بررسی شخصیت علمی و مبارزاتی شهید محمدباقر صدر
بررسی شخصیت علمی و مبارزاتی شهید محمدباقر صدر
در این بخش از ضیاءالصالحین، شخصیت علمی و مبارزاتی شهید محمدباقر صدر را مورد بررسی قرار می دهیم.
جهت دسترسی به مطالب مرتبط با شهید صدر (ره) کلیک کنید.
حضرت آیت الله خامنه ای در پیام به کنگره بزرگداشت شهید آیت اللّه سید محمدباقر صدر، این شهید را یک نابغه نامیدند: «او بی شک یک نابغه و یک ستاره درخشان بود. از جنبه علمی، جامعیت و تحقیق و نوآوری و شجاعت علمی را یکجا دارا بود. در اصول، در فقه، در فلسفه و در هر آنچه با این دانشها ارتباط می یابد در زمره بنیانگذاران و صاحبان مکتب محسوب می شد.» ۱۳۷۹/۱۰/۲۹
به مناسبت سالگرد شهادت شهید صدر (۱۹ فروردین ۱۳۵۹) بخش فقه و معارف رسانه KHAMENEI.IR پیش از این در پرونده «متفکر نابغه» به معرفی ابعاد مختلف شخصیت شهید صدر پرداخته بود. در ادامه نوشتار این پرونده گفت وگویی با حجت الاسلام والمسلمین عباس کعبی درباره شخصیت علمی، مبارزاتی و تفکرات انقلابی شهید صدر منتشر میشود.
شخصیت علمی و مبارزاتی شهید صدر دارای چه ویژگی های برجسته ای است که از او بعنوان یک نابغه نامبرده میشود؟ شهید سعید آیت الله سیدمحمد باقر صدر، فقیه مرجع و فیلسوف و متفکر اسلامی و نظریه پرداز بزرگ اسلام و اسلام شناس جامعی بود که در همه ساحت های نظری اسلام و میدان های عملی حضور فعال داشت؛ به گونه ای که توانست از دل جریان سنتی و اصیل حوزه نجف به زعامت مرحوم و محقق بزرگ، آیت الله خوئی، جریان انقلابی فعال هم سو با اندیشه های امام خمینی رحمة الله علیه را در عراق به وجود بیاورد.
با پیروزی انقلاب اسلامی، کل جریان شهید صدر در خدمت امام و انقلاب قرار گرفت و شهید صدر در تراز مرجع شناخته شده و آن متفکر بزرگ جهان اسلام در میدان خدمت به نظام و در جهت خط امام بعنوان سرباز عمل کرد و از مرجعیت خود دست برداشت و به یاران و نیروهای خود هم گفت که هیچ کس حق ندارد از مرجعیت من تقلید کند؛ چون هدف از مرجعیت پیروزی اسلام است و اسلام با مرجعیت رشید امام خمینی رحمة الله علیه پیروز شد و همه ما باید در خدمت مرجعیت امام خمینی باشیم.
ایشان در مشورت با امام در نجف تا پای شهادت باقی ماند و در راه تحکیم آرمان های اسلام ناب محمدی و در مکتب اهل بیت علیهم السلام و در دفاع از انقلاب اسلامی شهید شد و در سال منتهی به پیروزی انقلاب و در سال بعد از پیروی انقلاب، کتاب های ارزشمندی تدوین کرد که آن کتاب ها جزو پایه های تئوریک نظام اسلامی می تواند حساب شود.
اگر بخواهم شهید صدر را با شخصیت های معروف انقلاب اسلامی مقایسه کنم، باید بگویم که شهید صدر از لحاظ مایه فکری، از تفکر عمیق شهید مطهری و از لحاظ تشکیلاتی، از بعد تشکیلاتی و سازماندهی شهید بهشتی برخوردار بود و از بعد مرجعیت، مرجعیتش در تراز مرجعیت امام خمینی رحمة الله علیه و مرحوم آیت الله خوئی و بزرگان این چنینی بود. واقعاً نابغه متفکری بود که در سن میان سالی شهید شد و همه این دستاوردها را در ۴۷ سال عمرش به دست آورد. یکی از بعدهای مهم شهید صدر، اخلاص و برای خدا کارکردن و ازخودگذشتن و قیام لله بود که جزو آرمان های فکری و انقلابی امام خمینی بود.
اندیشه سیاسی شهید صدر چه خصوصیاتی دارد؟ نگاه او به نقش مردم در حکومت اسلامی چگونه بود و چه تفسیری از جایگاه ولایت فقیه داشت؟ در این زمینه ایشان چند کتاب دارد از جمله کتاب «الاسلام یقود الحیات» که جلد اول آن کتاب به نام «لمحة فقهیة تمهیدیة عن مشروع دستور الجمهوریة الأسلامیة فی ایران» (درآمدی فقهی بر قانون اساسی جمهوری اسلامی) است. آنجا دیدگاه هایش را بیان کرده است. در دیدگاه های شهید صدر برمی آید که اولاً، ایشان به ولایت فقیه مانند امام خمینی رحمة الله علیه بدون استثنا معتقد بود؛ ثانیاً، به نقش ملت و مردم و امت سازی در شکل گیری نظام اسلامی معتقد بود؛ ثالثاً، کار ویژه نظام اسلامی را رشد و بالندگی امت اسلامی در حد خلافت الهی انسان می دانست. در واقع، در اندیشه شهید صدر پیوند عمیق امت و امامت بر پایه خلافت الهی انسان و حضور مردم در صحنه جزو ارکان نظریه مردم سالاری اسلامی است. باید بگویم که ایشان به ولایت فقیه با نگاه حکومتی هم در بعد مقابله با طاغوت و هم در بعد ساخت نظام اسلامی و جامعه سازی و تمدن سازی معتقد بود.
من خاطره ای از لسان استادمان، مرحوم آیت الله شاهرودی قدس الله نفسه خدمت شما بگویم. ایشان برای من تعریف می کرد هنگامی که امام خمینی رحمة الله علیه بحث ولایت فقیه را در نجف شروع کردند، من سر درس امام حاضر می شدم و بحث ولایت فقیه را می نوشتم، با اینکه جزوه های درس ولایت فقیه به آن هایی که حاضر می شدند، داده می شد. بعد می گفت من نوشته های خودم را هر روز تقدیم شهید صدر می کردم، شهید صدر با دقت می خواند و تحسین می کرد و به ما می گفت که حتماً بحث ولایت فقیه را تا آخر با امام خمینی پیگیری کنید؛ چون روش ارائه بحث ولایت فقیه امام روش حکومتی است و از دل بحث ولایت فقیه امام، تشکیل حکومت اسلامی برمی آید و تا حالا از فقهای شیعه کسی با این رویکرد تشکیل حکومت به ولایت فقیه نگاه نکرده است و معمولاً ولایت فقیه را در چهارچوب وجود حکومت جور بحث کرده اند؛ اما اینکه ولایت فقیه خودش برای مبارزه با طاغوت و تشکیل نظام اسلامی پایه شود، این از ویژگی های ولایت فقیه امام خمینی رحمة الله علیه بود که در اندیشه های شهید صدر هم تبلور داشت و بعد شهید صدر هم در حد شارح اندیشه سیاسی امام خمینی رحمة الله علیه در عرصه دولت و در عرصه ولایت فقیه و امت سازی و تمدن سازی ظهور و بروز کرد و کتاب «الاسلام یقود الحیات» (اسلام راهبر زندگی) را نوشت.
اشاره ای به کتاب لمحة فقهیة داشتید. اندیشه های شهید صدر در تدوین قانون اساسی نظام جمهوری اسلامی ایران تا چه نقش داشت؟ نسبت به اندیشه های شهید صدر در قانون اساسی، ایشان کتاب «مبانی فقهی و مبانی حقوقی قانون اساسی مطلوب نظام اسلامی» را تدوین کرده است که خیلی از این اصولی که شهید صدر تدوین کرده امروز در قانون اساسی ما هست؛ علاوه بر آن، آیت الله آقای سیدکاظم حائری، از شاگردان برجسته شهید صدر، در ابتدای انقلاب که پیش نویس قانون اساسی تدوین می شود، درس خود را تعطیل می کند و بر پایه اندیشه سیاسی شهید صدر و مبانی حکومت در اسلام، پیش نویس کامل قانون اساسی را می نویسد و از طریق شاگردانش به همه خبرگان قانون اساسی می رساند. این گونه که من از آیت الله سیدکاظم حائری شنیدم تقریباً همه پیش نویس اصول قانون اساسی به استثنای دو ماده از آن بعداً در قانون اساسی جمهوری اسلامی آمد.
بنابراین، باید بگویم که این همانی بین اندیشه های فقه حقوق اساسی شهید صدر و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران وجود دارد و امروز هم کتاب های شهید صدر بعنوان مبانی نظری قانون اساسی جمهوری اسلامی مورد مطالعه می تواند قرار بگیرد.
سیره عملی ایشان در تأیید و تقویت انقلاب اسلامی چگونه بوده است؟ الآن آقای سیدمحمود خطیب از شاگردان شهید صدر و همکاران مرحوم آیت الله شاهرودی است او برای من تعریف می کرد که در شب ۲۲ بهمن که انقلاب داشت پیروز می شد، من خدمت شهید صدر رسیدم و دیدم ایشان فوق العاده شادمان است و پشت سرهم ذکر الحمدلله می گفت و دست هایش را از شدت خوشحالی به هم می فشرد. من به شهید صدر عرض کردم که چه شده است؟ چرا این قدر خوشحالی؟ باز تکرار کرد الحمدلله، الحمدلله انقلاب اسلامی ملت مکتبی ایران به رهبری امام خمینی دارد پیروز می شود و آخرین سنگرهای ستم شاهی در حال سقوط است و این انقلاب اسلامی آرزوی انبیاء را محقق خواهد کرد. شهید صدر چنین اعتقادی داشت. ایشان فرمود: «لقد حققة الاسلامیه حلول الانبیاء»؛ انقلاب اسلامی آرزوی انبیاء را محقق کرد.
همین جمله را شهید صدر در کتاب «الاسلام یقود الحیات» هم آورده است. ایشان روز پیروزی انقلاب در درس وارد می شود و به شاگردانش اشاره می کند که دیگر انقلاب اسلامی پیروز شد، هدف از مرجعیت پیروزی اسلام است، نه پیروزی اشخاص؛ از امروز همه ما باید مرجعیت امام خمینی را تبلیغ کنیم و کسی حق ندارد مرجعیت من را تبلیغ کند. بعد این را در قالب نامه ای با امضای ابوکم (پدر شما)، فرستاد و اطرافیان شهید صدر گفتند که اجازه بدهید که ما شما را شخص دوم مطرح کنیم. شهید صدر فرمود نه، شخص دوم بعد از امام خمینی باید یکی از شاگردان امام خمینی باشد و در تهران هم زندگی کند که مرکز دولت اسلامی است.
من خاطره دیگری ازخود گذشتگی ایشان نقل کنم. موقعی که ایشان کتاب «الفتاوی الواضحه» را بعنوان رساله عملیه منتشر کرد، به شاگردان اصلی شان که مروج مرجعیت ایشان بودند، می گوید به شرطی من این مرجعیت را قبول می کنم که اگر در میانه کار کسی پیدا شد که از من برای پیروزی اسلام اولی تر باشد، همه ما باید او را تبلیغ کنیم. بعد سرش را پایین برد و با تأمل بالا آورد و فرمود مانند مرجعیت آیت الله خمینی که اگر اسلام با مرجعیت ایشان پیروز شد، همه ما باید سرباز امام شویم.
بعد از انقلاب هم آن جمله معروف شهید صدر است که می گوید: «ذوبوا فی الامام الخمینی، کما ذابه فی الاسلام»؛ ذوب شوید در امام خمینی همان طور که امام در اهداف اسلام ذوب شد.
به هر جهت بلافاصله بعد از پیروزی انقلاب، نامه های زیادی در پشتیبانی از انقلاب، خطاب به ملت ایران داد. بعد از اینکه ایشان تصمیم گرفت در عراق تا پای شهادت بماند، دستور داد که آیت الله سید محمود شاهرودی که از شاگردان برجسته اش بود، از عراق مهاجرت کند و به ایران بیاید. به ایشان هم نامه ای خطاب به امام خمینی داد و ایشان را رابط خود و نهضت امام خمینی قرار داد تا آیت الله شاهرودی ادامه دهنده مکتب فکری شهید صدر باشد. حقیقتاً هم آیت الله شاهرودی در کنار امام و رهبری و در تعمیق اندیشه های فقهی حکومتی شهید صدر سنگ تمام گذاشت.
اندیشه اقتصاد اسلامی که شهید صدر در «اقتصادنا»ی خود آورده است، تا چه اندازه در فضای قانون گذاری قابل استفاده است؟ کتاب «اقتصادنا»ی شهید صدر بر پایه چرخه تولید، باز تولید، توزیع، باز توزیع و با محوریت بهره مندی از منابع اولیه ثروت و اقتصاد مردمی و اقتصادی که در اندیشه رهبر انقلاب معروف به اقتصاد مقاومتی است، تبلور پیدا کرده است.
شهید صدر به خوبی از عهده تبیین مکتب اقتصادی اسلام برآمده است و اصول قانون اساسی، اصل ۴۳، ۴۴، ۴۵ و آن شاخصه های اقتصاد اسلامی به ویژه سیاست های اصل ۴۴ که به وسیله رهبری ابلاغ شد، این ها کاملاً با اندیشه های اقتصادی شهید صدر انطباق دارد.
چطور باید از اندیشه های شهید صدر در بحث تولید که مورد تأکید رهبر معظم انقلاب هم هست، استفاده کرد؟ مبانی نظری این نظریه کاملاً مشخص است، منتها در سیاست گذاری و خط مشی گذاری و در قوانین و مقررات و چرخه تولید و بازتولید و توزیع و بازتوزیع باید به شکل عملیاتی برای آن یک قرارگاه اقتصادی فعالی تشکیل داد و ظرفیت های ملی و مردمی و نخبگان اجتماعی در کنار ظرفیت های دولت اسلامی باید برای یک نهضت تولیدی بسیج شود.
چه بخشی از نوآوری های فقهی و اصولی شهید صدر می تواند زمینه ساز بهینه سازی قوانین شود؟ آن بحث نظریه منطقة الفراغ شهید صدر یا دایره مباحات عامه و رابطه بین دایره ثابت و متغیر به نقش احکام حکومتی ولی فقیه و سیاست گذاری های ولی فقیه در اجرا و اقامه حاکمیت اسلامی و پیشبرد قوانین و مقررات اسلامی و چرخه قانون گذاری که شهید صدر بیان می کند و مبتنی بر اجتهاد اصیل متحرک زنده پاسخ گو و مطابق مقتضیات زمان است، امروز هم در چرخه قانون گذاری و هم در چرخه قضایی و اجرایی می تواند مؤثر باشد به ویژه دادگاه عالی مظالم که جزو پیشنهادهای شهید صدر است، امروز در بحث مبارزه با مفاسد اقتصادی و در سلامت نظام اداری می تواند اثرگذار باشد.
شهید صدر در تحول و روزآمدشدن روش های علمی و تحصیلی در حوزه های علمیه چه نفشی داشته است؟ الگوی تحولی شهید صدر این است که ایشان از متن حوزه اصیل و سنتی برخاست و به دستور و اجازه آیت الله العظمی خوئی درس خارج خود را شروع کرد و بعد هم کتاب های آموزشی حوزه، نظریه پردازی اصولی، نظریه پردازی فقهی، تربیت شاگردان بزرگ و تأکید بر آمیختگی دین و سیاست و حضور جهادی در صحنه را نوآوری کرد. همه این ها می تواند عناصر حوزه انقلابی باشد که در اندیشه شهید صدر هم هست. حقیقتاً اندیشه تحولی شهید صدر در حوزه های علمیه می تواند الگوی تحولی بزرگی باشد.
شهید صدر در چه ساحت هایی برای طلاب جوان حوزه علمیه میتواند الگو باشد؟ اول، علم شهید صدر که همان مکتب شهید صدر که مکتب تمدنی اسلام است و این مکتب تمدنی اسلام را امروز در اندیشه های امام و رهبری به خوبی می بینیم؛ دوم، اخلاص و تقوا و پشت به دنیا کردن شهید صدر؛ سوم، روحیه جهادی شهید صدر؛ چهارم، بصیرت شهید صدر؛ پنجم، ولایتمداری شهید صدر و اینکه ذوب در ولایت بود و برای خود چیزی نمی خواست؛ ششم، روحیه فداکاری و شهادت طلبی شهید صدر برای اسلام و هفتم، تربیت شاگردان و کادرسازی شهید صدر. همه این ها می تواند برای یک طلبه امروزی و انقلابی الگو باشد. با تشکر از وقتی که در اختیار ما قرار دادید، در پایان اگر نکته ای باقی مانده بفرمایید. شهید صدر نابغه ای بود که از خود گذشت و همه ظرفیت خود را فدای اسلام و اهل بیت و پیروزی اسلام در عصر حاضر و در دوران طاغوت کرد.
این خاطره ای را که می خواهم بگویم، زیاد گفته اند. زمانی که ایشان احساس کرد باید حرکت حسینی کرد تا ملت عراق بیدار شود و علیه صدام شورش کند، در اوایل دهه پنجاه تصمیم می گیرد که با یاران خود در حرم امیرالمؤمنین علیه السلام جمع شوند و علیه صدام افشاگری کنند تا صدام مجبور شود در حرم آن ها را شهید کند تا بعداً از شهادت و خون شهید صدر و یارانش ملت عراق بیدار شود.
این تصمیم را می گیرد و مرحوم آقای سیدعلیرضا حائری، از شاگردان خود را به شکل محرمانه پیش حضرت امام خمینی رحمة الله علیه می فرستد. مرحوم آقای سیدعلیرضا حائری، داماد آیت الله مشکینی و رئیس دائرة المعارف فقه اهل بیت بود که بعد از آیت الله شاهرودی مرحوم می شود. ایشان پیش امام می رود و تصمیم شهید صدر را برای امام می گوید، ولی امام مخالفت می کنند و می فرمایند که این حرکت زودرس است و نتیجه بخش نخواهد بود و من این را مصلحت نمی دانم. شهید صدر صرفاً به خاطر تعبد به اندیشه امام این حرکت حسینی را انجام نداد.
نکته جالب در این خاطره این است که شهید صدر از همان اوایل آماده شهادت در راه اسلام بود و به فکر نام و شهرت و مرجعیت به هیچ وجه نبود و شهادت در راه خدا را برای رشد و تعالی اسلام میخواست.
« برای شادی این شهید بزرگوار و شهدای انقلاب اسلامی... صلوات »
Add new comment