعه اسلامی - بخش نخست

ادا کردن حق الناس مرهمی بر زخم های اجتماعی

حق الناس همیشه پول نیست! گاهی دل است! دلی که باید به دست می آوردیم و نیاوردیم. دلی را که شکستیم و رها کردیم. دل های غمگینی که بی تفاوت از کنارشان گذشتیم و رفتیم...! خدا از هر چه بگذرد، از حق الناس نمی گذرد!

شما جزو کدام دسته از افراد هستید؟! کسانی که حق دیگران را ضایع کرده و برای خود پشته ای از گناه ذخیره کرده اند یا کسانی که رعایت حق الناس برای آنان از هر حق دیگری واجب تر و ضروری تر بوده است.

بسیاری از افراد به راحتی حق دیگران را ضایع می کنند، برای کسب پول بیشتر، مقام بالاتر، موقعیت اجتماعی بهتر و... اما آیا به راستی به مجازات سنگین تضییع حق الناس فکر کرده اند؟! بعضی ها فکر می کنند می توانند موقتا برای رفع نیازی حقی را ضایع کنند و در آینده آن را جبران کنند، اما نمی دانند که جبران آن بسیار سخت است، آن کس که مقامی دارد و بیت المال را به نفع خود و دیگران ضایع می کند، پزشکی که سلامتی بیمار را به خطر می اندازد و تعهدی به حرفه حساس و مهم خود ندارد. کارمندی که جواب منفی به ارباب رجوع خود می دهد یا توجهی به خواسته های مردم ندارد... همه و همه باید در زمان اجرای عدالت که حق مظلوم از ظالم گرفته می شود، پاسخگو باشند. مجازاتی که اگر امروز از کیفیت آن مطلع بودند هرگز به فکر زیرپا گذاشتن حق الناس نمی افتادند!

«به من امر شد که قوم خود را بترسان و بگو: داخل مشوید در خانه ای از خانه های من (مساجد) و حال آنکه برای بنده ای از بندگان من حقی نزد شما باشد که به او ظلم نموده اید به درستی که تا در محضر من به نماز ایستاده او را لعنت می کنم تا آن حق را به صاحبش برگرداند.»[1]

حق الناس چیست؟

حق الناس یا حق مردم به حقوقی گفته می شود که افراد در مقابل سایر افراد جامعه بر گردن دارند؛ مانند بازگرداندن قرض، عذرخواهی و جلب رضایت در قبال اشتباهات و زیان هایی که به آنها رسانده و همچنین حسن ظن به آنها. شیخ صدوق در کتاب ارزشمند «من لا یحضره الفقیه» از سه نوع حق صحبت به میان می آورد که عبارتند از حق الله، حق الناس و حق النفس. حق الله به اموری مانند نماز و روزه، حج و زکات و... گفته می شود که بر مکلف انجام آن واجب است و یا اموری که خداوند از آن نهی نموده مانند نوشیدن شراب و... که ضروری است از انجام آن اجتناب کرد.

حق الناس به حقوقی گفته می شود که در ارتباط با دیگران است و در این زمینه فرقی بین حقوق مالی، مانند غصب اموال دیگران و یا تلف نمودن آن و یا بردن آبروی افراد مانند غیبت، تهمت و... نیست.

حق النفس نیز حقی است که مربوط به نفس و جان انسان است و رعایت آن برای همگان ضروری است. منظور از حق النفس رعایت امور مربوط به جسم و روح است. بدین معنا که همان گونه که رعایت حقوق خداوند و مردم ضروری است. اموری که به سلامت جسمی و روحی انسان کمک می نماید نیز باید مورد توجه قرار گیرد تا بندگی خداوند در مسیر تکامل قرار گیرد و انسان از سرمایه وجودی خویش در راه اطاعت و رضایت خداوند استفاده نماید.

دکتر «حسن ملکی» استاد دانشگاه و کارشناس علوم تربیتی در گفت وگو با گزارشگر کیهان درباره حق الناس تاکید می کند: «با توجه به ماهیت و جایگاهی که انسان در نزد خداوند دارد و از انسان به عنوان مخلوق اشرف و مکرم یاد می کند و بابت این خلق به خود آفرین می گوید «فتبارک الله احسن الخالقین»[مؤمنون، آیه ۱۴] به همین دلیل حق الناس از جایگاه ویژه ای برخوردار است و در احادیث و روایات مختلف به این مسئله توجه شده است.»

وی اضافه می کند: «خداوند برای چنین موجود شریفی حقوق و تکالیفی را تعیین کرده و رابطه بین این حقوق و تکالیف رمز کمال و پیشرفت انسان به سمت اهداف متعالی است. آنچه در مورد حق الناس بیان می شود حقوقی است که با توجه به صلاحیت های انسان ها عنوان می شود همان گونه که تکالیفی هم بر گردن انسان ها قرار می گیرد که ملزم به رعایت آن ها هستند. اگر انسانی وظایف و تکالیفی که برعهده او قرار دارد به درستی انجام ندهد، نمی تواند در صراط مستقیم حرکت کند و در مسیر رشد و تعالی قرار گیرد.»

این کارشناس علوم تربیتی در ادامه می گوید: «حق الناس هم بعد مادی دارد و هم بعد معنوی، بعد مادی شامل مواردی است که هر انسانی به واسطه تلاش خود برای خود اموال و املاکی تهیه کرده که حق مسلم خودش است و هیچ کس حق غصب، تصرف یا تجاوز و تعدی به حقوق مادی او را ندارد. در واقع اگر کسی به این اموال و املاک تجاوز کند وارد منطقه ممنوعه حق الناس شده است که هم در این دنیا و هم در سرای آخرت باید جوابگو باشد. همچنین مسئولان و مدیران جامعه که باید حافظ حقوق مادی مردم باشند در مقابل چنین تجاوزاتی نباید کوتاه بیایند و شخص متجاوز را مجازات و محاکمه کنند.»

این استاد دانشگاه خاطرنشان می کند: «درست است که در حکومت اسلامی مسائل مادی و اقتصادی زیربنای همه چیز نیست، اما مادیات یکی از ارکان زندگی انسان است و هر کس حق دارد املاک و اموالی برای خود داشته باشد.

وی اضافه می کند: «یک حق الناس معنوی هم داریم که جایگاه آن از حق الناس مادی بالاتر است مثلا آبروی انسان، هر کس حق دارد با آبرو و با شرف زندگی کند و هر کس بدون دلیل و مجوز تلاش کند آبروی مردم را مخدوش کند حق الناس را پایمال کرده است.»

از زمین شروع کنید

«امام موسی صدر» درباره حق الناس می گوید: «دین پیش از اینکه توشه ای برای آخرت ما باشد والاترین وسیله برای زندگی است. اگر نماز و روزه من زندگی امروزم را درست و اصلاح نکند و در رفتارم تاثیرگذار نباشد، معلوم نیست برای آخرتم هم خاصیتی داشته باشد. برای مثال اگر من در مجلس احیا دعا کردم، نماز خواندم و به درگاه خدا گریه کردم، ولی در رانندگی مراعات مردم را نکنم، حتما یک جای کار می لنگد. من از رانندگی مثال می زنم تا کسی فکر نکند می خواهیم راجع به حق الناس از چیزهایی عجیب و غریب و آسمانی حرف بزنیم، باید  مسائل عجیب و غریب را رها کنیم و در زمین درست و صحیح زندگی کنیم، این زبان حال دین است. دین آمده است که ما را برای زندگی روزمره اصلاح کند. اگر می خواهید در آسمان اتفاقی بیفتد باید از زمین شروع کنید! در ارتباط با همسایه، پدر و مادر، در رانندگی ، در خرید و فروش باید مسائلی را رعایت کنیم. اگر نماز، نماز باشد در رانندگی من خودش را نشان می دهد. در حرف زدن من تاثیر می گذارد و من دیگر نمی توانم حرف زشت به زبان بیاورم. نمی توانم با دیگران با بی احترامی صحبت کنم، نمی توانم راحت غیبت کنم و تهمت بزنم. نماز و روزه من باید در همسرداری و برخورد با والدین، با همکاران و در رفتار من با جامعه خودش را نشان دهد. آدم دیندار با آدم بی دین باید تفاوت داشته باشد. ظواهر دینی که خیلی هم اهمیت دارند و گاهی بحث حلال و حرام خدا برای آن ها مطرح می شود و مقدمه اند برای اینکه من در دایره عمل درست رفتار کنم.»

حضرت علی (علیه السلام) فرمود: «دو دسته از افراد در فردای قیامت هیزم جهنم خواهند بود، آدم بخیلی که وجوهات و حق فقرا را از مال خود نپردازد و دیگر عالمی که دین خود را به دنیای خود بفروشد.»[«مولي اميرالمؤمنين(عليه‌السلام)»: وَقودُ النّارِ يومَ القِيامَةِ كُلُّ بَخيلٍ بِمالِهِ عليَ الفُقَراءِ و كُلُّ عالِمٍ باعَ الدّينَ بِالدُّنيا.(فهرست غرر، ص ٢٧٢)]

امام جعفر صادق (علیه السلام) نیز به یکی از شیعیان که درباره حق الناس سؤال کرده بود فرمود:  «کسی که از مال برادر خود به ناحق بخورد و آن را به صاحبش برنگرداند خوراک او در روز قیامت شعله های آتش خواهد بود.»[امام جعفرصادق(عليه‌السلام): مَن اَكَلَ مِن مالِ اَخيهِ ظُلماً وَ لَم يَرُدَّهُ اِلَيهِ اَكَلَ جَذوَةً مِنَ النّارِ يَومَ‌الِقيامَةِ.(وسائل، ج ١١، ص ٦٤٢)]

موارد حق الناس

موارد زیادی در مورد حق الناس بیان شده و بر اساس آیات و روایات اسلامی نیز مردم دارای سه نوع حق می باشند. احترام به مال مردم، احترام به جان مردم و احترام به شخصیت مردم و حفظ آبروی آنان.

بنابراین اگر کسی به جان و مال مردم ضرر رساند یا به گونه ای رفتار کند که آبروی مردم در نزد دیگران حفظ نشود باید نسبت به پس دادن مال یا کسب رضایت شخص زیان دیده اقدام نماید.

دکتر «مجید کاشانی» پژوهشگر و  جامعه شناس در گفت وگو با گزارشگر کیهان درباره حق الناس می گوید: «در عرف جامعه اسلامی از حق الناس به عنوان حقوق مدنی یا حقوق شهروندی نام برده می شود در جوامع دیگر نیز با عنوان حقوق بشر، حقوق انسان ها و واژه های دیگر کاربرد دارد، اما در هر صورت به مجموعه ای از حقوق و تکالیفی گفته می شود که رابطه انسان ها با یکدیگر، انسان با طبیعت، انسان با جامعه را مشخص می سازد و در این سیستم ارزشی مفاهیمی از جمله هویت اجتماعی،  نظم و امنیت، نظام پاداش و تنبیه و بحث های مختلف اجتماعی که مجموعا حقوق مدنی نامیده می شود وجود دارد.»

وی اضافه می کند: حق الناس دارای دو بعد فردی و اجتماعی است. در بعد فردی و درونی، شخص باید با توجه به وجدان اخلاقی و نگرش های دینی و اعتقادی خود مرزها و حقوق دیگران را به رسمیت بشناسد و بر این اساس رفتارهای خود را شکل دهد. ضمن اینکه به مسئله تشویق و مجازات دنیوی و اخروی هم اعتقاد داشته باشد یعنی معتقد باشد که در نتیجه شکستن مرزهای اخلاقی و اجتماعی با مجازات های دنیوی و اخروی رو به رو خواهد شد و حق الناس در بعد اجتماعی نیز به رابطه فرد با دیگر انسان ها و اجتماع باز می گردد که در این حالت لطمات و خساراتی که فرد در رابطه با شکستن مرزهای اخلاقی و اجتماعی مرتکب می شود تنها شامل خود او نمی شود بلکه به اجتماع، به خانواده و محیط پیرامون شخص لطمه وارد می شود. بنابراین از دیدگاه اجتماعی می توان دریافت که فرد دارای یک سری حقوقی است که فقط شامل حق شخصی فرد نمی  شود و به حقوق مدنی بازمی گردد.»

این پژوهشگر و جامعه شناس تصریح می کند: «افراد درهر دو حالت چه در بعد فردی و چه در بعد اجتماعی اگر خساراتی به افراد و اجتماع وارد کنند باید درصدد جبران آنها برآیند و حقوق از دست رفته را التیام بخشند. حتی از دیدگاه اسلام اموات هم دارای حقوقی هستند و وارثان باید مبلغی را برای رد مظالم پرداخت نمایند. یا اگر اموات بدهی داشته باشند وارثان حتما باید درصدد ادای آن دین و بدهی برآیند تا مسئولیتی برگردن آنان نباشد.

سخت ترین مراحل حساب و کتاب، رسیدگی به مظالم عباد و حقوق مردم نسبت به یکدیگر است، انسان ها با هم زندگی می کنند و نسبت به یکدیگر حقوقی دارند. رعایت حقوق یک وظیفه الهی است که انبیای الهی درباره آن تاکید داشته اند و در قیامت بازخواست خواهند شد.»

آیا خداوند از حق الناس می گذرد؟

خداوند متعال در روز قیامت ممکن است از حق خود بگذرد اما هیچ گاه از حق انسان های دیگر نخواهد گذشت. زیرا حقوق انسان ها از دیدگاه عدل الهی بسیار باارزش  و با اهمیت است و نباید نادیده گرفته شود.

حجت الاسلام والمسلمین «خلیل منصوری» مدرس حوزه علمیه قم در گفت وگو با گزارشگر کیهان درباره اهمیت حق الناس می گوید: «حق الناس دامنه وسیعی دارد و خداوند در مورد حق  الناس تاکید زیادی دارد چرا که خداوند عادل است و چگونه ممکن است حقوق انسان ها برایش کم اهمیت باشد؟!»

وی تصریح می کند: «اموری که خداوند برای خود در نظر گرفته است مانند نماز و روزه دارای بعد فردی و درونی است اما اموری که به انسان ها مربوط می شود و بعد اجتماعی دارد بسیار مهم است زیرا رفتار انسان ها نسبت به یکدیگر را مشخص می سازد، در اسلام به حسن خلق و خوش رفتاری تاکید فراوان شده و در آیات مختلف قرآن انسان به صبر و تحمل، تقوا و تواضع توصیه شده زیرا اساس رفتار انسانها را تشکیل می دهد و اگر کسی خوش خلق و خوش رفتار نباشد بر طبق آیات و روایات اسلامی به بهشت نمی رود.»

مدرس حوزه علمیه همچنین خاطرنشان می سازد: «کسی که حقوق مردم را رعایت نمی کند در واقع حق الله را نادیده گرفته است چرا که حق الناس حق الله هم هست، زیرا هیچ کس جز خدا اصالتا و ذاتا حقی ندارد و حقوق مردم از جانب خدا تعیین شده و تضییع آن مخالفت با حکم و حق الهی تعیین شده در حق دیگران است.»

وی اضافه می کند: «اگر خدا از حق خود بگذرد از لطف اوست، اما در مورد حق الناس که پای دیگری در میان است اگر بگذرد، عدالت اجرا نشده است. بنابراین خداوند حقوق بندگانش را مقدم بر حقوق خود قرار داده و کسی که حقوق بندگانش را رعایت کند حقوق  الهی را نیز رعایت کرده است.

منبع: کیهان، فریده شریفی، کد خبر: ۸۴۶۲۴