مروری بر زندگانی شهید بزرگ آیة الله سید محمد باقر صدر قدس سره

خاندان
شهید گرانقدر، آیة الله سید محمد باقر صدر، ثمره شجره طیبه ای است از عالمان پاک نهاد و از خاندانی که همگی از چهره های تابناک دین و علم و فضیلت و از حماسه گستران جهاد فکری، نبردآوران مجاهدات سیاسی و مردمی، قهرمانان مبارزه های ایدئولوژیکی و از مشهورترین خاندان های علم و فقاهت و مرجعیت در ایران و عراق و لبنان اند.
پدر شهید صدر، سید حیدر، از اجلای علمای عصر خویش بود. مادرش، فرزند شیخ عبدالحسین آل یاسین - که از رجال برجسته عراق به شمار می رفت - بانویی پرهیزکار بود. خانواده آل یاسین از لحاظ علمی و اجتماعی در عراق دارای تاریخی پرافتخار است. دودایی شهید صدر، شیخ مرتضی و شیخ محمد رضا آل یاسین، از محققان و دانشمندان بزرگوار عصر خود بودند.
شهید صدر در بیست وپنجم ذی قعده 1353 ق در کاظمین به دنیا آمد. در 14 سالگی از نعمت پدری ارجمند محروم گردید. از دوران کودکی آثار نبوغ سرشار و استعدادی در خور توجه در او کاملا هویدا بود; چنان که تحسین همگان را برمی انگیخت.
استادان و تحصیل
آیة الله شهید در سن ده سالگی مقدمات علوم را آموخت، سپس به فراگیری علم منطق پرداخت. علم اصول را در سن دوازده سالگی نزد برادرش آیة الله سید اسماعیل صدر، یکی از چهره های درخشان فقه شیعه، خواند و در این زمینه، انظار صاحب نظران را نقد و بررسی می کرد. در اوایل دومین دهه عمر پر برکتش، در معیت برادرش، جهت تکمیل دروس و تهذیب نفس به نجف اشرف هجرت کرد و در مدت کوتاهی مراحل درسی قبل از خارج را، طی کرد و نزد دایی خود، فقیه بزرگوار شیخ محمد رضا آل یاسین به تحصیل اصول و فقه عالی پرداخت. نبوغ و هوشمندی او در این ایام به حدی بود که در بعضی موارد، استادان والا مقام در سخنان خود به نظر شهید صدر اشاره و استناد می کردند.
برخی از مهم ترین اساتید شهید صدر، عبارتند از:
1 - حضرت آیة الله العظمی خوئی که در حدود هجده سال بین سال های 1369 تا 1386 ق در دوره های خارج فقه و اصول ایشان شرکت کرده و در تمام این مدت، روزی دو تا سه درس از ایشان فرا می گرفته است. او مورد توجه خاص استاد خود بود، به طوری که استاد، سؤال ها و اشکال های وی را با دیده خاصی می نگریست و نوعا پاسخ می گفت. بین این دو، گفت وگوهای خصوصی و کتبی در مسایل فقهی و اصولی برقرار بود.
2 - آیة الله شیخ صدرا بادکوبه ای که شهید صدر، منظومه حاج ملاهادی سبزواری و اسفار صدرالمتالهین را از این استاد درس گرفته است;
3 و 4 - آیة الله شیخ مرتضی و شیخ محمد رضا آل یاسین، دو دایی شهید صدر;
5 - آیة الله سید عبدالهادی شیرازی;
6 - آیة الله حکیم (شهید صدر قدس سره اندکی در محضر ایشان تلمذ کرده اند).
شاگردان
شاگردان آیة الله صدر علم و عمل و مبارزه را با هم آموختند. عده بسیاری از شاگردان ایشان طوری تربیت شده بودند که همواره آماده هر نوع فداکاری و از خودگذشتگی در راه اسلام و دفاع از آن بودند. از این رو، تعداد زیادی از آن ها در دوران اخیر زندگی شهید صدر به شهادت رسیده اند.
اسامی برخی از پروردگان شهید صدر بدین قرار است:
1 - آیة الله سید محمود هاشمی فرزند سید علی حسینی از مدرسان درس خارج حوزه علمیه قم و یکی از شاگردان مبرز شهید صدر که برخی از تقریرات آن شهید بزرگوار را نگاشته اند.
2 - حجة الاسلام والمسلمین سید محمد باقر حکیم، فرزند مرجع عالیقدر و معروف شیعه، مرحوم آیة الله العظمی سید محسن حکیم. ایشان یکی از یاران نزدیک و با وفا و مورد اعتماد شهید صدر بودند و هم اکنون از چهره های برجسته جنبش اسلامی عراق است.
3 - آیة الله سید محمد کاظم حائری، از خواص شاگردان شهید صدر که بخشی از تقریرات مباحث اصول ایشان را نوشته اند. (1)
تالیفات
در باره چگونگی آثار قلمی شهید صدر در این جا، به آن چه نزدیک ترین شاگردان ایشان نقل کرده اند می پردازیم. در این زمینه حجة الاسلام والمسلمین سید محمد باقر حکیم می گویند:
نوشته های آیة الله شهید، رضوان الله تعالی علیه را می توان به گونه زیر بررسی کرد:
نخست، تالیفات معمول و رایج حوزه ها که غالبا در باره فقه و اصول است و ایشان سعی کرد تغییربنیادی در روش بررسی مسایل آن ها ایجاد کند; بدین گونه که ابتدا قوانین و اصول تازه ای در فقه و اصول کشف کرد که تاکنون کسی به آن ها دست نیافته و با اندیشه های سنتی رایج اختلاف دارد و در این زمینه می بینیم که ایشان توانستند ده ها قانون در اصول، استنباط و آن ها را در موارد مختلفی پیاده و تطبیق کنند. (2)
اما روش دوم ایشان در این زمینه، براین مبتنی بوده است که علاوه بر عمق اندیشه های ایشان و بررسی اصولی مسایل فقهی که ویژگی ساختمان فکری ایشان را تشکیل می دهد، سعی می کردند که به مسایل فقهی به عنوان مسایلی در ارتباط با جامعه و با توجه به شرایط حاکم و نه به گونه ای جداگانه و فردی بنگرند.
ایشان در استنباط مسایل فقهی، از احادیث پیامبر و ائمه و هم چنین در استقرای اقوال علمای پیشین، همواره سعی داشته اند که دقیقا شرایط حاکم آن زمان را بررسی کنند و اوضاع موجود را در مدنظر داشته باشند و از طریق این بررسی، سرانجام به یک نتیجه فقهی یا اصولی برسند. ایشان، در بررسی یک متن فقهی، سعی داشتند که آن را از نظر محتوا و مفهوم و به طور عمقی بررسی و با سایر متون مقایسه کنند، نه این که تنها ظاهر متون فقها را با هم بررسی و نتیجه نهایی را حاصل کنند. این شیوه استنباط فقهی، اثر بزرگی داشته است و از این طریق، ایشان توانستند برخی مضامین فقهی را که با سایر مضامین فقهای دیگر از نظر وسعت و همه جانبه بودنش تفاوت دارند، استنباط کنند. مثلا در مورد ربا، ایشان ضمن مقایسه متون فقهی و کشف واقعیت و حقیقت و عمق شرایط حاکم بر زمان نگارش آن ها، سعی می کردند فتوای نهایی را استنباط و همه راه هایی که نتیجه ای چون ربا دارند و زیان های ربا را دارند تحریم کنند، بدون این که در بند الفاظ و متن فقهی، جامد و ساکن بمانند.
همین طور قانون «لاضرر و لاضرار» که ایشان با بررسی جو حاکم بر زمان صدور آن و شرایط حاکم آن روز، توانست این قاعده را به شکلی استنباط کند که مصداق های وسیعی داشته باشد و در همه زمینه ها آن را اجرا و پیاده کند. ایشان، این قانون را «قانون مبارک » نام می نهاد.
بخش دوم تالیفاتشان، نوشته هایی است که هدف از آن ها تشویق به بررسی عمیق و اصیل اسلام بود. در آن زمان، ایشان می خواست که در کنار بررسی های سنتی و رایج، این گونه مطالعات اسلامی جدید را نیز به وجود بیاورد تا در نتیجه از نو به حوزه های علمیه آگاهی ببخشد و آن را در ادای وظایف خویش توانا و نیرومند سازد. این تالیفات، از جمله کتاب های فلسفتنا و اقتصادنا و... برای عامه مسلمانان نیز ارزش فراوان داشته است.
شهید صدر، در کنار رفع این کمبود حوزه ها و آغاز این نوع بررسی ها، سعی کرد که افکار و اندیشه های تازه ای را نیز در این زمینه ها ایجاد کند و تئوری های اسلام را در مورد مشکلات اجتماعی جامعه اسلامی استنباط و به شکل نو و اساسی عرضه کند و از نفوذ تئوری های این عصر که ادعای حل مشکلات جامعه را دارند، جلوگیری کند.
بخش سوم نیز مربوط به روشمندنویسی، به زبان روزنگاری و پیروی از سبک ها و روش های جدید در نگارش است. کتاب ها و نوشته های معمول در حوزه ها، معمولا پیچیده و ناهماهنگ با شرایط روز است و با روش های قدیمی آن روزها نوشته شده است. در این کتاب ها، هم چنین مسایلی طرح شده که امروزه دیگر منسوخ گردیده است. ایشان در همین زمینه، دست به تالیفاتی زد که ضمن آسان نویسی کتاب های قدیمی، آن ها را در طرحی نو و روشی جدید برای طلاب حوزه به نگارش درآورد و در این کتاب ها، تازه ترین نظریات فقه و اصول را که در حوزه ها پیدا شده بود، نیز منعکس کرد. از این کتاب ها، دروس فی الاصول و الفتاوی الواضحه را می توان نام برد.
در حقیقت، ایشان با این نوآوری ها و تطابق با شرایط روز، توانست تحول عظیمی را در حوزه به وجود آورد. (3)
آیة الله سید محمود هاشمی، در باره برخی از ویژگی های آثار آن شهید می گویند:
آثار و تالیفات استاد شهید ما - حضرت آیة الله صدر - دارای ویژگی های بسیاری است که مجموع آن ها شاید کم تر در تالیفات دیگران به چشم بخورد که از آن جمله به موارد زیر می توان اشاره کرد:
1 - نوآوری و ابداع در اندیشه ها چه از نظر محتوا و چه از نظر سبک و ترتیب.
2 - مقایسه ای بودن اندیشه های ایشان در باره گفته ها و مکتب ها و نظریات دیگران.
3 - مستدل و منطقی و مستحکم بودن استدلالات ایشان.
4 - علمی بودن بیان مطالب به جای شعری و خطابه ای بودن آن ها.
5 - جامعیت بیان و توجه داشتن به کلیه احتمالات و شقوق و نظرها و اقوال.
6 - زنده و حیاتی بودن مسایل مورد بحث و وجود بررسی و تحلیل در اندیشه های این شهید بزرگوار.
7 - نظام مند بودن طرز تفکر و قدرت بر ترسیم مکتب.
8 - شیوایی و جذابیت بیان از نظر تعبیر و جمله بندی و طرز ورود و خروج در مطلب و تنظیم مقدمات و نتیجه گیری ها.
برای نمونه می توان به بحث و بررسی این متفکر بزرگ و شهید مظلوم در باره نقد نظریه ماتریالیسم تاریخی در کتاب اقتصادنا رجوع کرد، که انصافا یکی از شیرین ترین و زنده ترین بخش ها و بحث های این کتاب است و در آن سعی شده این نظریه از دیدگاه های فلسفی، علمی، تاریخی، اجتماعی بررسی و نقد گردد و در هر یک از این نظرها این دانشمند عظیم الشان و نابغه عصر ما توانسته است با سبکی بسیار شیرین و نظمی بسیار متین و علمی ماتریالیسم تاریخی را بی اساس و مخالف علم و فلسفه و تاریخ نشان دهد. (4)
در این جا مجموعه مؤلفات گرانسنگ آن شهید بزرگوار را - که اغلب آن ها به فارسی و برخی از زبان های دیگر ترجمه شده - در دو بخش «چاپ شده (عربی)» و «آثار چاپ نشده » تنظیم کرده و در پایان برخی از تقریرات مباحث ایشان را که شاگردان مبرزشان نگاشته اند آورده ایم:
الف) آثار چاپ شده
1 - الاسس العامة للبنک فی المجتمع الاسلامی;
2 - الاسس المنطقیة لاستقراء;
3 - اقتصادنا;
4 - الانسان المعاصر والمشکلة الاجتماعیة;
5 - بحث حول المهدی;
6 - بحث حول الولایة; این کتاب تحت عنوان التشیع والاسلام نیز چاپ شده است;
7 - بحوث فی شرح العروة الوثقی; از امتیازات این کتاب است که در شرح مسایل فقهی عروة، آفاق جدیدی را در روش های استنباطی گشوده، از تتبع و نظر به کلمات دیگران - چه از فقهای شیعه و چه از فقیهان اهل سنت - برخوردار است. استظهاراتش در فقه قانون مند است، نه ادعایی، و با بیان نکته های استظهار، شخص را اقناع می کند. شرحی است همراه با کثرت تفریع و تشقیق مسایل. دارای دقت در تطبیق اصول با فقه و کارآیی مسایل اصولی در استنباطهای فقهی است. به مناسبت، بعضی از نکات رجالی (مانند وثاقت من یروی عنه احد الثلاثة، قاعده تعویض سندی و...) را طرح کرده است، در شرح کتاب الطهارة، «طهارت کتابی » را بسیار جالب طرح و بحث کرده و سزاوار است به طور جداگانه نیز چاپ شود;
8 - البنک اللاربوی فی الاسلام;
9 - خطوط تفصیلیة عن اقتصاد المجتمع الاسلامی;
10 - خلافة الانسان و شهادة الانبیاء;
11 - دروس فی علم الاصول. این اثر ارزشمند یک دوره کامل اصول است، برای مشتغلان به «سطح » که جهت تدریس در سه سطح ابتدایی و متوسطه و عالی نگاشته شده و هر دوره، مباحث دوره قبلی را داراست و به نحوی تالیف شده که طلاب را به تدریج و گام به گام - در سه مرحله - برای ورود به دوره خارج اصول آماده می کند.
12 - رسالتنا. مجموعه سرمقاله های شهید صدر است که پیش تر در مجله الاضواء منتشر می شده است;
13 - صورة عن اقتصاد المجتمع الاسلامی، این رساله، اولین بخش از یک طرح کلی و فشرده در باره نظام اقتصادی در جامعه اسلامی است;
14 - غایة الفکر فی علم الاصول. این کتاب نخستین اثر شهید صدر در علم اصول است که در 22 سالگی نگاشته;
15 - الفتاوی الواضحة. اولین اثر فقهی و نیز رساله عملیه ایشان است که فکر عمیق و دگرگون کننده او را در فقه نشان می دهد;
16 - فدک فی التاریخ. این کتاب نابه کاری های پس از وفات پیامبر صلی الله علیه وآله را آشکار ساخته و جنایت های رندانه دشمنان حضرت زهرا علیها السلام را بیان کرده است، جالب توجه است که شهید صدر این اثر را در سنین 14 - 17 سالگی نگاشته است.
17 - فلسفتنا;
18 - لمحة فقهیة عن مشروع دستور الجمهوریة الاسلامیة فی ایران;
19 - ماذا تعرف عن الاقتصاد الاسلامی؟;
20 - مدرسة القرآنیة: 1) التفسیر الموضوعی والتفسیر التجزیئی فی القرآن الکریم، 2) السنن التاریخی فی القرآن الکریم. عنوان دیگر این مجموعه، «مقدمات فی تفسیر الموضوعی للقرآن» است و با دو عنوان انسان مسؤول و تاریخ ساز و سنت های تاریخی در قرآن به فارسی ترجمه شده است;
21 - المرسل والرسول والرسالة. این کتاب تحت عنوان موجز فی اصول الدین نیز چاپ شده و در مقدمه الفتاوی الواضحة هم به چاپ رسیده است;
22 - المعالم الجدیدة للاصول. اقتباس و خلاصه کتاب معروف معالم الاصول است که بنا به تقاضای دانشکده اصول دین در بغداد نوشته شد. امتیاز این کتاب بر معالم الاصول علاوه بر ایجاز، درج تکامل تاریخی علم اصول و تاریخچه اجتهاد است;
23 - منابع القدرة فی الدولة الاسلامیة. این رساله، پنجمین بخش از مجموعه الاسلام یقود الحیاة است و در آن، منشا و انگیزه و هدف از قدرت در حکومت اسلامی بحث و تبیین شده است;
24 - المنطق الوضعی والیقین الریاضی فی الفلسفة;
25 - منهاج الصالحین ... والتعلیقة علیه. مؤلف منهاج، آیة الله العظمی حکیم است و شهید صدر بر آن حاشیه و تعلیق نگاشته اند;
26 - موجز احکام الحج ;
27 - نظرة عامة فی العبادات. این رساله در پایان کتاب الفتاوی الواضحة نیز چاپ شده و ترجمه فارسی هم دارد.
ب) آثار چاپ نشده
برخی از آثار ارزشمند شهید صدر که اسامی آن ها در ذیل آمده، تاکنون چاپ نشده است:
1 - تعلیقه ای بر «صلاة الجمعة » از کتاب شرائع الاسلام;
2 - تعلیقه ای بر رساله عملیه مرحوم آیة الله شیخ محمد رضا آل یاسین موسوم به بلغة الراغبین;
3 - تعلیقه ای بر «مناسک الحج » استادشان مرحوم آیة الله العظمی خوئی;
4 - دراسات فی الفلسفة الاسلامیة المقارنة. مجموعه محاضرات آن شهید بزرگوار است که بر افاضل و خواص شاگردانش در منزل افاضه کرده و یکی از شاگردانشان آن دفاتر را شروع به استنساخ کرده است، ولی پس از آن که کتابخانه ایشان مصادره شد، تاکنون اطلاعی از آن در دست نیست;
5 - العقیدة الالهیة فی الاسلام که شهید صدر در حاشیه کتاب فدک فی التاریخ (بیروت، دارالتعارف، 1980 م، ص 92 و 134) بدان اشاره کرده است.
ج ) تقریرات
1 - بحوث فی علم الاصول، هفت مجلد (به ترتیب در 391، 442، 455، 456، 524، 368 و 427 صفحه)، ناشر: المجمع العلمی للشهید الصدر قدس سره ، قم، 1405 ق.
تقریرات اصول آن شهید پاکباخته است، شامل مباحث دلیل لفظی، حجت و اصول عملیه که آیة الله سید محمود هاشمی آن را نگاشته اند.
2 - مباحث الاصول. آیة الله سید کاظم حسینی حائری، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1407، ج 1، 168 (مقدمه) + 432 صفحه، وزیری.
این کتاب، تقریرات اصول شهید صدر است و مباحث آن عبارتند از: 1) حجیت قطع; 2) تجری; 3) اقسام قطع; 4) موافقت التزامیة; 5) دلیل عقلی; 6) علم اجمالی.
شمه ای از ویژگی های اخلاقی
1 - علاقه و توسل به ائمه اطهار علیهم السلام
او خود در این باره نقل می کند:
در ایام طلبگی ام، هر شب، یک ساعت به حرم امام امیر المؤمنین علیه السلام می رفتم و در برابر قبر آن حضرت می نشستم و به درس ها و مطالب علمی خود فکر می کردم. معتقد بودم که از جو حرم و روح پاک و مطهر امیرالمؤمنین الهام می گیرم. پس از مدتی، این کار را ترک کردم و کسی هم غیر از خدای خودم خبر نداشت.
چندی بعد، یکی از بانوان اقوام ایشان، حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام را به خواب می بیند که می فرماید: «به باقر بگویید او هر شب می آمد و نزد ما درس می خواند، چرا این کار را ترک کرده است ».
2 - بزرگواری
یکی از شاگردان استاد شهید، راه خویش را از او جدا کرد و در غیاب، استاد را مورد حمله قرار می داد و از او بدگویی می کرد. روزی که در محضر ایشان بودیم از آن شخص سخن به میان آمد. فرمودند من هنوز او را عادل می دانم. آن چه او می گوید: به خاطر اعتقاد خطایی است که پیدا کرده است نه از روی بی توجهی به دین. (5)
3 - بلندهمتی
می فرمودند: در ایامی که مشغول تحصیل بودم، هر روز به قدر پنج طلبه پرکار، درس می خواندم. (6)
4 - عزت نفس
شیخ نعمانی، یکی از شاگردان شهید صدر که در ایام حبس در منزل، همراه ایشان بوده گوید:
«در ایام حبس، عده ای از مؤمنان برای ایشان مبلغی پول فرستادند، ولی امتناع کرده و با وجود احتیاج شدید، قبول نمی کردند. عرض کردم شما در این زمان احتیاج به پول دارید و شاید مدتی همین طور بمانید. در جواب فرمودند: «مرحوم پدرم، سید حیدر، شبی که از دنیا رفتند، هیچ خوراکی در منزل باقی نگذاشته بودند که شام ما باشد. پس من و برادرم سید اسماعیل و خواهرم آمنه شب را گرسنه خوابیدیم، چون پولی نداشتیم که چیزی بخریم. اکنون میان من و ملاقات پروردگار مانعی نیست جز این که این ظالمان بیایند و مرا بکشند و به اجداد طاهرینم خود ملحق کنند. پس مال برای چه بیندوزم؟». (7)
5 - اهتمام به امور مسلمین
شهید صدر نه فقط به حل مشکلات ملت مسلمان عراق می پرداخت، (8) بلکه رسیدگی به مشکلات همه مسلمانان در کشورهای اسلامی و غیراسلامی اهتمام می ورزید به ویژه ملت ایران که از سال 1342 تا لحظه شهادت آن را پی گیری می کرد.
در سن 27 سالگی، پس از آن که رژیم شاه، اسرائیل را به رسمیت شناخت، به این عمل ننگین و ضد اسلامی و ضد فلسطینی شاه اعتراض کرده و آن را به شدت محکوم کرد.
هنگامی که سادات خائن سرسپردگی خود را با رفتن به بیت المقدس اشغالی و امضای قرارداد کمپ دیوید در سال 1399 ق اظهار کرد، آیة الله شهید صدر در تلگرافی این عمل را محکوم کرد و او را از عذاب خداوند برحذر داشت. و تاکید کرد که ملل مسلمان، ناامیدی و سرسپردگی را نمی شناسد و این امت تا بازگشت نخستین قبله مسلمانان به آغوش خویش، از پای نخواهند نشست.
هنگامی که ملت مسلمان افغانستان بر ضد تجاوز شوروی سابق شورید، آیة الله شهید، غم بزرگ این ملت را می شناخت و اعلامیه ای مبنی بر محکومیت تجاوز به حریم اسلام و آزادی یک ملت و سبک شمردن ارزش های انسانی، انتشار داد و افزود که این تجاوز، عقیده و ایمان ملت افغان را به دین حنیف اسلام پایدارتر خواهد کرد.
افزون براین، به همه امور مسلمانان جهان اهتمام می رزید و نمایندگانی برای بررسی اوضاع مسلمانان به اروپا گسیل می داشت.
6 - شجاعت
هنگامی که مزدوران رژیم بعث، فرزند برومند آیة الله حکیم را بازداشت کردند و دیگران از بیم حمله و تعدی مزدوران رژیم نمی توانستند به منزل آیة الله حکیم بروند، آیة الله شهید صدر، اولین کسی بود که بی پروا به آن منزل رفت و در باره این عمل گفت: «ما باید اعلامیه ای مبنی بر مخالفت با اقدامات وحشیانه رژیم، صادر کرده و به امضا برسانیم; هر چند که این کار به کشته شدن ما تمام شود».
در پی شهادت آیة الله مطهری، آیة الله صدر مجلس ترحیمی در مسجد شیخ طوسی در نجف اشرف برگزار کرد و از طرف حکومت خونخوار بعثی، هیاتی نزد او آمد و گفتند: «مطهری یک فرد ایرانی است و ما عربیم چگونه مجلس ترحیم برای او برگزار می کنید؟» آیة الله صدر در پاسخ گفتند: «من، آن چه به آن معتقدم عمل می کنم و به قومیت و مرزهای بین المللی توجهی نمی کنم و آن را قبول ندارم. این موضع من است و از آن عقب نشینی نخواهم کرد».
7 - ژرف نگری
حجة الاسلام آصفی، یکی از شاگردان شهید صدر، نقل می کنند که ایشان می فرمود:
«بعضی از آقایان همه تلاش خود را صرف مبارزه با منکرات کوچک جامعه می کنند و منکرات و دزدی های بزرگ را از یاد برده اند. غارت نفت، ثروت های زیرزمینی، ذخایر، منابع و معادن، به انحراف کشاندن جوانان و نیروهای انسانی را به عنوان گناه و معصیت نمی شناسند، و فقط اگر گناه کوچکی در محل زندگی خود ببینند، به دست و پا می افتند و با آن مبارزه می کنند».
8 - مرجعیت با خانه استیجاری
آیة الله شهید، در طول زندگی، اجاره نشین بودند و در خانه محقری زندگی می کردند. تاجر صالحی، مبلغی جهت خرید منزل به ایشان می دهد، اما قبول نمی کنند و می گویند: «مرجعیت با اجاره نشینی هم ممکن است ». تاجر می گوید: «پس با این پول برای فرزندانتان خانه بخرید»، در پاسخ می فرماید: «فرزندانم به من تاسی کنند که اجاره نشینم، پدرم هم منزل شخصی نداشت!». (9)
9 - ایثارگری در نیازمندی
در اوایل زندگی ایشان که بسیار به عسرت گذشت که حتی نقل می کنند عبایشان وصله داشت، یک نفر ایرانی، عبای نائینی بسیار گرانی برایشان هدیه می آورد، ولی از آن استفاده نکرده می فروشند و از قیمت آن ده عبای معمولی می خرند و بین طلاب نجف توزیع می کنند. این سیره مستمره ایشان بود که هرگاه برخی از تاجران که مقلد او بودند، پارچه و لباسی می آوردند، به طلاب می دادند، به مفاد این آیه عمل می کردند: « و یؤثرون علی انفسهم ولو کان بهم خصاصة (10) ». (11)
شهید صدر، امام و انقلاب
آیة الله سید محمود هاشمی در باره رابطه شهید صدر با حضرت امام قدس سره می گوید:
شهید صدر پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، با امام امت ارتباط داشت. او در ابتدای حرکت و نهضت امام در قم، یکی از مدافعان اصلی این حرکت در حوزه علمیه و میان علمای روشنفکر و آگاه به شمار می رفت و پس از ورود امام به نجف اشرف همواره میان ایشان و امام امت ارتباط برقرار بود. هنگامی که امام بحث ولایت فقیه و حکومت اسلامی را در بحث های خارج خود مطرح کردند، شهید صدر از این بحث استقبال کرده و در مقابل کسانی که در حوزه انتقاد می کردند، دستور داد که کلیه شاگردانش جزوه های ولایت فقیه امام را خریداری و استفاده کنند. او آن را یک فتح بزرگ که به دست یک مرجع تقلید و برای اولین بار با این صراحت و جرات و روشنی و قاطعیت مطرح می گردید، اعلام کردند. و این خود یکی از علل دشمنی برخی از عوامل ضدانقلاب در حوزه با ایشان و هم چنین حساسیت رژیم شده بود. هم چنین، وقتی که رژیم پلید بعث به دستور شاه مخلوع ایران، امام را تحت فشار و منزل ایشان را تحت کنترل قرار داد و سپس، رفت وآمد به آن را ممنوع کرد، شهید صدر از جمله کسانی بود که در آن خفقان شدید و با حساسیتی که نسبت به او بود، مبادرت به زیارت و دیدار ایشان کرد و پس از سفر امام به پاریس، نامه سرگشاده ای در تایید انقلاب اسلامی و حقیقت این نهضت بزرگ به رهبری مرجعی بزرگ و آگاه، فرستاد.
شهید صدر، انقلاب اسلامی ایران را طلیعه ظهور مجدد اسلام و مقدمه برپایی حکومت جهانی اسلام و رهبری انقلاب را، رهبری صددرصد اسلامی و واجب الاطاعة می دانست. پس از پیروزی انقلاب، سلسله بحث هایی را به عنوان اسلام، رهبر زندگی نگاشته که آن ها جهت هدیه به انقلاب اسلامی و توضیح ابعاد مکتب انقلابی اسلام است و بارها تجدید چاپ شده است.
جلوه هایی کوتاه از آرا و افکار بلند
1 - اجتهاد واقعی
شهید آیة الله صدر در کتاب سنت های تاریخ در قرآن اشاره می کند که اجتهاد واقعی وقتی تحقق می یابد که مجتهد، در متن زمان حضور یابد و واقعیت ها و پدیده های گوناگون سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و... را بشناسد. سپس در چارچوب اصول متخذه از قرآن و سنت، پاسخ آن ها را بیابد. وی معتقد به گسترش افقی فقه بود:
کار تحقیق مسایل فقهی از واقعیت های عینی، در زمان شیخ طوسی یا محقق حلی (اعلی الله مقامهما) با محدودیت های زمان شروع می شود. زیرا واقعیت های زندگی آن ها فقط می توانست نیازهای زمان خود آن ها را کفایت کند و برای زمان ما، مسایل آن زمان کافی نیست. مثلا معاملاتی از قبیل اجاره، مزارعه، مساقات و مضاربه، نشان دهنده بازار هزار یا هشتصد سال پیش است، حال آن که بازار امروز برای معاملات دیگر و انواع ضوابط اقتصادی جدید تشکیل شده است. فقه امروز باید همان گونه که در دست دانشمندان گذشته بود و بدان عمل می شد; یعنی هر چه در زندگی شان پدید می آمد، فقه روی آن عکس العمل نشان می داد تا حکمش را از دین استخراج کند، در دست دانشمندان زمان ما نیز باید، به طور واقعی، مسایل روزمره را مورد تحقیق و بررسی قرار داده، حکم آن را از اصول کلی اسلام استنباط کنند تا از لحاظ افقی نیز گسترش لازم را پیدا کند.
2 - مسؤولیت خطیر حوزویان
شهید آیة الله صدر در باره مسؤولیت خطیر علمای حوزه در قبال جوانان - که سال ها پیش در نجف اشرف در جمع روحانیان آن حوزه مقدسه ایراد شده و حاکی از ژرف نگری، تعهد، مسؤولیت شناسی و دردمندی آن شهید بزرگوار است - می گوید:
چرا باید فرزندان همین سرزمین یا بعضی از آنان، موضع دشمنی و کینه و حسد در برابر این حوزه بگیرند و درصدد حمله به آن باشند؟!
آیا تصور نمی کنید که این جنایت ماست، پیش از آن که جنایت آنان باشد؟ مسؤولیت ماست پیش از آن که مسؤولیت آنان باشد؟ چون ما، با آنان برخورد فعال نداشته ایم. با اجداد و پدرانشان کار کرده ایم و با آنان نه؟ این نسل هایی که امروزه به ما کینه می ورزد و در انتظار انتقام جویی از ماست، به این دلیل است که احساس می کند ما تنها با مردگان سر و کار داریم و زندگان را اصلا در نظر نمی آوریم; از این رو به ما کینه می ورزد و مترصد فرصتی برای ضربه زدن به ماست، چون ما خدمتی به این نسل ها نکرده ایم، چون در کنار آنان نبوده ایم و با آنان برخورد فعال نداشته ایم.
من از یک سال پیش و بلکه بیش تر از آن با برادران و با عزیزان بارها سخن گفته ام و توصیه کرده ام اگر هر یک از اهل علم، یک جلسه تربیتی و تبلیغی، در نجف اشرف، متشکل از پنج نفر از جوانان - نه بیش تر - ، تشکیل می دادند، امروزه دارای پایگاهی مردمی متشکل از هزاران تن بودیم و مردم و بچه های این سرزمین احساس می کردند که ما در کنار آنان هستیم و با آنان برخوردی فعال داریم; احساس می کردند که به آنان می اندیشیدیم و خدمت می کنیم; وجودمان به وجود آنان مرتبط و پیوسته است; زندگی مان منبع فیض و برکت برای آنان است و مصدر خدمتی برای آنان هستیم.
اما ما چنین نکرده ایم، با آنان نبوده ایم و طبیعی است که آنان نیز در کنار ما نباشند; چون ما هم با آنان کاری نداشته ایم. بنابراین، باید در دگرگون کردن روش های کار بیندیشیم، باید همواره در جست وجوی روش های بهتر و برتر باشیم. (12)
شهادت
سرانجام، پس از بیست سال مبارزه، رژیم عراق با امید این که آتش شعله ور انقلاب اسلامی در عراق را خاموش کند، در روز شنبه شانزدهم فروردین 1359 مزدوران صدام تکریتی به منزل آیة الله صدر یورش برده و ایشان را در سیاهچال های رژیم فاشیستی بعث عراق زندانی می کنند و صبح روز بعد مزدوران و دژخیمان صدام به منزل آیة الله صدر ریخته و خواهر مظلومه و مکرمه و دانشمند ایشان، نویسنده معروف عراق، علویه «بنت الهدی » را نیز دستگیر و به طرف بغداد می برند و در شب سه شنبه 19 فروردین 1359 آیة الله مجاهد صدر همراه با خواهر مکرمه و دانشمندش به دست مزدوران امپریالیسم جهانخوار و صهیونیسم بین المللی یعنی صدام تکریتی - در یکی از زندان های نظامی بغداد - به فیض شهادت نایل می شوند. سلام علیهما یوم ولدا و یوم استشهدا و یوم یبعثان حیا. (13)
در شب چهارشنبه بیستم فروردین دژخیمان بعث عراق به منزل پسر عموی ایشان آیة الله سید محمد صادق صدر در نجف اشرف رفته و با حالت بسیار فجیعی ایشان را از منزل بیرون کشیده و به غسالخانه نجف اشرف که در وادی السلام واقع است می برند و جسد دو شهید را تحویل وی داده و با تهدیدهای شدید از او می خواهند که به هیچ وجه خبر شهادت را منتشر نکند و در صورت نشر خبر، او را تهدید به قتل می کنند و منزلش را هم تحت کنترل شدید قرار می دهند.
آیة الله سید محمد صادق صدر، که خود جسد مبارک آیة الله شهید صدر را غسل داده، گفته است: «به هنگام غسل، آثار شکنجه قرون وسطایی بر بدن ایشان نمودار بود و جسد شهید آیة الله صدر غرقه به خون و نیلگون شده بود و با این که وزن معظم له سنگین بود، ولی بسیار لاغر به نظر می رسید و محاسن مبارکش کاملا سوخته بود».
پس از مراسم غسل و کفن آیة الله صدر و خواهرش در جوار قبر مطهر حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام و در مقبره خانوادگی خود که به نام مقبره مرحوم آیة الله شرف الدین است، در کنار قبر برادرش سید اسماعیل صدر به خاک سپرده شدند. (14) در این جا باید افزود که قتل فجیع و شتابزده آیة الله صدر، با تجربیات استکبار جهانی و آمریکا از پانزدهم خرداد 1342 و تبعید امام و سپس رهبری انقلاب اسلامی ایران، در رابطه است. آن ها این بار دیگر معطل نشدند. آمریکا و شاه معتقد بودند که امام را نباید زنده می گذاشتند و صدام در شهادت آیة الله صدر گفت: «ما سید صدر را کشتیم تا یک خمینی دیگر در عراق پیدا نشود. ولی غافل از این که:
که گفت که آن زنده جاوید بمرد؟
که گفت که آفتاب امید بمرد؟
آن دشمن خورشید برآمد بربام
دو چشم ببست و گفت خورشید بمرد
گزیده هایی از پیام ها
1 - بخشی از پیام تاریخی شهید صدر به ملت مسلمان عراق
ای ملت عظیم و شریف عراق! من در این لحظات حساس که دچار چنین مصیبت بزرگی شده اید و هم چنان به مبارزه پیگیر خود ادامه می دهید، با تمام طوایف و گروه ها سخن می گویم، با عرب، کرد، سنی، شیعه، زیرا این دردها و رنج ها تنها به یک مذهب و یا نژاد مشخص اختصاص ندارد همان گونه که همه ملت عراق در این دردها و رنج ها شریکند، باید در مبارزه و جهاد قهرمانانه خود نیز در کنار هم شرکت جویند.
این جانب از آن زمان که خود را شناخته و مسؤولیت خود را در میان مردم تشخیص داده ام، موجودیت خود را به طور یکسان وقف شیعه و سنی و عرب و کرد کرده ام. زیرا من از مکتبی دفاع می کنم که همه آن ها را یکسان می داند... تاکنون در فکر و هستی من چیزی جز اسلام که راه رهایی و هدایت همگان است نبوده است. پس ای برادر و فرزند اهل تسنن، من به همان اندازه با توام که با برادر و فرزند اهل تشیع و من به همان اندازه با شمایم که شما با اسلامید و این چراغ هدایت اسلام عظیم را به خاطر رهایی عراق از کابوس وحشتناک زور و ستم با خود به دوش می کشید و بدانید که طاغوت و یارانش می کوشند تا به برادران اهل تسنن چنین القا کنید که مساله مهم و اساسی، مساله بین شیعه و سنی است. زیرا می خواهند پیروان تسنن را از مبارزه علیه دشمن مشترک غافل ساخته و او را از میدان کنار نگه دارند... .
ای برادران و فرزندان من!
ای مردم موصل و بصره!
ای فرزندان بغداد و کربلا و نجف!
ای مردم سامرا و کاظمیه... !
ای مردم عماره و کوت و سلیمانیه... عراق! در هر کجا که هستید، من با شما پیمان می بندم که برای شما زیسته و به خاطر شما برای اسلام و قرآن تلاش کنم; زیرا تنها هدف حال و آینده شما هستید و بس. پس وحدت داشته باشید و صفوف خود را تحت لوای اسلام فشرده سازید.
... ای ملت بزرگ، امروز یک بلایی هولناک به دست آدم کشان و قاتلانی که از غضب و خروش ملت به ترس افتاده و شما را با زنجیره هایی از آهن، استبداد و وحشت زندانی کرده اند، گرفتار شده اید. آدم کشان چنین می پنداشته اند که با این کار خود احساس عزت و کرامت را از ملت گرفته و آنان را از هر گونه پیوندی با دین و حضرت محمد صلی الله علیه وآله جدا ساخته اند تا این جمعیت میلیونی قهرمان و مؤمن و سرافراز عراق را به عروسک و ماشین هایی تبدیل کرده تا به طور دلخواه بر آن ها حکومت رانده و ولای عفلق و امثال او (مزدوران تبشیر و استعمار) را به جای ولای محمد و علی (صلوات الله علیهما) به آن ها تحمیل کنند... .
در این هنگام که عمق فاجعه ای را که بر تو ای ملت من و پدران و نیاکانم می گذرد، درک می کنم، ایمان واثق دارم که شهادت این علما و به شهادت رسیدن بهترین جوانان برومند و سرافرازت در زیر شکنجه های عفلقیان نتیجه ای جز ایمان بیشتر، پایداری روزافزون و تصمیم قاطع تو در پیمودن این راه تا سرحد شهادت و یا پیروزی نخواهد داشت... .
من به شما فرزندان برومندم اعلام می کنم که من بر شهادت تصمیم گرفته ام و شاید این آخرین حرفی است که از من می شنوید. بدانید که درهای بهشت برای استقبال کاروان های شهدا - تا وقتی که خداوند پیروزی را نصیبتان فرماید - باز شده اند. شهادت بی اندازه گواراست. پیامبر صلی الله علیه وآله در مورد آن فرمود که آن «حسنة لاتضر معها سیئة » و شهید با شهادت خویش تمام گناهان خود را - هر چند زیاد - پاک خواهد کرد.
پس هر مسلمانی در عراق و هر عراقی در خارج از عراق، باید آن چه را که در توان داشته، حتی اگر به قیمت زندگی اش تمام شود، برای ادامه جهاد و مبارزه به منظور نابود کردن این کابوس، از روی سر عراق عزیز و آزادی آن از دست این تبهکاران ضد انسان انجام دهد و تا استقرار نظامی صالح و نیک و شرافتمند که متکی بر اسلام باشد کوشش کند». (15) دهم شعبان 1399
2 - گزینه ای از پیام شهید صدر به ملت مسلمان ایران به مناسبت پیروزی
در خود احساس عزت و افتخار بسیار می کنم و این احساس سراسر وجودم را فرا می گیرد آن گاه که با این ملت عظیم، ملت مسلمان ایران سخن می گویم. ملتی که با جهاد و خون و دلاوری های بی نظیر خود، تاریخ اسلام را از نو نوشت و تجسم و تجلی زنده و گویایی از روزهای نخستین اسلام با همه درخشانی هایش گردید.
این احساس من آن گاه عمق می یابد که این ملت را در برابر لحظه ای بزرگ می یابم که نه تنها نقطه عطفی در تاریخ این ملت که آغاز دوران جدیدی در حیات امت اسلامی شد. این لحظه، هنگامی است که این ملت مجاهد می خواهد با «آری » گفتن خویش به جمهوری اسلامی که رهبر گرانقدر، آیة الله العظمی امام خمینی پایه گذار آن است، ایمان راستین و وفاداری شگرف خویش را به اسلام نشان دهد، و این خود مرحله نوینی در حیات مسلمین گشوده و آنان را از ظلمت جاهلیت به نور توحید رهنمون خواهد گشت... .
... شکی نیست که شما مردم پرتوان ایران با برگزیدن جمهوری اسلامی به عنوان روش زندگی و چارچوب حکومت، به ادای فریضه ای از بزرگ ترین فریضه های خداوند تعالی دست یازیده اید و هدفی را پی گرفته اید که پیامبر بزرگ اسلام زندگانی گرانقدر خویش را بر سر آن نهاده و امیرمؤمنان علی علیه السلام به خاطرش با قاسطین و مارقین و ناکثین به ستیز پرداخته و رهبر آزادگان امام حسین علیه السلام آخرین قطرات خون پاکش را در راه آن نثار کرده است. شما با این گزینش پر ارج، اهداف والای خون های پاکی را که سیزده قرن پیش از این در میدان کربلا بر زمین ریخت، محقق می سازید... باید امروز هم با همان توان و بهره مند از همان مکتب، در تحقق بخشیدن به آرمان های اسلامی خود بکوشید... .
پیام تسلیت امام خمینی قدس سره به مناسبت شهادت شهید صدر
بسم الله الرحمن الرحیم
انا لله و انا الیه راجعون
با کمال تاسف، حسب گزارش جناب آقای وزیرامورخارجه، که از منابع متعدده و مقامات کشورهای اسلامی به دست آورده است، و حسب گزارشاتی که از منابع دیگر به دست آمد، مرحوم آیة الله شهید سید محمد باقر صدر و همشیره مکرمه مظلومه او - که از معلمین دانش و اخلاق و مفاخر علم و ادب بود - به دست رژیم منحط بعث عراق با وضع دلخراشی به درجه رفیعه شهادت رسیده اند. شهادت، ارثی است که امثال این شخصیت های عزیز از موالیان خود برده اند و جنایت و ستمکاری نیز ارثی است که امثال این جنایتکاران تاریخ از اسلاف ستم پیشه خود می برند. شهادت این بزرگواران که عمری را به مجاهدت در راه اهداف اسلام گذرانده اند، به دست اشخاص جنایتکاری که عمری به خونخواری و ستم پیشگی گذرانده اند، عجیب نیست. عجیب آن است که مجاهدان راه حق در بستر بمیرند و ستمگران جنایت پیشه، دست خبیث خود را به خون آن ها آغشته نکنند. عجیب نیست که مرحوم صدر و همشیره مظلومه اش به شهادت نایل شدند، عجیب آن است که ملت های اسلامی و خصوصا ملت شریف عراق و عشایر دجله و فرات و جوانان غیور دانشگاه ها و سایر جوانان عزیز عراق از کنار این مصیبت بزرگ، که به اسلام و اهل بیت رسول الله صلی الله علیه وآله وارد می شود، بی تفاوت بگذرند و به حزب ملعون بعث فرصت دهند که مفاخر آنان را یکی پس از دیگری مظلومانه شهید کنند. و عجیب تر آن که ارتش عراق و سایر قوای انتظامی آلت دست این جنایتکاران واقع شوند و در هدم اسلام و قرآن کریم با آن کمک کنند.
من از رده بالای قوای انتظامی عراق مایوس هستم، لیکن از افسران و درجه داران و سربازان مایوس نیستم و از آنان چشمداشت آن دارم که یا دلاورانه قیام کنند و اساس ستمکاری را برچینند، همان سان که در ایران واقع شد، و یا از پادگان ها و سربازخانه ها فرار کنند و ننگ ستمکاری حزب بعث را تحمل نکنند. من از کارگران و کارمندان دولت غاصب بعث مایوس نیستم و امیدوارم که با ملت عراق دست به دست هم دهند و این لکه ننگ را از کشور عراق بزدانید. من امیدوارم که خداوند متعال، بساط ستمگری این جنایتکاران را درهم پیچد.
این جانب برای بزرگ داشت این شخصیت علمی و مجاهد، که از مفاخر حوزه های علمیه و از مراجع دینی و متفکران اسلامی بود، از روز چهارشنبه سوم اردیبهشت به مدت سه روز عزای عمومی اعلام می کنم و روز پنجشنبه چهارم اردیبهشت را تعطیل عمومی اعلام می نمایم. و از خداوند متعال خواستار جبران این ضایعه بزرگ و عظمت اسلام و مسلمین می باشم.
والسلام علی عبادالله الصالحین
روح الله الموسوی الخمینی
3/2/1359
 

منابع و مآخذ عمده مقاله (16)
اطلاعات، شماره 17272 (20/1/1363); شماره 17563 (20/1/1364).
پلیس انقلاب، شماره دوم، فروردین 1361 .
پیام انقلاب، شماره 82 (27/1/1362); شماره 83 (10/2/1362) و 108 (25/1/1363).
تئوری شناخت در فلسفه ما (مقدمه).
جمهوری اسلامی، شماره های 1405 (19/1/63)، 1696 (19/1/64) و 2275 (19/1/66).
جهاد، (نشریه صدای انقلاب اسلامی افغانستان) شماره 23 (ماه رمضان 1410 ق).
رسالت، شماره 357 (19/1/66).
الشاهد الشهید، (اضواء علی حیاة الامام الشهید - 2) به قلم ع . نجف.
طرح گسترده اقتصاد اسلامی (مقدمه).
کیهان، شماره های 11546 (18/1/61)، 11547 (19/1/61) و 13582 (19/1/68).
هفته نامه بعثت، (26/1/69).

منبع: پیام حوزه - بهار 1376، شماره 13 - مروری بر زندگانی شهید بزرگ آیة الله سید محمد باقر صدر قدس سره
------------------------------
پی نوشت:
1) به لحاظ این که صفحات مجله محدود و بنای این مقال براختصار است، اسامی بیش از شصت تن از شاگردان، حذف گردید.
2) مثلا : اصل حق الطاعة در کل شبهات که اصلی است در مقابل قاعده «قبح عقاب بلا بیان »; قانون تزاحم حفظی در مقابل تزاحم ملاکی و تزاحم امتثالی; اصل عدم تنافی اصول متوافقه; استصحاب طهارت و قاعده طهارت در یک جا با هم، به خلاف مشهور که قایلند، جاری نمی شود.
3) هفته نامه 19 دی (بعثت)، مورخه 18/1/61 ; گفت گو با حجة الاسلام والمسلمین، سید محمد باقر حکیم، از شاگردان و یاران وفادار و نزدیک آن شهید، نقل، با اندکی تلخیص و تغییر.
4) کیهان فرهنگی.
5) از خاطرات آیة الله سید کاظم حائری که در مقدمه مباحث الاصول نگاشته اند (نقل از قواعد کلی استنباط، ج 1، ص 22 و 23).
6) از خاطرات آیة الله سید کاظم حائری که در مقدمه مباحث الاصول نگاشته اند (نقل از قواعد کلی استنباط، ج 1، ص 22 و 23).
7) قواعد کلی استنباط ، ص 51 - 52 .
8) از جمله گفته اند: رژیم حاکم در عراق چندین بار سعی کرد که از آیة الله صدر، فتوایی در تایید سرکوبی مسلمانان کرد شمال عراق بگیرد. ولی ایشان با این امر مخالفت کرد و نماینده رژیم را از منزلشان اخراج کرد و از موضع آیة الله حکیم که فرموده بود: «نه کشتار، نه جدایی، جای قاتل و مقتول هر دو در جهنم است » پشتیبانی کرد.
9) از یادداشت های پراکنده راقم که از بعضی شاگردان و نزدیکان شهید صدر شنیده است.
10) حشر (59): 9 .
11) ماخذ شماره 1 .
12) اطلاعات، شماره 18444 (13/1/67) ص 3 ; این سخنرانی در بهار سال 1348 شمسی در نجف اشرف به عربی ایراد شده و آن چه در متن آمده، بخشی از آن است.
13) آیة الله صدر پیش از شهادت به شدت شکنجه می شود و از او می خواهند که فقط چند کلمه در رد انقلاب اسلامی ایران و رهبریش بنویسد تا او را رها کنند اما پایبندی آن بزرگوار به اسلام و ایمانش به انقلاب اسلامی موجب شد تا شهادت را برگزیند.
14) از شهید صدر شش فرزند به یادگار ماند، یک پسر به نام آقا سید جعفر و پنج دختر.
15) کیهان، شماره 12128 (20/1/1363) ص 3 .
16) در تهیه این مقاله، افزون بر منابعی که در متن آمده، از رهنمون های برخی از اعاظم شاگردان صاحب ترجمه (کثرالله امثالهم) نیز از حجج اسلام آقایان سید حامد حسینی و شیخ ابوآمنه بهره بردیم که بدین وسیله از اظهار لطف همه آن عزیزان تشکر و قدردانی می شود، شکرالله مساعیهم.