عاشورا پژوهی در غرب

مقاله حاضر با هدف معرفي و شناخت تحقيقات صورت گرفته در موضوع عاشورا و عاشورا پژوهان در يکصد سال اخير در غرب نگارش يافته است. 
در نوشتار حاضر ابتدا به سير مطالعات اسلامي  و مطالعات شيعي  اشاره شده است. سپس چندتن از عاشوراپژوهان برجسته غربي و تحقيقات صورت گرفته در اين موضوع معرفي گرديده است. در ادامه پايان نامه ها و كنفرانس­هايي كه در غرب به موضوع عاشورا توجه داشته اند مورد تحقيق قرار گرفته است. شناخت وي‍ژگي هاي عاشورا پژوهي غربيان و تفاوت عاشورا پژوهي علمي  با عاشورا شناسي رسانه اي در غرب از ديگر مباحث مقاله محسوب مي­شود.

مقدمه

 اين مقاله به موضوع عاشورا پژوهي در غرب با تمركز بر مطالعات صورت گرفته به زبان انگليسي در يكصد سال اخير مي پردازد؛ از اين رو درصدد پاسخگويي به  اين پرسش است که گستره و وضعيت عاشورا پژوهي در غرب چگونه است.

در آغاز، ذكر اين نكته لازم است كه به رغم اهميت فراوان شيعه پژوهي براي شيعيان و بسياري از غير شيعيان، تا کنون شيعه پژوهي غربيان و موضوعات وابسته به آن نظير عاشوراپژوهي به طور بايسته معرفي و بررسي جدي نشده است و شمار آثار جدي در  اين زمينه به خصوص به زبان فارسي ـ  به عنوان زبان رسمي تنها کشوري که مذهب تشيع در آن رسميت دارد – بسيار اندک است، تا آنجا که در زمينه معرفي عاشوراپژوهي در غرب فقط يك مقاله شش صفحه اي با مشخصات ذيل انجام يافته است:

عبدالحسين حاجي ابوالحسني و محمد نوري، «نگاهي به عاشورا پژوهي در غرب»، مجله كتاب ماه (كليات)، ش 63 و64.
در آن مقاله فقط به معرفي بسيار كوتاه از چند مستشرق و معرفي اجمالي از چند اثر بسنده شده و بدون هيچ نتيجه گيري يا مقدمه يا مؤخره اي پايان يافته است.
نوشتار پيش رو با توجه به كاستي هاي نوشته پيشين ابتدا با مقدمه اي مناسب به سير مطالعات اسلامي  و سپس مطالعات شيعي در غرب اشاره دارد. در ادامه علاوه بر معرفي عاشورا پ‍ژوهان غربي، به معرفي دو عاشوراپژوه مسلمان برجسته در غرب پرداخته است. توجه به پايان نامه هاي عاشورايي در غرب و كنفرانس هايي كه به موضوعات مرتبط با عاشورا پرداخته اند از ديگر نكات قابل توجه نوشتار حاضر است. در پايان با يك جمع بندي به وي‍ژگي هاي عاشوراپژوهي غربيان و همچنين مبحث مهم تفاوت عاشوراشناسي رسانه اي در غرب با عاشوراپژوهي علمي  پرداخته شده است.
از دشواري  هاي نگارش مقاله حاضر، کمبود منابع به زبان فارسي و نيز ديگر زبان هاست و اين پژوهش جزو نخستين پژوهش ها در  ايران و ديگر کشورها محسوب مي شود.

مطالعات اسلامی،  ريشه مطالعات شيعی در غرب

واقعه عاشورا در تاريخ اسلام از موضوعات مورد توجه محققان و تاريخ نگاران است. اين واقعه تاريخي از چنان اهميتي برخوردار است كه به نظر برخي از شيعه پژوهان آن را بايد نقطه بروز و ظهور تشيع محسوب كرد.[1] اين حادثه در پي توسعه مطالعات شيعي[2] در غرب، از ابعاد قابل توجه تشيع براي محققان غربي بوده است. پيش از ورود به بحث، مناسب است به سير «مطالعات اسلامي» به عنوان پيش زمينه «مطالعات شيعي» اشاره كنيم. 

براي تعريف مطالعات اسلامي بايد «شرق شناسي» يا اصطلاح امروزي آن «مطالعات شرقي» را تعريف کنيم؛ تعريفي مناسب از مطالعات شرقي جز با شناخت مفهوم شرق در نزد غربيان حاصل نخواهد شد.

متداول ترين مفهومي که از «شرق» در روزگار کنوني برداشت مي شود، مفهوم فرهنگي آن است که عبارت است از روح حاکم و مشترک مجموعه  هاي مختلف بشري در مشرق زمين[3] که  اين نوع خاص از مفهوم شرق را خود شرقي ها نيز پذيرفته­اند.[4]
غربي ها از دير باز تلاش هايي براي شناخت شرق انجام داده اند. برخي آثار ادبي و تاريخي پديد آمده در يونان و روم را مي توان نمونه هايي از مطالعات شرقي نخستين شمرد؛ با  اين همه ظهور اسلام فصلي نو در روابط شرق و غرب گشود. با وجود به رسميت شناخته شدن دين مسيحيت از سوي قرآن و برخورد هاي مسالمت آميز پيامبر• با مسيحيان و دولت هاي مسيحي، آنان موضعي خصمانه در برابر اسلام و مسلمانان اتخاذ کردند و تحت تأثير اين موضع،آثاري - هرچند اندک - درباره پيامبر، قرآن و مسلمانان پديد آوردند.[5]
اين رويه خصمانه پس از جنگ هاي صليبي شدت بيشتري پيدا کرد؛ از اين رو مي توان گفت «مطالعات اسلامي در غرب» تکويناً ضد اسلامي بوده و خاستگاهي اسلام ستيزانه داشته است.[6] 

مطالعات اسلامي در غرب عمدتاً از سه جريان و پديده متأثر بوده است:
1- تحولات فرهنگي و سياسي در غرب؛
2- تحولات سياسي و فرهنگي در شرق؛
3- روابط شرق و غرب.
با توجه به  اين نکته و نظر به اهميت دادن محققان حوزه شرق شناسي به هر يک از  اين سه جريان، ديدگاه  هاي مختلفي در باب مراحل مطالعات اسلامي در غرب ارائه شده که از ميان آن ديدگاه ها، آراي مناسب تر در پنج مرحله زير قابل تقسيم بندي است:
1- مرحله دفاع (از ظهور اسلام تا قرن 14م)؛
2- مرحله تبشير (قرن 15 ـ 16)؛
3- مرحله استعمار(قرن17 ـ 18)؛
4- مرحله تحقيق علمي (قرن19 ـ 20)؛
5- مرحله فرا استعمار (بعد از واقعه يازدهم سپتامبر)؛
بررسي مفصل  اين مراحل از حوصله  اين مقاله خارج است؛[7] اما به طور خلاصه مي توان اشاره کرد که در مرحله اول، مسيحيان در واکنش به دين نو ظهور که داراي قدرت نظامي قابل توجهي هم بود، به دفاع از مباني و اصول مسيحيت برخاستند و در اين راستا براي شناخت جبهه مقابل به ترجمه متون اسلامي اقدام كردند. آن مجموعه ترجمه ها که به تشويق و نفقه پيتر مقدس[8] در فاصله سال هاي 1100 تا 1500 به انجام رسيد بعدها به نام «مجموعه کلونيايي»[9] شهرت پيدا کرد.

در مرحله تبشير، هدف شناساندن و تبليغ مسيحيت در جوامع شرقي بود. نقطه مشترک هر دو مرحله، ضديت تمام عيار با اسلام و طرح اتهامات و افتراهايي بر ضد اسلام و پيامبر بود.
در مرحله استعمار با پديد آمدن ابعاد تاز ه اي در روابط غرب و شرق به خصوص مسائل اقتصادي، نگاهي جديد با رويکرد اقتصادي به اسلام و شرق به وجود آمد. با افزايش ارتباطات در قرون اخير، آغاز دين پژوهي علمي و افزايش مطالعات در مورد اسلام،«مرحله تحقيق علمي» پديدار شد. در اين مرحله در کنار رشد فزاينده مراکز مطالعات اسلامي و شرق شناسي، شاهد ورود غيراروپايي ها نيز به اين عرصه هستيم.[10]
پس از واقعه يازده سپتامبر، بسياري از معادله  هاي سياسي و فرهنگي جهان تغيير كرد. در پي  اين تغيير، مطالعات اسلامي ويژگي  هاي جديدي يافته است که مي توان آن را در بحثي جداگانه مورد بررسي قرار داد. در واقع غرب به رهبري امريکا با استفاده از قدرت رسانه اي و با مقاصد سلطه جويانه خويش، ادبيات تاز ه­اي را در حيطه مطالعات اسلامي وارد كرده است (با تأکيد بر بزرگ نمايي ابعاد ستيزه جويانه اسلام و با استفاده از واژه هايي چون تروريسم و بنيادگرايي)؛ بنابراين در سال هاي اخير آنچه مي توان از اسلام شناسي در غرب برداشت  شود مي توان نوعي بازگشت به مرحله استعمار تلقي کرد و شايد آن را بتوان مرحله ششم سير مطالعات اسلامي در غرب برشمرد.

مطالعات شيعي در غرب

شاخه اي از مطالعات اسلامي در غرب به نام «مطالعات شيعي» معروف است. شاخه اي نسبتاً نوپا که بيشتر تکاپو و حيات خود را در دهه  هاي اخير مديون انقلاب اسلامي در  ايران است.
دليل عدم توجه به تشيع درمطالعات اسلامي  غربي ها همان علت سنتي اين قضيه است؛ يعني سيطره اهل سنت بر مراکز قدرت و ثروت در طول تاريخ اسلام.  اين عامل باعث  شده که تشيع و شيعيان در حاشيه مطالعات اسلامي قرار داشته باشند؛ لذا ساليان متمادي تشيع چهر ه اي پر از ابهام و مه آلود در آثار شرق شناسان غربي داشته است. به  اين مطلب شيعه پژوهان معاصر هم اشاره دارند:
در مغرب زمين تحقيق و بررسي در تشيع يکي از شاخه  هاي مطالعات و بررسي  هاي اسلامي بود که بيش از همه مورد غفلت قرار گرفته است.[11]

آنچه از جست وجو در ميان منابع کهن غربيان در مورد اسلام استفاده مي شود  اين است که در قرون ابتدايي مواجهه اسلام و غرب – از آنجا که آشنايي غربيان از اسلام به طور کلي و عام بوده – آشنايي  ايشان از تشيع در حد بسيار ناچيز بوده يا شايد بتوان گفت که اصولاً آشنايي در اين مورد نداشته اند:
ملل و نحل نويسان اهل سنت عموماً شيعيان را «منحرفين» از «منهج مستقيم» به شمار آورده اند که نماينده يک روند «کژآييني» در برابر «درست آييني» هستند. بسياري از محققان غربي بعد نيز که به بررسي اسلام پرداخته اند همين دوشاخگي را پذيرفته و اسلام شيعي را به مثابه بدعتي در دين اسلام گرفته اند.[12]
صرف نظر از برخورد تند پار ه اي از منتقدان و نويسندگان مسلمان با پديدة شرق شناسي و متهم ساختن شرق شناسان به تعقيب اهدافي سوء و برداشت هاي نادرست از متون اسلامي و ارائه تحليل هايي ناصواب از جنبه  هاي مختلف تاريخ، فرهنگ و انديشة اسلامي ، اين اعتقاد تقريباً مورد پذيرش همگان است که شيعه در مطالعات و بررسي هاي شرق شناسي، بسيار مورد غفلت و بي توجهي قرار گرفته و تصويري نادرست از آن ارائه شده است. به نظر مي رسد  اين جملة ادوارد براون (متوفاي 1926 م) همچنان به قوت خود باقي است که «هنوز در هيچ يک از زبان هاي اروپايي، تأليفي مشروح، کافي و قابل وثوق درباره شيعه در دست نداريم». تکية اصلي مستشرقان بر منابع اهل سنت، شناخته نشدن شيعه به عنوان يک جريان نيرومند ديني، سياسي و فرهنگي، غرض ورزي هاي برخي از مترجمان سني مذهب آثار شرق شناسان، ضعف دستگاه تبليغي شيعه و پيچيدگي و ابهام تاريخ سه قرن نخست شيعه از يک سو منجر به پايين بودن تعداد تأليفات مربوط به شيعه شده و از سوي ديگر از درجة اعتبار مطالعات و بررسي هاي انجام شده کاسته است.[13]

نويسندة مقاله  «تحقيق عقايد و علوم شيعي» به استناد کتاب ها و مقاله  هاي منتشر شده درباره اسلام به يکي از زبان هاي غربي از سال 1943 تا 1968 م، چنين اظهار داشته است:

تقريباً از هر 350 کتاب و مقاله ]دربارة اسلام[ يک عدد به شيعه دوازده امامي ارتباط  دارد که بسيار کمتر از نوشته هايي است که دربارة شيعيان زيدي و اسماعيلي مشاهده مي شود.[14]

اما به هر ترتيب برخي از شيعه پژوهان مسلمان و غير مسلمان به مقوله تاريخچه مطالعات شيعي در غرب توجه نموده و در آن مورد آثاري نگاشته اند؛ از آن جمله است:
1- اتان کولبرگ، مطالعات غرب در خصوص اسلام تشيع، مجموعه مقالات کنفرانس «تشيع، مقاومت، انقلاب»، دانشگاه تل آويو، 1984 به سرپرستي دکتر مارتين کرامر. 
2- عباس احمدوند، گذري بر مطالعات شيعي در غرب، مجله مقالات و بررسي­ها، دفتر 63، انتشارات دانشکده الهيات دانشگاه تهران، 1377.

مراحل شيعه پژوهی غربيان

مرحله اول: سفرنامه اي

پيشينه آشنايي اروپاييان با شيعيان و مذهب تشيع، با وقوع جنگ  هاي صليبي آغاز  شد. تا پيش از اين، کشور هاي غربي تنها با اسلام سني که دين رسمي و حکومتي کشور هاي مسلمان بود، آشنا بودند. اما در خلال جنگ، صليبيان با فرقه هايي از شيعيان، همچون فاطميان در مصر و پس از مدتي با باطني مسلکان روبه رو شدند. در برخي از آثار نويسندگان  اين دوره مطالبي راجع به شيعيان ديده مي شود که نادرست بوده و با تعصب آميخته شده است. شايد بتوان گفت که اولين آشنايي جدي غرب با تشيع از طريق سفر و سفرنامه نويسي است که آغاز آن را بايد از سفرنامه مارکوپولو[15] در دهه  هاي آخر قرن سيزده و اوايل قرن چهارده دانست. مارکوپولو اولين يادداشت هاي سفرنامه اي را از اسماعيليه شامات دارد.[16]

اما اوج سفرنامه نويسي را عمدتاً در قرن هاي شانزده و هفده يعني پس از تشکيل دولت صفوي و افزايش ارتباط سياسي و اقتصادي اروپاييان با  ايران شاهد هستيم. شايد بتوان معروف ترين  اين دسته را سفرنامه ژان شاردن ناميد که اطلاعات نسبتاً خوبي از اوضاع آن روزگار  ايران ارائه مي دهد. مشخصه اين دوره يادداشت هاي روزانه  اي است که از نظم و موضوعيت برخوردار نيستند.

مرحله دوم: سفرنامه اي – علمي (قرن 19-18)

در  اين مرحله و در ادامه سنت سفرنامه نويسي، افرادي که تجربيات سياحان گذشته را نيز به همراه داشتند، به عنوان سفيران سياسي، اقتصادي و فرهنگي در کشور هاي شرقي مشغول به کار شدند. وجه تمايز  اين مرحله با مرحله قبل را مي توان در سکونت بيشتر  اين افراد در آن بلاد و تلاش در جهت نوشتن آثاري منظم درباره تاريخ شرق و  ايران دانست؛ البته در ابتدا موضوعات عام، از قبيل مذهب، سياست، اقتصاد و تجارت بود، ولي بعدها  اين موضوعات تخصصي تر و جزئي تر گرديد؛ براي مثال در خصوص مذهب، حيطه کار آنان در کشور هاي شيعه نشين، تاريخ تشيع و ديگر مطالعات شيعي بود.

مرحله سوم: شيعه پژوهي علمي (قرن 20)

قرن بيستم همان طور که در سير مطالعات اسلامي هم از جايگاه مهمي برخوردار است، در مطالعات شيعي نيز اهميت فراواني دارد.
در چند دهه اخير، گروهي از محققان به بعضي از ساحت هاي اسلام شيعي توجه جدي مبذول داشته اند. پيشگامان  اين گروه عبارت اند از: رودلف اشترومان[17] (1877-1960)،[18] لوئي ماسينيون[19] (1883-1962)،[20] هانري کربن[21] (1913-1978) که سهم کربن در مطالعات شيعي از جهت شناخت ارزشمندش از انديشه شيعي، چه شيعه اسماعيلي و چه شيعه اثني عشري، منحصر و ممتاز است.[22]

اين مرحله با توجه به ويژگي ها و شخصيت هايي که در آن بروز و ظهور داشته اند به سه مرحله تقسيم مي شود:

1.        از آغاز تا 1945

شخصيت معروف و کليدي  اين دوره دونالدسون[23] است که با نگاشتن کتاب مذهب تشيع، مطالعات مشخص اماميه شناسي در آمريکا (هارفورد) را بنيان نهاد. که به شهادت دکتر نصر کتاب فوق هنوز در مطالعات شيعه اماميه مستند و مرجع است.[24]
دونالدسون اهل انگلستان و فارغ التحصيل مدرسه تبليغات کندي در هارتفورد است که مدت شانزده سال در  ايران و مشهد سکونت داشت و به برخي از کشور هاي اسلامي نيز مسافرت كرد؛ اما آثار او بيشتر شيعه پژوهانه است.

2.  از 1945 تا 1979

پس از جنگ جهاني دوم و پس از آنکه در سال 1972 واتيکان اعلاميه بسيار مهم خود را در قبال اسلام منتشر ساخت،[25] رويکرد علمي به شدت در ميان اسلام شناسان غرب افزايش يافت و به تبع  اين رويکرد، به بخش مطالعات شيعي اسلام شناسي هم نفوذ کرد و باعث ظهور چهره  هاي برجسته اي چون نيکي کدي، مارشال هاجسن و ويلفرد مادلونگ شد. علاوه بر شخصيت  هاي پيش گفته مي توان به «دانشمنداني چون اتان کولبرگ،  هاينس هالم، حسين محمد جعفري، موجان مومن، فرهاد دفتري، محمد علي امير معزي و ديگران که در بالابردن شناخت ما از اسلام شيعي کمک شاياني کردند اشاره نمود».[26]

مشخصه برجسته  اين دوره افزايش مطالعات راجع به مذهب اسماعيليه است که علاوه بر توجهي که هاجسن و مادلونگ به اسماعيليه داشتند انديشمندان ديگري چون  ايوانف روسي و عرفان تامر به  اين وادي توجه جدي نشان دادند.
پژوهش علمي در شاخه  هاي گوناگون تشيع در اين دوره آغاز شد؛ به طور مثال شايد بتوان آغازگر مطالعات کلامي شيعه در دهه  هاي اخير را ويلفرد مادلونگ دانست که با كتاب انديشه  هاي کلامي اماميه و معتزله باب  اين بحث را در عصر حاضر گشود.[27]

3- از 1979 (پيروزي انقلاب اسلامي در ايران) تا کنون

پيروزي انقلاب اسلامي در  ايران به رهبري يک فرد روحاني و تشکيل حکومتي که داراي ويژگي  هاي خاص ديني همراه با مشروعيت مردمي است و در کمال ناباوري غربيان با شيو ه اي دموکراتيک اداره مي شود، توجه جهان غرب را به چيستي و دلايل  اين امر جلب كرد. در اين راستا  اين سؤال براي غربي ها پيش آمد که ريشه انقلاب کجاست و چه عواملي باعث پديد آمدن انقلاب شد؟ به اين ترتيب حجم عظيمي از مطالعات اسلامي غربيان به سوي مطالعات شيعي جهت داده شد. کرسي  هاي شيعه شناسي در مراکز آموزشي غرب تأسيس گرديد. مستشرقان غربي و شرقي مطالعات جدي را در باب تشيع به خصوص شاخه اماميه آن آغاز کردند که تحقيق حاضر در صدد به دست آوردن نمايي از  اين رويکرد جديد غربيان به تشيع است.

با نگاهي گذرا به سير مطالعات شيعي در غرب در مي يابيم که انقلاب اسلامي  ايران به مثابه زنگ بيدارباشي براي جهان غرب،  آنها را وادار كرد تا بخش قابل توجهي از توان تحقيقي و مطالعاتي مراکز و مؤسسات پژوهشي خود را معطوف مطالعات شيعه شناسي كنند. که نقطه عطفي در سير تاريخي مطالعات شيعي غرب به حساب مي آيد. تعداد قابل توجه آثار منتشر شده در باب تشيع در دو دهه اخير خود گواهي روشن بر اين امر است.

بديهي است که پس از انقلاب اسلامي در ايران و ظهور جنبش هاي شيعي در جهان، توجه غرب به مطالعات شيعي را بيش از پيش جلب كرد؛ براي نمونه مي توان به نگارش بيش از پانصد عنوان پايان نامه در مقاطع تحصيلات تکميلي دانشگاه  هاي غرب در مورد  ايران و تشيع[28] اشاره کرد. اما مسئله مهم  اين است که ما به عنوان کانون توجه  اين مطالعات، تا چه حد از مطالعات غربيان درباره تشيع آگاهيم؛ چه افراد، مراکز و مؤسساتي، شيعه پژوهي را وجهه همت خويش قرار داده اند؛ آيا  اين کارها از اصالت کافي علمي برخوردار است و....

با کمال تأسف تا کنون پاسخ شايسته اي به اين پرسش ها داده نشده است؛ مشکل نيز از همين جا شروع مي شود، زيرا بدون شناخت توانايي  هاي طرف مقابل، نمي توان در مقابل چشماني که ما را به ديد يک پديده تازه کشف شده مي نگرد، به برنامه ريزي مناسبي دست زد. مقاله حاضر با هدف پر كردن اين خلأ در يك حوزه خاص ـ هر چند به صورت ناقص ـ نگارش يافته است.

عاشورا پ‍ژوهي در غرب

مرحله اول: تصحيح و ترجمه تواريخ عمومي و مكتوبات شيعی

به نظر مي رسد اولين آشنايي مستشرقان با حادثه عاشورا در نتيجه تصحيح و ترجمه تواريخ عمومي يا كتب مخصوص به شيعه مانند الارشاد شيخ مفيد به دست آمده باشد. ترجمه انگليسي كتاب الارشاد منبعي براي مقاله Husayn Ibn Ali در دائرة المعارف جهان اسلام معاصر بوده است.[29]

ترجمه بخش خلافت يزيد بن معاويه از تاريخ طبري[30] مطمئناً در اطلاعات عاشورا پژوهان غربي مؤثر بوده است. ترجمه و تصحيح تجارب الامم ابن مسكويه (431ق) به دست مستشرق انگليسي فردريك آمدرور (1854-1917م) و ترجمه بخش علي بن ابي طالب(علیه السلام) و فرزندان ايشان از كتاب انساب الاشراف بلاذري(279ق) به دست مادلونگ نيز به آشنايي بيشتر مستشرقان غربي با امام حسين(علیه السلام) انجاميد.

مرحله دوم: عاشورا پ‍ژوهي علمي و تحليلي

از دهه هاي نخستين قرن بيستم شاهد آثاري منحصر به فرد در باب مطالعات شيعي و به تبع آن توجه خاورشناسان به مقوله هايي نظير محرم، عزاداري، عاشورا و امام حسين(علیه السلام) هستيم؛ براي نمونه در فصلي از كتاب مذهب شيعه دونالدسون به مبحثي تحت عنوان «كربلا مهم ترين زيارتگاه شيعي» برمي خوريم كه در آن به مباحثي چون موقعيت شهر کربلا، فضيلت زيارت آن، کربلا در نگاه جغرافي‏دانان و سياحان، زيارت و عزاداري امام حسين(علیه السلام) و وصف کلي کربلاي معلي مي‏پردازد.[31]

از نيمه دوم سده بيستم به تدريج شاهد تحولي در عاشوراپژوهي غربي ها هستيم: اولاً، كتاب ها و مقالات مستقل در اين زمينه ارائه شد؛ ثانياً، تنوع موضوعي و روشي پيدا شد و پژوهشگران فقط به روش تاريخي و توصيفي اكتفا نكردند، بلكه با استفاده از مطالعات ميان رشته اي و شيوه هاي تعليل حوادث از منظرهاي جامعه شناسي و علوم سياسي به حادثه نگريسته اند. نكته جالب توجه در اين نوشتارها توجه ويژه ايشان به آداب و مراسم مربوط به عاشوراست، چه اينكه بخش قابل توجهي از تحقيقات صورت گرفته به تحليل جامعه شناختي و رواني اين آداب و رسوم در اين زمينه پرداختند. توجه به ابعاد نمايشي عاشورا نظير تعزيه و ابعاد ادبي آن مانند سوگواره هاي عاشورايي از نكات قابل توجه در ميان محققان غربي بوده است.
در سطور آتي به معرفي مستشرقان و مراكز و آثار ايشان در موضوع عاشورا و ريز موضوعات آن نظير محرم، كربلا و آداب و رسوم عزاداري مي پردازيم.
ابتدا به سيرتاريخي عاشوراپژوهي علمي  با تكيه بر زندگي و آثار مستشرقان اشاره مي كنيم.[32]

شرق شناسان عاشوراپژوه

هاينريش فردينالد وستنفلد(1808-1899م)

خاورشناس آلماني و متخصص در تاريخ اسلام و ادبيات عرب كه مدارج علمي خود را در دانشگاه هاي هانور و برلين به پايان برد.[33] اولين پژوهشگري است كه مقتل نگاري را با انتشار مقاله اي درباره مقتل الحسين(علیه السلام) ابي مخنف به غرب شناساند.[34] كار ديگر او ترجمه همين اثر به آلماني بود.[35]

اگست مولر(1848-1892م)

فرزند شاعر بزرگ آلماني ويلهم مولر است. فارغ التحصيل زبان هاي شرقي از دانشگاه لايبزيك و دانشگاه وين است. كتاب ها و مقالات فراواني در زمينه هاي گوناگون تاريخ اسلام نوشت. كتاب اسلام در شرق و غرب كه در واقع كار ناتمام نولدكه بود، يكي از آثار مهم اوست. بخشي از اين اثر درباره حسين بن علي(علیه السلام) است. از نظر قدمت از اولين پژوهش هايي است كه ماجراي كربلا را مطرح كرد.[36]

يوليوس ولهاوزن[37] (1844-1918م)

از خاورشناسان آلماني است كه از دانشگاه گتنگن[38] آلمان در رشته زبان هاي شرقي فارغ التحصيل شد. علاقه زيادي به تاريخ اسلام داشت. در كنار چاپ و انتشار و تصحيح كتاب مغازي واقدي و تاريخ طبري، در دو اثر خود از حسين بن علي(علیه السلام) و حادثه كربلا به تفصيل سخن گفت: يكي كتاب معارضه جويي احزاب سياسي ديني در اسلام[39] كه در سال 1901 منتشر گرديد. در اين كتاب به مخالفت هاي خوارج و شيعه با خلافت مركزي پرداخته است و حدود چهل صفحه از اين اثر درباره حسين بن علي است.[40] دوم كتاب دولت عربي از ظهور اسلام تا پايان دولت اموي و سقوط آن[41] است كه در برلين در سال 1902 منتشر شد. ولهاوزن از نگاه تاريخي، جامعه شناسي و كلامي به نقش حسين بن علي(علیه السلام) در دوره خلافت اموي پرداخته است.
ولهاوزن كه عمرش را در مطالعه و پژوهش درباره تاريخ سامي  و عرب و به ويژه تاريخ صدر اسلام گذرانده تأثير بسزايي در حوزه هاي تحقيقاتي غرب داشت و نوشته هاي او به ويژه در مورد حسين بن علي(علیه السلام) مبناي بسياري از كارهاي بعدي قرار گرفت.[42]

هنري لامنس[43] (1862-1937م)

لامنس فرانسوي الاصل و متولد بلژيك است. او 1878 به جامعه راهبان گراييد و از فارغ التحصيلان دانشگاه سنت ژوزف بيروت در رشته ادبيات عرب شد. مقالات و كتاب هاي متعدد در موضوعات تاريخ اسلام دارد. اولين نگارشي كه در آن به حسين بن علي(علیه السلام) پرداخت، كتاب فاطمه و فرزندان حضرت محمد(ص)[44] است كه به سال 1912 انتشار يافت.
براي ويرايش نخست دايرة المعارف اسلام ليدن مقاله «حسين بن علي(علیه السلام)» را نگاشت؛ در اين مقاله از كتاب فاطمه و فرزندان حضرت محمد(ص) بسيار استفاده كرد.[45] اما در ويرايش دوم دائرة المعارف اسلام مقاله لامنس حذف شد و مقاله جديدي از وكسيا واگليري[46] جاي آن را گرفت.
لامنس كتاب حجيمي  با عنوان خلافت يزيد اول[47] درباره يزيد بن معاويه نگاشت كه در سال 1922 چاپ كرد. حدود يك پنجم، يعني يكصد صفحه اين اثر درباره حسين بن علي(علیه السلام) است. آثار لامنس را مي توان از مهم ترين آثار در اوايل نيمه اول قرن بيستم درباره امام حسين(علیه السلام) در اروپا به حساب آورد.

دوايت دونالدسون[48]

خاورشناس بريتانيايي است كه پژوهش­هاي زيادي درباره شيعه انجام داد و كتاب عقيده شيعه در امامت را در سال 1931 و كتاب مذهب شيعه[49] را در 1933 به چاپ سپرد. بخشي از اين اثر درباره امامت و زندگي حسين بن علي(علیه السلام) و چشمديدهاي نويسنده از شهر كربلا است. [50]

الساندر بوساني[51] (1921م)

از خاورشناسان بنام ايتاليايي است.[52] كتاب اديان سرزمين پارس[53] از جمله آثارمهم او به شمار مي آيد. در اين اثر به تاريخ پيدايش و تحول مذهب تشيع در ايران مي پردازد. بخش مهمي از كتاب درباره امام حسين(علیه السلام) و عاشورا و كربلاست.

لورا وكسيا واگليري [54]

خانم لورا وكسيا واگليري يكي از شرق شناسان پرکار  ايتاليايي و عضو مؤسسه دانشگاهي شرق شناسي در ناپل بود. عمده پژوهش  هاي وي در باب تاريخ قديم و جديد اسلام است. واگليري از سال 1924 مقالات خود را به نشريات و سمينارها ارائه مي نمود و  اين کار را دست کم تا سال 1980 ادامه داد. او در كشورهاي اسلامي عمدتاً از طريق كتاب تاريخ اسلام كمبريج شناخته شده است. قسمت مربوط به خلافت امويان در بخش اول كتاب را او نوشت. قسمت هاي ديگر اين بخش را مونتگمري وات و سورول نوشتند. او در اين قسمت به ماجراي كربلا و عاشورا پرداخته است. از آنجا كه تاريخ اسلام كمبريج از منابع پژوهشي دانشگاه هاي غرب است، نوشته هاي واگليري توانسته است در سطح وسيعي گسترش يابد و تأثير گذار باشد.

كار ديگر او مقاله طولاني در دايرة المعارف اسلام ليدن با عنوان حسين بن علي(علیه السلام) است.[55] اين اثر را شايد بتوان يكي از علمي ترين و بلندترين مقالات در مورد امام حسين(علیه السلام) دانست كه در آن به حادثه عاشورا نيز پرداخته شده است.
از ديگر آثار او در دايرة المعارف اسلام ليدن نگارش مدخل هاي «جمل»، «خيبر»، «غديرخم» و «فدك» است.
خانم واگليري در آگوست 1989 از دنيا رفت.

پيتر چلكوسكي[56]

از محققاني است كه توجه خاصي به جنبه هاي هنري عاشورا دارد. از آنجا كه ايشان دكتراي ادبيات فارسي خود را از دانشگاه تهران (1968) اخذ كرده است، نزديكي جنبه هاي اجتماعي و هنري عاشورا را در ميان شيعيان ايراني از نزديك ديده و لمس كرده است و از آنجا كه اين ابعاد از عزاداري مي تواند براي يك محقق غربي بسيار جلب توجه نمايد، ايشان تحقيقات قابل ملاحظه­اي در موضوع تعزيه داشته است.
چلكوسكي دوره كارشناسي ارشد در رشته تاريخ و مطالعات اسلامي را در لندن (1959-1961) سپري كرد. او در سال 1958 كارشناسي خود را در فلسفه شرق اخذ كرده بود.
ايشان هم اكنون پرفسور مطالعات اسلامي و خاورميانه اي در دانشگاه نيويورك است. از آثار ايشان در مورد عاشورا به اين موارد مي توان اشاره كرد:
ـ تعزيه: آئينهاي مذهبي و نمايش در ايران؛[57]
ـ از كربلا تا نيويورك: تعزيه در حركت؛[58] 
ـ محرم در ترينيداد[59] (ناحيه اي در آمريكا – منطقه كارائيب)؛
ـ نگارش دو مدخل «عاشورا» و «محرم» در دائرة المعارف معاصر جهان اسلام.[60]

ديويد پينولت[61]

دكتر پينولت را شايد بتوان برترين عاشوراپژوه دهه هاي اخير شمرد، چه اينكه با بررسي آثار ايشان اين نكته به دست خواهد آمد كه عمده آثار و تحقيقات ايشان در مورد امام حسين(علیه السلام)، عاشورا و موضوعات مرتبط به آن است.

ديويد پينولت در سال 1974 ديپلم مطالعات فرانسوي خود را از دانشگاه کين در نرمندي فرانسه و در پي آن در سال 1977 كارشناسي فرانسه خود را از دانشگاه جرج تاون اخذ کرد. بعد از گذشت يک سال كارشناسي ديگري در مطالعات عربي و آلماني از دانشگاه زوريخ در سوييس گرفت.

پينولت کارشناسي ارشد و دکتري خود را در سال هاي 1981 و 1986 در رشته مطالعات عربي و اسلامي از دانشگاه پنسلوانيا دريافت کرد واز آنجا که دکتراي او مطالعات اسلامي بود، براي انجام تحقيقات و پژوهش هاي آن سفر هاي متعددي به نقاط مختلف سراسر جهان كرد؛ ازجمله اين سفرها مي توان به مسافرت به مصر، تونس، اردن، پاکستان، هند و اندونزي اشاره کرد.

وي در سال 1997 به دانشگاه سانتاکلرا[62] پيوست و به تدريس اسلام و مذاهب جنوب شرق آسيا و فلسفه عرفاني و تشيع در اسلام مشغول شد. او در دانشگاه  هاي کول گيت (هميلتون) و پنسلوانيا نيز به تدريس اشتغال داشته است.

آثار او عبارت است از:
- اسب کربلا: مطالعه در مورد عبادات مسلمانان جنوب آسيا؛[63]
- تشيع: اشعار آييني و مشهور در يک جامعه مسلمان؛[64]
- روز شير: مراسم عزاداري و هويت شيعه در لداخ؛[65]
- تشيع در جنوب آسيا؛[66]
- اجتماعات مردان مسلمان شيعه و بزرگداشت محرم در حيدرآباد هند؛[67]
- فصلي از کتاب ميراث تشيع با عنوان «آيين هاي رياضت هاي نفسي در روايات مسيحيت و تشيع»؛[68]
- روابط مسلمانان و بوداييان در يک بافت مذهبي: تحليلي از دسته  هاي عزاداري محرم در شهرستان «له» در لداخ؛[69]
- زينب بنت علي(علیه السلام) و جايگاه زنان خانه دار امامان نخستين در ادبيات عبادي شيعه؛[70]
وي سخنراني هاي متعددي داشته كه از آن جمله است:
- احساس و هنر در مراسم شيعيان معاصر؛[71]
- روابط شيعه و سني و امکان مصالحه؛[72]
- ما پروانه  هاي حسينيم.[73]
- تحليل تطبيقي آداب مرثيه خواني شيعيان در هند معاصر و انجمن توبه مسيحي قرن چهاردهم در  ايتاليا و آلمان.[74]

عاشورا پژوهان مسلمان در غرب

آنچه گذشت شرحي بود از مستشرقان غربي كه در آثار خود به عاشورا و موضوعات مرتبط با آن پرداخته بودند. در ميان انديشمندان و محققان در مجامع علمي غرب، شمار زيادي مسلمان و پيرو مذهب شيعه نيز هستند كه ايشان هم آثاري در مورد عاشورا و حادثه كربلا ارائه كرده اند. در اين ميان دو محقق شيعه بيش از ديگر محققان آثار و تحقيقاتي در اين زمينه  عرضه كرده اند:
کامران آقايي[75] (محقق مرکز مطالعات خاورميانه – دانشگاه تگزاس):[76]
آقايي كارشناسي را در سال1991 در تنسي، و كارشناسي ارشد را در سال 1996 و دكتري را در سال 1999 در لوس آنجلس اخذ كرد. موضوع رساله دكتري او در مورد دو شخصيت اصلي حادثه عاشورا با عنوان «حسين و زينب8: الگوهايي براي جنبش هاي سياسي و اجتماعي در  ايران معاصر» بود.[77]
حوزه  هاي پژوهشي مورد علاقه اين محقق شامل مطالعات اسلامي، تشيع، تاريخ معاصر ايران، تاريخ معاصر خاورميانه است.
معروف ترين آثار او در مورد عاشورا دو كتاب زير مي باشد:
- زنان کربلا: پويايي جنسي آيينها و گفتمان سمبوليک تشيع معاصر؛[78]
- شهيدان کربلا: آيينها و نماد هاي شيعي در ايران معاصر.[79]
محمود مصطفي ايوب[80] (استاد مطالعات اسلامي و اديان تطبيقي):
او در سال 1938 در جنوب لبنان ديده به جهان گشود و در سال 1964 کارشناسي فلسفه را از دانشگاه آمريكايي بيروت اخذ كرد. وي در سال 1966 کارشناسي ارشد اديان را از دانشگاه پنسلوانيا و در سال 1975 دکتري تاريخ دين را از دانشگاه هاروارد كسب كرد.
پايان نامه دكتري خود را به راهنمايي پرفسور آنه مري شيميل[81] با عنوان رنج رستگاري بخش در اسلام: مطالعه اي در مورد جنبه هاي عبادي عاشورا در تشيع دوازده امامي دفاع نمود.[82]
ايشان را شايد بتوان از پركارترين محققان مسلمان در زمينه مطالعات اسلامي  و شيعي دانست. نگارش بيش از پانزده كتاب و شش مقاله علمي در مجلات و دايرة المعارف ها از جمله فعاليت هاي علمي  اين محقق مسلمان به حساب مي آيد.
علاوه بر پايان نامه ايشان كه در مورد عاشورا بود، ايشان چندين مقاله نيز در مورد اين حادثه تاريخي نگاشته است:
ـ مرثيه و آداب و رسوم شيعي؛[83]
- فضائل امام حسين در منابع حديثي اهل سنت؛[84]
- شهادت در مسيحيت و اسلام؛[85]
- مدخل عاشورا در دايرة المعارف دين؛[86]
- مدخل عاشورا در دايرة المعارف ايرانيكا؛[87]
- عزاداري عاشورا در مجموعه مقالات تشيع: آموزه، انديشه و معنويت.[88]

پايان نامه ها با موضوعات مرتبط با عاشورا در غرب

هر ساله در مؤسسات آموزش عالي و دانشگاه­هايي كه داراي مراكز مطالعات اسلامي  يا مطالعات خاورميانه اي هستند، دانشجويان در انتهاي مقاطع مختلف تحصيلي پايان نامه ها و پروژه هايي را دفاع مي كنند که بنا بر يک تحقيق انجام شده، پس از انقلاب اسلامي در ايران و ظهور ديگر جنبش هاي شيعي در جهان، بيش از پانصد عنوان پايان نامه به زبان انگليسي در مقاطع تحصيلات تکميلي دانشگاه  هاي غرب در مورد  ايران و تشيع[89] نگاشته شده است. در اينجا به تعدادي از پايان نامه ها با موضوعات مرتبط با عاشورا و امام حسين(علیه السلام) اشاره مي كنيم:
سال 1951: ( امام) حسين(علیه السلام) منجي شيعه: تحليلي ازمجالس يادبود محرم؛[90]
سال 1973: سمبل هاي مذهبي و تغيير اجتماعي: تعزيه ]امام[ حسين(علیه السلام)؛[91]
سال 1975: رنج رستگاري بخش در اسلام: مطالعه اي در مورد جنبه هاي عبادي عاشورا در تشيع دوازده امامي؛[92]
سال 1977:کربلا در متن: مطالعه محرم در لکنهو هند؛ [93]
سال 1999: حسين و زينب8: الگوهايي براي جنبش هاي سياسي و اجتماعي در  ايران معاصر؛[94]
ـ زيارت: جنسيت، طبقه، حاشيه گرايي و شعائر مذهبي در  ايران شيعي؛[95]
سال 2001: يک تحليل بسطي از نگارش وقايع کربلا در تاريخ صدر اسلام؛[96]
سال2002: آيين شهادت در تشيع؛[97]
سال 2004: ميان جشن و سوگواري: آيين هاي محرم و ظهور قلمروي عمومي اوليه  ايران معاصر در دوره صفوي؛[98]
سال 2006: جاودانگي کربلا: شهادت در حافظه جنوب آسيا؛[99]

عاشورا و كنفرانس های مطالعات اسلامي

برگزاري كنفرانس ها، انتشار مجلات و دائرة المعارف ها و تأسيس انجمن هاي تخصصي در شرق شناسي نمايانگر منظم تر شدن فعاليت هاي شرق شناسان بوده است[100]. عين اين ماجرا درباره شيعه پژوهي نيز اتفاق افتاده است و بروز چنين حركت هايي همان معنا را به ذهن متبادر مي سازد.
در کارگاه تحقيقاتي و سمينار مطالعات شيعي كه در ششم آوريل 2002 در دانشگاه بريستول انگلستان و با مسئوليت انجمن مطالعات خاورميانه انگلستان برگزار شد دو مقاله در مورد موضوعات مرتبط با عاشورا ارائه گرديد:
- ويلفرد مادلونگ (دانشگاه آکسفورد): علي اکبر بن الحسين(علیه السلام) كه بود؛
- اعظم تراب (دانشگاه کمبريج): محرم و برگزاري عروسي؛

از نكات جالب توجه در مورد عاشورا پژوهي در غرب برگزاري يك مجلس تعزيه در شهر نيويورك آمريكا در سال 2002 بود كه با توجه به استقبالي كه صورت گرفت در دو مكان برگزار شد؛ ابتدا در محل برگزاري يك سمپوزيوم تاريخي در مورد مطالعات آسيايي و سپس در يكي از تالارهاي معروف اجراي تئاتر اين شهر اجرا گرديد.[101] 

در سال 2006 نيز سميناري با موضوع هنر شيعي با عنوان «هنر و فرهنگ مادي تشيع ايراني»[102] در تاريخ هفتم و هشتم جولاي2006 / شانزدهم و هفدهم تير 1385 در دانشگاه آکسفورد انگلستان با مسئوليت انستيتو مطالعات شرقي و خاورميانه آن دانشگاه برگزار شد. در آن سمينار دو برنامه مربوط به عاشورا اجرا شد؛ اولين آن نمايش فيلم مستندي بود با عنوان: حامل لواي (امام) حسين(علیه السلام)، زنان، جاودان سازان کربلا، محصول 2003 به مدت 35 دقيقه؛[103] دومين برنامه نيز كنفرانس دکتر يورگن وسيم فرمبن، مهمان از موزه قوم شناسي مونيخ[104] بود كه به ارائه كنفرانسي با عنوان «اسب امام حسين(علیه السلام): يادداشت هايي بر پيكر نگاري هاي عبادي تشيع پاکستان و شمال هند[105]» پرداختند.

تحقيقات موردي

علاوه بر تحقيقات مستشرقان در خصوص عاشورا، گاه به تك نگاري هايي در اين زمينه برمي خوريم كه در خور توجه است. در اينجا به بخشي از اين گونه نوشتارها كه در قالب كتاب و مقاله نگاشته شده اند اشاره مي  كنيم:

الف) كتب

- كربلا سرزمين مقدس از ديدگاه شيعيان آمريكاي شمالي؛[106]
- مراسم ديني در اسلام معاصر: درباره آداب و رسوم شيعيان در آسياي جنوبي؛[107]
- مراسم عاشورا در ميان مسلمانان اهل سنت؛[108]
- تعزيه: آيين هاي مذهبي و نمايش در ايران؛[109] اين كتاب مجموعه اي از مقالات نويسندگان غربي و ايراني است. [110] از مقالات اين مجموعه مقالات مي توان به «تشيع و عاشورا در جنوب لبنان»[111] و «فلسفه تعزيه»[112] اشاره كرد؛
- تعزيه: شعائر و باورهاي عمومي در ايران؛[113]
- بزرگداشت­هاي اسلامي؛[114] 
- تعزيه و نمايش هاي دراماتيك مذهبي در ادبيات ايراني؛[115]
- يادداشتهايي بر توليدات ادبي در مورد حسين بن علي (علیه السلام)؛[116] 
- ميان جشن و سوگواري: آيين هاي محرم در دوره صفوي.[117]

ب) مقالات

- زنجير زني و سينه زني شيعيان: محرم و علماي شيعي؛[118]
- عزاداري در استانبول اواخر قرن نوزدهم و اوائل قرن بيستم؛[119]
- مراسم محرم و ديپلماسي؛[120]
- محرم در ايران: يادداشتهايي بر اسرار و مراسم؛[121]
- مرثيه بر حسين(علیه السلام): عربي و فارسي؛[122]
- اتحاد و جدايي: سمبول حسين(علیه السلام) در ايران؛ [123]
- دو تصوير از حسين(علیه السلام): سازش و انقلاب در يك روستاي ايراني؛[124]

مجموعه مقالات تشيع: آموزه، انديشه و معنويت.[125] تعدادي از مقالات اين كتاب: عزاداري عاشورا به قلم دكتر محمود ايوب، روضه خواني از ادوارد براون، تعزيه به قلم پيتر چلكواسكي و زيارت نوشته درايت دونالدسن؛

دائرة المعارف معاصر جهان اسلام. در اين دائرة المعارف، سه مقاله «محرم» به قلم ورنن جمز شوبل، «كربلا» به قلم عبدالعزيز ساجدين و «عاشورا» به قلم پيتر چلكواسكي و مدخل «امام حسين(علیه السلام)» توسط محمود ايوب تهيه شده است.[126] اين مقالات از نگاه مسائل جديد به حادثه عاشورا مي پردازد.

آنچه گفته شد مختصري از مشخصات تحقيقات عاشورا پژوهي در غرب بود. با نگاهي اجمالي به نوع تحقيقات صورت گرفته اين مسئله به چشم مي آيد كه موضوع قابل توجه محققان غربي در مورد عاشورا بحث آيين ها و مراسم مرتبط با عاشورا در ميان مسلمانان شيعي است. در اين تحقيقات كمتر به فلسفه اين حادثه، ريشه ها و علل آن پرداخته شده است.

نكته شايان ذكر اينكه بايد ميان نوشتارهاي خبري و تحقيقات علمي تفاوت قائل شد. معمولاً نوشتارهايي که در مورد اسلام و تشيع در عرصه خبر و اطلاع رساني درغرب منتشر مي شود چندين برابر حجم مطالعات علمي است و متأسفانه ميزان قضاوت افکار عمومي غرب با اسلام و تشيع نيز همين رسانه هاي غربي هستند.[127] تفاوت نگذاشتن ميان دو حيطة مقالات رسانه اي و مقالات و نوشته هاي علمي اشتباه بزرگي است، زيرا اسلام شناسي رسانه اي در کل و شيعه شناسي رسانه اي به طور خاص آکنده از سوء برداشت غربيان بوده و معمولاً از اسلام به صورت يک مشکل و زخم اجتماعي براي جهان ياد مي شود.[128] در مورد مذهب شيعه رسانه هاي غرب به خصوص رسانه هاي آمريکا به صورت نمايشي بوالهوسانه شامل سينه زني و مشت بلند کردن برخورد مي کند.[129] چنانچه در مهم ترين سايت هاي خبري جهان در مورد كلمه «محرم» جست وجويي ساده انجام دهيم با انبوهي از اخبار و تصاويري كه غالباً بوي خشونت، قتل، قمه زني، تروريسم و كلماتي از اين دست را دارند مواجه مي شويم. 

دانشمند فقيد ادوارد سعيد در آخرين کتاب خود از سري مطالعات شرقي يعني پوشش خبري اسلام در غرب به نقل از يکي از جرايد غرب براي اذعان به کج فهمي غربيان از تشيع مي نويسد: «هرجا شيعيان وجود داشته باشند درد سر وجود خواهد داشت»[130] و يا به نقل از کانال CBS در يکي از برنامه هاي شبانگاهي خود محرم را جشن معارضه حضرت محمد• با رهبران جهان معرفي مي کند که مسلمانان شيعي برپا مي كنند و از مراسم عزاداري شيعيان به عنوان يک اجتماع براي شکنجه و آزار خودشان ياد مي شود.[131] 

با اين وضع نبايد انتظار داشت که نوشتن تعدادي کتاب و مقاله در خصوص تشيع و در مورد حادثه عاشورا در مراکز علمي و شخصيت هاي دانشگاهي غرب در مقابل انبوه اين اخبار و مقالات گمراه کننده، راه به جايي ببرند. از سوي ديگر حتي آثار علمي نيز- همان گونه که گذشت- نبايد با نگاه تأييد کامل نگريسته شوند، چه اينکه نواقص، کاستي ها و محدوديت هايي که شيعه پژوهان غربي با آن مواجه هستند نيز قابل توجه است. 

نکته قابل ذکر ديگر اينکه با مطالعه کتب و مقالات منتشر شده شيعه پژوهان غربي گاه به نظر مي رسد نتايج حاصل از مطالعات  اين دسته از محققان با آنچه در واقعيت امر وجود دارد متفاوت است. اين امر در برخي موارد باعث رنجش خاطر شيعيان گرديده و به تحقيقات مستشرقان نگاه بدبينانه اي پيدا مي كنند؛ اما نبايد از انصاف دور شد که در بسياري موارد شيوه تحقيق  ايشان علمي و پژوهشي است، به طوري که پس از مطالعه يک مقاله يا يک کتاب اين شيعه پژوهان غربي، آنچه در مرحله اول باعث شگفتي ما مي شود استفاده از حجم بزرگي از منابعي است که گاه حتي دسترسي آنها در کشور  ايران به عنوان تنها کشور شيعي مطرح دنيا براي يک پژوهشگر به صورت رؤيايي شيرين است. 

نکته  ديگري که از مطالعه تحقيقات صورت گرفته به دست مي آيد شيوه تحقيق مينياتوري و جزء به جزء در مورد هر موضوع مورد بحث مي باشد، به طوري که گاه احساس مي کنيم در حال خواندن مقاله اي دايرة المعارفي هستيم برعکس شيوه بسياري از تحقيقات که به کلي گويي و نتيجه گيري هاي قطعي و عدم تکيه بر منابع کافي تأکيد دارد.

شايان ذکر است كه به نظر مي رسد گرچه شيوه و روش تحقيق شيعه پژوهان غربي غالباً با رعايت سبک و سياق علمي انجام مي پذيرد، اما گاه به دليل ناديده گرفتن شرايط و حوادث سياسي و اجتماعي شيعه و عدم آشنايي با چند مبناي مهم اعتقادي شيعه مانند مسئله تقيه و نيز عدم توجه به مقتضيات برخي از ادوار تشيع، در نتيجه گيري تحقيقات خود دچار اشتباه شده و به بيراهه رفته اند.[132]

 

پی­ نوشت­ها:

* کارشناس ارشد تاريخ تشيع
1 - براي مثال رك: المصطفي، شيبي، الصلة بين التصوف و التشيع (بيروت، دارالاندلس، 1982م)، ج1، ص23 و احمد، وائلي، هوية التشيع (بيروت، دارالصفوه، 1994م)، ص25 و 26 و احمد محمود صبحي، نظرية الامامة لدي الشيعة الاثني عشرية (بيروت: دارالنهضة العربية، 1411 ق). ص47 -49. در اين اثر از اشترومان، ويل دورانت به عنوان صاحبان چنين ديدگاهي ياد شده است.

2 - Shi'ite Studies.

3 - محسن الويري، مطالعات اسلامي در غرب (تهران، انتشارات سمت، 1381)، ص 22؛ و نيز رك: عباس احمدوند، گزارشي کوتاه از چاپ و نشر قرآن کريم در غرب، آينه پژوهش، مرداد و شهريور 1380، ش 69، مقدمه.
4 - مرتضي اسعدي، مطالعات اسلامي در غرب انگليسي زبان (تهران، انتشارات سمت، 1381)، ص 25؛ الويري، همان، ص 23. 
5 - همان، ص38؛ عباس احمدوند، همان، مقدمه.
6 - اسعدي، پيشين، ص1.
7 - براي آشنايي بيشتر با اين مبحث رك: غلام احياء حسيني، شيعه پژوهي و شيعه پژوهان انگليسي زبان (قم، انتشارات موسسه شيعه شناسي، 1387).

8 - peter the venerable.
9 - cluniac corpus.

10 - رك: ريچارد سي مارتين، «پيشينه مطالعات اسلامي در غرب»، ترجمه سيد حسن اسلامي، آينه پژوهش، ش 54، بهمن 1377، ص25.
11 - ارزينه لالاني، نخستين انديشه  هاي شيعي تعاليم امام باقر(علیه السلام)، ترجمه فريدون بدره اي (تهران، نشر فروزان روز، 1381) ص7.
12 - همان، ص8.
13 - رك: محسن الويري، «نقد نظريه اي در پيدايش شيعة اثني عشري»، فصلنامه پژوهشي دانشگاه امام صادق، ش2.
14 - عبدالجواد فلاطوري، «تحقيق عقايد و علوم شيعي»، يادنامه علامة اميني، به اهتمام سيد جعفر شهيدي و محمدرضا حکيمي (تهران، شرکت سهامي انتشار، 1352) ص 437.

15 - Yule, Henry (Ed.), The Travels of Marco Polo, Dover Publications, (New York, 1983).

16 - رک: علي اصغر حكمت، اسلام از نظرگاه دانشمندان غرب (تهران، انتشارات امير کبير، 1357) ص 199-201.

17 -Rodolph Strouthmann.

18 - رادولف  اشتروتمان  دانشمند آلمانى به  سبب تحقيق  درباره  زيديه  و اسماعيليه  بسيار مشهور شد با آثاري مانند رسائل و اشعار زيد بن علي، شيعه و زيديه. در زمينه  اماميه  مهم ترين  دستاورد وى كتاب  دوازده  اماميان  است  كه  در آن  انديشه  شيعيان  را مطرح  نموده  است . او همچنين  مقالات  متعددى درباره  عقايد شيعه  نگاشت  كه  در ويرايش  نخست  دايرة  المعارف  اسلام  آمده  است . (رك: محسن الويري، پيشين، ص138).

19 - Louis Massignon.

20 - در 25 ژوئيه 1883 در يکي از نواحي پاريس به دنيا آمد. در 1900 ديپلم ادبيات و فلسفه و در 1901 ديپلم رياضي و يک سال بعد ليسانس ادبيات خود را دريافت نمود. در سال 1904 ديپلم تحقيقات عالي خود را از سوربن اخذ کرد و در 1906 نيز مدرک زبان عربي خود را از مدرسه ملي زبان هاي شرقي گرفت و در همان سال اولين تحقيق خود را در باب شرق شناسي در مورد مراکش در 305 صفحه انجام داد. در سال هاي 1907 و 1908 در سفري که به عراق داشت با تشيع آشنا شد و در طول زندگي خويش در کنار علاقه اش به تصوف و به خصوص حلاج، به نگارش تحقيقاتي درباره مذهب شيعه پرداخت؛ از آن جمله مي توان به اين موارد اشاره کرد: مقالات «نصيريه» و «فهرست منابع درباره نصيريه» در دايرة المعارف اسلام، «فهرست منابع قرامطه»، «اصول شيعي خانواده بني فرات»، «حضرت فاطمه (س) و جايگاه او در ميان شيعه» و «مباهله در مدينه» و نوشتاري با عنوان «سلمان پاک و شکوفه  هاي معنويت اسلام در ايران». (براي آشنايي بيشتر با او رک: عبدالرحمان بدوي، فرهنگ کامل خاورشناسان، ترجمه شکرالله خاکرند، دفتر تبليغات اسلامي قم).

21 - Henry Corbin.

22 - ارزينه لالاني، پيشين، ص 7.

23 - D.M.Donaldson.

24 - بنابر اطلاعاتي كه در وب سايت دانشگاه زنجان موجود است كتاب مذهب شيعه از دونالدسون از سوي پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي با ترجمه عباس احمدوند در دست چاپ مي باشد. http://www.znu.ir
25 - در اين اعلاميه جالب توجه آمده است: «تصوير کهنه­اي که از اسلام به ما رسيده است و بر اثر خرافات و تهمت ها تغيير صورت يافته و خود مسيحيا ن اين تصوير را از اسلام براي خويش برساخته­اند بايد طرد شود، و غرب تحت تربيت مسيحي بايد به بي عدالتي هايي که در گذشته نسبت به مسلمانان مرتکب شده، اعتراف کند». (عباس احمدوند، گذري بر مطالعات شيعي در غرب، مقدمه، ص5).
26 - ارزينه لالاني، پيشين، ص 8.
27 - زابينه شميتکه، انديشه  هاي کلامي علامه حلي، (مشهد،آستان قدس، 1378)، ص15.
28 - رک: مركز اسناد انقلاب اسلامي، انقلاب اسلامي در پايان نامه  هاي دانشگاهي جهان (تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامي، 1378).

29 - The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic world, Vol 2, PP. 150-151.
30 - Tabari, Muhammad ibn Jarir, The history of al-Tabari: vol.19, The Caliphate of Yazid bn Muawiyah, L.K.A. Howard, Albany, Newyork, 1990.

31 - رك: دوايت، م. دونالدسن« كربلا مهمترين زيارتگاه شيعي»، ترجمه عباس احمد وند، فصلنامه تاريخ اسلام، ش 19. 
32] در معرفي برخي شرق شناسان وامدار اين منبع هستيم. عبدالحسين حاجي ابوالحسني، محمد نوري، «نگاهي به عاشورا پژوهي در غرب»، مجله كتاب ماه (كليات)، ش 63 و 64.
33 - براي زندگي نامه و آثار وي نك: ابوالقاسم سحاب، فرهنگ خاورشناسان، (تهران: انتشارات سحاب، بي­تا) ص333.

34] "Der Tod des Husein ben Ali und die Rache" ,AGGW, 1883, SIV-VI.

35 - فؤاد سزگين، تاريخ التراث العربي: التدوين التاريخي، تعريب محمود فهمي حجازي، (رياض، بي­نا، 1403) ص128.
36 - عنوان اصلي اثر Islam in Murgen und Abemdian است كه آخرين چاپ آن مربوط به 1985 در برلين است. ماجراي حسين بن علي(علیه السلام) در جلد اول اين چاپ آمده است.

37 - Julius Wellhausen.
38 - Gottengen.
39 - Die Religios – Politischen Opoositions Partein Im Alten Islam, In Abhhand lungen Der Kgl, Berlin, 1901.

40 - اين اثر را محمود افتخار زاده با عنوان تاريخ سياسي صدر اسلام: شيعه و خوارج (تهران، دفتر نشر معارف اسلامي، 1375) ترجمه و منتشر كرده است.

41 - Das Araabish Reich und sein stars, Berlin,1902.

42 - براي زندگي نامه و آراي ولهاوزن و نيز نقدهايي درباره او ر ك: نجيب العقيقي، المستشرقون، (قاهره، دارالمعارف، بي­تا)، ص724-725 و نيز مقدمه محمود افتخار زاده بر كتاب تاريخ سياسي صدر اسلام.

43 - Henry Lammens.
44 - Fatima et les filles De Mahomet. (Scripta Pontificil Instituti Biblici).

45 - رك: ترجمه عربي ويرايش نخستين دايرة المعارف اسلام: دائرة المعارف الاسلاميه، ج7، ص 429.

46 - L.Veccia Vaglieri.
47 - Le Califat de Yazid ler.
48 - Dwight M.Donaldson.

49 - ترجمه و نقد كتاب مذهب شيعه از دونالدسون، پايان نامه دكتري عباس احمدوند در رشته تاريخ تمدن دانشگاه تهران بوده است.
50 - رك: دوايت دونالدسن، «كربلا مهمترين زيارتگاه شيعي»، ترجمه عباس احمدوند، فصلنامه تاريخ اسلام، ش 19.

51 - Alesandro Bausani.

52 - براي آشنايي بيشتررك: نصرالله نيك بين، فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور، ج1، ص 152-158 و نيز مجله راهنماي كتاب، ش 6، 1342.

53 - Persia Religiusa, Milan, 1959.
54 - Laura Veccia Vaglieri.
55 - "Husayn b. Ali", The Encyclopedia of Islam.
56 - Peter J. Chelkowski.
57 - Chelkowski, P , Ta`ziyeh: Ritual and Drama in Iran, New York: NYU Press, 1979.
58 - Chelkowski, Peter J. "From Karbala to New York City: Ta'ziyeh on the Move " TDR:The Drama Review- Volume49, Number4 (T188), Winter 2005, pp. 12-14.
59 - Chelkowski, P , Muharram in south Trinidad, Folia Orientalia, 29, 1992-1993 pp.55-64.
60 - "Ashura" by Peter Chelkowski and "Karbala" by Abdulaziz Sacheden and Muharram by Vernon James Schuble and Husayn Ibn Ali by M. Ayoub and "Taziyah" by Chelkowski in the Oxford Encyclopedia of Modern Islamic World, ed John L. Esposito, Newyork 1995.
61 - David Pinault.
62 - Religious Studies Department, Santa Clara University: http://www-relg-studies.scu.edu/index.html.
63 - Horse of Karbala: Studies in South Asian Muslim Devotionalism.. Martin's Press, 2000.
64 - The Shiites: Ritual and Popular Piety in a Muslim Community. New York: St. Martin's Press, 1992.
65 - "The Day of the Lion: Lamentation Rituals and Shia Identity in Ladakh." Ladakh Studies 12 (1999) 21-30.
66 - "Shi'ism in South Asia" ,The Muslim World 87 (1997) 235-57. 
67 - "Shi'a Muslim Men's Associations and the Celebration of Muharram in Hyderabad, India" ,Journal of South Asian and Middle Eastern Studies 16 (1992) 38-62.
68 - "Self- Mortification Rituals in the Shi'i and Christian Traditions" ,In The Shiite Heritage: Essays in Classical and Modern Traditions (ed. Lynda Clarke; New York: Global Publications / Binghamton University, 2001) 375-88.
69 - "Muslim-Buddhist Relations in a Ritual Context: An Analysis of the Muharram Procession in Leh Township, Ladakh.".
70 - "Zaynab bint 'Ali and the Place of the Women of the Households of the First Imams in Shiite Devotional Literature" ,In Women in the Medieval Islamic World (ed. Gavin Hambly; New York: St. Martin's Press, 1998) 69-98. 
71 - "Emotion and Art form in Contemporary Shia Muslim Ritual" ,Paper presented at the Conference on Emotion and Religious Discourse, Santa Clara University, May 1998.
72 - "Shia-Sunni Relations: Possibilities of Reconciliation" ,Paper presented at the American Institute of Pakistan Studies, Islamabad, Pakistan, March 2002.
73 - "'We Are the Moths of Husain': Chapbook -Poems and the Performance of Muharram Rituals among Three Shia Men's Associations of Hyderabad, India" ,Paper presented at the 23rd Annual Conference on South Asia, University of Wisconsin-Madison, November 1994.
74 - "Shiite Lamentation Liturgies of Modern India and Christian Penitential Guilds of Fourteenth-Century Italy and Germany: A Comparative Analysis" ,Paper presented at the International Conference on Shi'i Islam, Philadelphia, PA, September 1993. 
75 - Kamran Aghaie. Email: kamrana@mail.utexas.edu
76 - Center for Middle Eastern studies, University of Texas.
77 - Husayn and Zaynab: Models for Social and Political Movements in Modern Iran, Thesis, 1999.
78 - The Women of Karbala: The Gender Dynamics of Ritual Performances and Symbolic Discourses of Modern Shi'i Islam. (Austin: University of Texas Press, Nov. 2005) .
79 - The Martyrs of Karbala: Shi'i Symbols and Rituals in Modern Iran. (Seattle: University of Washington Press, October 2004).
80 - Dr. Mahmoud Mustafa Ayoub.

81 - پرفسور شيميل خود تحقيقي با موضوع «كربلا و امام حسين(علیه السلام) در زبان فارسي و ادبيات مسلمانان هند» دارند:

Annemarie Schimmel, Karbala and the Imam Husayn in Persian and Indo-Muslim literature, -Harvard University-Al-Serat, Vol XII 1986.
82 - Annemarie Schimmel, advisor,-Redemptive Suffering in Islam: A Study of the Devotional Aspects of ‘Ashura’ in Twelver Shi’ism, 1975.
83 - "Marathi and the Shi’i Ethos", Alserat 6 (1980): 22-29.
84 - "Excellences of Imam Husayn in Sunni Hadith Tradition," in Imam Husayn in Muslim Tradition. London: Routledge and Keagan Paul, 1986, pp. 58-70
85 - "Martyrdom in Christianity and Islam." In Religious Resurgence: Contemporary Cases in Islam, Christianity, and Judaism, eds. R. T Antoun and Mary E. Hegland, Syracuse, NY: Syracuse University Press, 1987, pp. 67-77
86 - "Ashura’." In Encyclopedia of Religion, ed. M. Eliade
87 - "Ashura’." In Encyclopedia Iranica, ed. Ihsan Yarshatar
88 - Shiism: Doctorines, Thought and Spirituality.

89 - ر. ك: انقلاب اسلامي در پايان نامه  هاي دانشگاهي جهان.

90 - Stanley Brush, Husain, the Shiite Savior: an Analysis of the Muharram Commemoration , Thesis, 1951.
91 - Thaiss, Gustav, Religious Symbolism and Social Change: The Drama of Husain, Dissertation, Washington University, 1973.
92 -Redemptive Suffering in Islam: A Study of the Devotional Aspects of ‘Ashura’ in Twelver Shi’ism, 1975. 
93 - Karbala in Context: a Study of Muharram in Lucknow India, Keith Guy Hjortshoj, Thesis, 1977.
94 - Aghaie,K, Husayn and Zaynab: Models for Social and Political Movements in Modern Iran, Thesis, 1999.
95 - Andrea Giacomuzzi, Ziyarat: Gender, Class, Marginalization and Religious Rituals in Shii Iran, Thesis, 1999.
96 - Ali Hussain, A Developmental Analysis of Depiction of the Events in Karbala in Early Islamic History, Thesis, 2001.
97 - Denis Nassif, The Cult of Martyrdom in Shiite Islam, Thesis, 2002.
98 - Rahimi,,Babak, Between Carnival and Mourning: Muharram Rituals and the Emergence of the Early Modern Iranian Public Sphere in the Safavi Period, Florence, European University Institute, 2004.
99 - Syed Akbar Hyder, Reliving Karbala: Martyrdom in South Asian Memory, Oxford University Press, 2006.

رك: اسعدي، پيشين، ص160 به بعد.-[100]

101 - Chelkowski, Peter J. "From Karbala to New York City: Ta'ziyeh on the Move " TDR:The Drama Review- Volume49, Number4 (T188), Winter 2005, pp. 12-14.
102 - The Art and Material Culture of Iranian Shiism.
103 - Standard bearers of Hussein, Women commemorating Karbala.
104 - Dr. Juergen Wasim Frembgen (Museum of Ethnology , Munich).
105 - The Horse of Imam Husain. Notes on the Iconography of Shiite Devotional Posters from Pakistan and North India.
106 - Vernon Schuble, Berkeley, Karbala as Sacred Space among North American Shiite, University of California Press, 1995.
107 - Schuble, V, Religious Performance in Contemporary Islam: Shi'i devotional Ritual in South Asia.
108 - Fier, Louis, The Celebration of Ashura in Sunni Islam, Columbia,S,C, 1993.
109 - Chelkowski, P , Ta`ziyeh: Ritual and Drama in Iran, New York: NYU Press, 1979.

110 - اين اثر را داود حاتمي به فارسي ترجمه و با عنوان تعزيه هنر بومي پيشرو ايران منتشر كرد: (تهران، انتشارات علمي و فرهنگي، 1367.

111 - Mazzaoui, Michel M. Shi'ism and Ashura in south Lebanon, pp 228-37, in Ta`ziyeh: Ritual and Drama in Iran, New York: NYU Press, 1979.
112 - Baktash, Mayel, Ta'ziyeh and its Philosophy, pp 95-12, in, Ta`ziyeh: Ritual and Drama in Iran, New York: NYU Press, 1979. 
113 - Peterson, Samuel, Ta`ziyeh: Ritual and Popular Beliefs in Iran, Ed, Milla Cozart Riggo, Hartford, Conn, Trinty College,1988.
114 - G,E, Von Grunebaurn, Muhammadan Festivals, London, 1958.
115 - Ettore Rossi and Alessio Bombaci, Elenco di drama Religiosi Persiani, , Vatican, 1961.
116 - Kanazi, George, Some Notes on the Literary Output of Hussein ibn 'Ali. Zeitschrift der Morgenlandischen Gesellschaft, 2000.
117 - Between Carnival and Mourning: Muharram Rituals and the Emergence of the Early Modern Iranian Public Sphere in the Safavi Period, Babak Rahimi, Florence, European University Institute, 2004.
118 - Werner Inde, The Flagellation: Muharram and The Shiite Ulema, Der Islam, V55, No1, March 1978.
119 - Glassen,E. Muharram-ceremonies (Azadari) in Istanbul at the end of the XIXth and the beginning of the XXth century, Paris: Institut Francais de Recherches en Iran & Institut Francais d'Etudes Anatoliennes, 1993, (Bibliotheque Iranienne, 42; Varia Turcica, 24) pp.113-129.
120 - Calmard, J. Muharram ceremonies and diplomacy (a preliminary study), Qajar Iran: political, social and cultural change 1800-1925. Ed. E.Bosworth & C.Hillenbrand, Edinburgh: Edinburgh University Press,1983 pp.213-228.
121 - Bogdanov, L. Muharram in Persia. (Some notes on its mysteries and ceremonies), Visva-Bharati Quarterly 1 (1923-4) pp.118-127.
122 - Clarke, L, Elegy (Marthiya) on Husayn: Arabic and Persian, University of Toronto. Al-Serat, Vol XII 1986.
123 - Thaiss, Gustav, Unity and Discord: The symbol of Husayn in Iran, In Iranian Civilization and culture: Essays in Honor of the 2500th Anniversary of the founding of the Persian Empire, edited by Charles J. Adams, 111-20. Montreal: McGill University,1973.
124 - Hegland, Mary, Elaine, Two Images of Husain: Accommodation and Revolution in an Iranian Village, In Religion and politics in Iran Edited by Nikki R.Keddie, 218-35. NewHaven,conn:Yale University Press,1983.
125 -Shiism: Doctorines, Thought and Spirituality. NYU Press,1988.
126 - Ashura by Peter Chelkowski and Karbala by Abdulaziz Sacheden and Muharram by Vernon James Schuble and Husayn Ibn Ali by M. Ayoub and Taziyah by Chelkowski in the Oxford Encyclopedia of Modern Islamic World, ed John L. Esposito, Newyork 1995.

127 - براي مثال به سوء استفاده اين سايت اسرائيلي از تصاوير مراسم قمه زني رجوع كنيد: www.israeluniverse.com/headlines-mar04.html
128 - ادوارد سعيد، پوشش خبري اسلام در غرب، ترجمه عبدالرحيم گواهي، (تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1378)، ص5.
129 - همان، ص 26.
130 - همان، ص69.
131 - همان، ص 171.
132 - به طور مثال رک: محسن الويري، نقد نظريه  اي در پيدايش شيعة اثني عشري، و قاسم جوادي، نقد کتاب دوره شکل گيري فقه شيعه: گفتمان حديث بين قم و بغداد از دکتر نيومن (چاپ نشده).

فهرست منابع

الف) منابع فارسي

کتاب 
- الويري، محسن، مطالعات اسلامي در غرب، تهران، انتشارات سمت، 1381.
- اسعدي،مرتضي، مطالعات اسلامي در غرب انگليسي زبان، تهران، انتشارات سمت، 1381.
- بدوي، عبدالرحمان، فرهنگ کامل خاورشناسان، قم، دفتر تبليغات اسلامي، بي­تا.
- حسيني، غلام احيا، شيعه پژوهي و شيعه پژوهان انگليسي زبان، قم، انتشارات موسسه شيعه شناسي، 1387.
- سعيد، ادوارد، پوشش خبري اسلام در غرب، ترجمه عبدالرحيم گواهي، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1378.
- سحاب، ابوالقاسم، فرهنگ خاورشناسان، شرح حال و خدمات دانشمندان ايران شناس و مستشرقين، تهران، انتشارات سحاب، 1356.
- شميتکه، زابينه، انديشه  هاي کلامي علامه حلي، مشهد، آستان قدس، 1378.
- الشيبي، كامل مصطفي، الصلة بين التصوف و التشيع، بيروت، دارالاندلس، 1982م. 
- العقيقي، نجيب، المستشرقون، قاهره، دارالمعارف، 1981 م، جلد 3.
- فلاطوري، عبدالجواد، «تحقيق عقايد و علوم شيعي»، يادنامه علامة اميني، به اهتمام سيد جعفر شهيدي و محمدرضا حکيمي، ص 437، تهران، شرکت سهامي انتشار، 1352. 
- فؤاد سزگين، تاريخ التراث العربي، في التدوين التاريخي، تعريب محمود فهمي حجازي، رياض، ]بي­نا[، 1403 ق.
- لالاني، ارزينه، نخستين انديشه  هاي شيعي: تعاليم امام باقر(علیه السلام)، تهران، نشر فروزان روز، 1381.
- مادلونگ، ويلفرد، جانشيني حضرت محمد •، ترجمه احمد نمايي و ديگران، مشهد، بنياد پژوهش  هاي اسلامي، 1377.
- وائلي، احمد، هوية التشيع، بيروت، دارالصفوه، 1994م.
- __________، تعزيه هنر بومي پيشرو ايران، ترجمه داود حاتمي، تهران، انتشارات علمي و فرهنگي، 1367.
- ولهاوزن، يوليوس، تاريخ سياسي صدر اسلام، شيعه و خوارج، تهران، دفتر نشر معارف اسلامي، 1375.
- __________، اسلام از نظرگاه انديشمندان غرب، ترجمه و حواشي علي اصغر حکمت، تهران، انتشارات اميرکبير، 1357.
- __________، فرهنگ خاورشناسان، تأليف گروه مولفان و مترجمان، تهران، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، 1376.
- مركز اسناد انقلاب اسلامي، انقلاب اسلامي در پايان نامه  هاي دانشگاهي جهان، مرکز اسناد انقلاب اسلامي، 1378.

مقالات:

- احمدوند، عباس، «گذري بر مطالعات شيعي در غرب»، مجله مقالات و بررسي­ها، دفتر 63، انتشارات دانشکده الهيات دانشگاه تهران، 1377.
- احمدوند، «گزارشي کوتاه از چاپ و نشر قرآن کريم در غرب»، آينه پژوهش، مرداد و شهريور 1380، شماره 69.
- الويري، محسن، «نقد نظريه اي در پيدايش شيعة اثني عشري»، فصلنامه پژوهشي دانشگاه امام صادق(علیه السلام)، ش2.
- الويري، محسن، «ايران شناسي: تعامل و تفاوت رويکردها با اسلام شناسي و شرق شناسي»، خلاصه مقالات نخستين همايش ملي ايران شناسي، تهران، دايره سبز، 1381.
- «اماميه از منظر غربيان» سايت الشيعه: 
http:// www. Al- shia.com/html/far/khavar/maqalat/emameeh_qarb. htm.
- حاجي ابوالحسني، عبدالحسين و محمد نوري، «نگاهي به عاشورا پژوهي در غرب»، مجله كتاب ماه (كليات)، ش 63 و 64.
- دونالدسن، دوايت، «كربلا مهمترين زيارتگاه شيعي»، ترجمه عباس احمدوند، فصلنامه تاريخ اسلام، ش 19. 
- ريچارد، سي مارتين، «تاريخچه مطالعات اسلامي در غرب»، ترجمه سيد حسن اسلامي،  آينه پژوهش، ش54، بهمن و اسفند 1377. 
- عباسي، مهرداد و آقايي، سيد علي، «امامان شيعه در دايرة المعارف اسلام»، کتاب ماه دين، ش 74-75، آذر و دي 1382.
- کولبرگ، اتان، «مطالعات غرب در خصوص اسلام تشيع»، مجموعه مقالات کنفرانس «تشيع، مقاومت، انقلاب» مارتين كرامر، دانشگاه تل آويو، 1984. 
- __________، «گزارش سلسله نشست  هاي بنياد ايران شناسي»، روزنامه شرق، سال سوم، ش 754، دوشنبه 18 ارديبهشت 1385.

ب)منابع انگليسي

- The Formative Period of Twlever Shiism: Hadith as Discourse between Qom and Baghdad, Andrew Newman, Richmond, Curzon, 2000.
- The Oxford Encyclopedia of Modern Islamic World, ed John L. Esposito, Newyork 1995.
- Early Shi’I Thought: the Teachings of Imam Muhammad al-Bahir.NewYork, 2000.
- International Journal of Shi'i Studies (IJSS).
- Journal of Qur'anic Studies.
- The Journal of south Asian and Middle Eastern Studies.
- The International Society for Iranian Studies (ISIS).
- The London Middle East Institute (LMEI).
- The School of Oriental and African Studies, University of London. 
- Center for Middle Eastern studies, University of Texas.
- The Institute of Advanced Studies of The Hebrew University of Jerusalem.
- Yule, Henry (Ed.), The Travels of Marco Polo, Dover Publications, New York, 1983.
- Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. Vol.LXIV Part 2 2001.
- Journal of Semitic Studies © 2003 by University of Manchester.
- Library and Archives Canadaکتابخانه و آرشيو ملي کانادا) ): http://www.collectionscanada.ca/index-e.html

ج) سايت هاي دانشگاه ها و مراکز اسلام شناسي و شيعه پژوهي

www.lancs.ac.uk. (دانشگاه لنکستر)
www.mmu.ac.uk دانشگاه منچستر)).
www.iis.ac.uk ( .(مؤسسه  مطالعات اسماعيلي
www.bristol.ac.uk. (دانشگاه بريستول) 
www.princeton.edu ((دانشگاه پرينستون.
www.yale.edu(.(دانشگاه ييل
www.anu.edu.au (دانشگاه ملي استراليا).
www.unimelb.edu.au دانشگاه ملبورن)).
www.biu.ac.il (دانشگاه بار ايلان).
www.haifa.ac.il (دانشگاه حيفا).
www.ol.huji.ac.il ((دانشگاه عبري اورشليم (بيت المقدس).
www.sheffield.ac.uk (دانشگاه شفيلد).
www.soas.ac.uk (دانشگاه لندن (مدرسه مطالعات آسيايي و آفريقايي (سوآس ).
www.leeds.ac.uk دانشگاه ليدز)).
www.cam.ac.uk (دانشگاه کمبريج).
www.gla.ac.uk دانشگاه گلاسکو)).
www.nottingham.ac.uk (دانشگاه ناتينگهام).
www.asu.edu (دانشگاه آريزونا).
www.osu.edu دانشگاه اوهايو)).
http://mec.sas.upenn.edu/ (دانشگاه پنسيلوانيا (مرکز مطالعات شرقي)).
www.artsci.villanova.edu دانشگاه ويلانوا (ايالت پنسيلوانيا))/).
www.ucla.edu (دانشگاه کاليفرنيا- لوس آنجلس).
www.harvard.edu (.دانشگاه  هاروارد) 
www.ysu.edu (دانشگاه يانگزتاون).
www.iranheritage.org (بنياد ميراث ايران).
www.iranianstudies.net (( مرکز مطالعات ايراني.
www.belmont.edu/ دانشگاه بلومنت)).
http://uts.cc.utexas.edu/ (مرکز مطالعات شرقي دانشگاه تگزاس).
http://www.brill.nl/ (انتشارات بريل – ليدن هلند).
www.concordia.ca دانشگاه کنکورديا)).
http://www.al-islam.org/encyclopedia/index.html.(دائرة المعارف اينترنتي شيعه).
http://lem.vjf.cnrs.fr/fichecerl/Amir_Moezzi.html.

منبع:  فصلنامه تاريخ اسلام ـ شماره 37 ـ بهار 1388 .