مباحثی پیرامون فضائل و رذائل اخلاقی

پرسش:
اخلاق و فضائل اخلاقی چیست و چگونه می توان فضائل اخلاقی را در جامعه نهادینه نمود؟ رذائل اخلاقی چیست؟ و چگونه می توان پیراستگی اخلاقی را نهادینه نمود؟ تأثیرات برخورداری و عدم برخورداری از فضائل اخلاقی چیست؟ تأثیرات برخورداری و پیراستگی از رذائل اخلاقی چیست؟

پاسخ:
اخلاق چیست؟ اخلاق در لغت به معنی صفت نفسانی یا هیأت راسخه ای است که انسان در اثر آن حالتِ نفسانی، بدون فکر، اعمال، رفتار و گفتارهایی را انجام می دهد. این معنای لغوی، اخلاق را به فاضله و رذیله تقسیم می کند. گزاره های اخلاقی از حُسن و قبح، باید و نباید و صفات خوب و بد اعمال و رفتار آدمی، سخن می گویند. بنابراین اخلاق عبارت است از صورت درونی و باطنی انسان. اگر اخلاق آدمی، خداپسند، خوب و دارای صفات حسنه باشد، چهره و باطن انسان زیبا و خدایی خواهد شد و اگر دارای صفات رذیله، باشد، باطن فرد، زشت و حیوانی خواهد شد.(1)
همچنین به اخلاقیات خوبی که موجب سعادت انسان می شود فضائل اخلاقی گفته می شود.
خداوند در درون انسان چهار قوه، نهاده است: 1) قوه عاقله 2) قوه شهوت 3) قوه غضب 4) وهم و خیال
انسان با حیوان در سه قوه ی اخیر مشترک است. اگر انسان بتواند با راهنمایی عقل و دین، سه قوه ی اخیر را مهار، کنترل و تعدیل نماید، به سعادت و تکامل می رسد و دارای فضایل و کمالات اخلاقی و انسانی می شود. در صورت عدم کنترل و تعدیل، روبه افراط و تفریط کشیده می شود و باعث هلاکت خواهد شد.
اساس صفات و فضایل اخلاقی عبارتند از: حکمت، عفّت، شجاعت و عدالت. در صورت عدم کنترل غرایز و قوای فوق، صفات رذیله زیر شکل می گیرد: جهل، بی بندوباری یا سرکوبی شهوت، ترس، ظلم کردن و ظلم پذیر شدن. هر کدام از این صفات، منشأ بسیاری از صفات رذیله دیگر میشود.
در یک تقسیم دیگر اخلاق به دو شاخه تقسیم میشود: 1) اخلاق فردی 2) اخلاق اجتماعی
اخلاق فردی، صفاتی است که در رابطه ی انسان با خود و خداوند مطرح می شود: اخلاق فردی حسنه و اخلاق فردی رذیله.
اخلاق فردی حسنه: توجه به خداوند، صبر، رضا، توکل، شکر، خوف، رجا، قناعت، خضوع، خشوع، اخلاص و ...
اخلاق فردی رذیله: بی تابی، غفلت، ناسپاسی، ناامیدی، غرور، عجب و ریا ... .
اخلاق اجتماعی: صفاتی که در رابطه ی فرد با اجتماع حاصل میشود.
صفات پسندیده ی آن: سخاوت، وفای به عهد، تواضع، عدالت، محبت، صداقت، راستی، گذشت و ایثار، خیرخواهی و... .
صفات ناپسند آن: حسادت، بخل، ظلم، کینه، خیانت، غضب و...
راههای کسب فضایل فردی:
1. انسان باید به طور جدی تصمیم بگیرد که خود را اصلاح کند.
2. رسیدن به این باور که می توان در برابر وسوسه های نفسانی و شیطانی مقاومت کرد.
3. مبارزه و ریاضت (مشارطه، مراجثه، محاسبه، معاقبه)
4. با تکرار و تدین، به تدریج میتوان روح را تربیت کرد و فضایل را کسب نمود.(2)
راههای نهادینه کردن اخلاق و فضائل اخلاقی در فرد و جامعه:
1. معرفت و آگاهی بخشی به فرد و جامعه نسبت به فضایل و رذایل و بیان آثار و نتایج آنها با توجه به آیات و روایات و سیره ی معصومین.
2. استفاده مصوب و بهینه از رسانه های دیداری، شنیداری و نوشتاری (رادیو، تلویزیون، سمینار، تاتر، مجلات و روزنامه ها، کتب)
3. معرفی الگوهای برتر اخلاقی و ایجاد الگوهای رفتاری در بین اقشار مختلف جامعه.
4. عدم برخورد سلیقه ای و شخصی و برخورد کریمانه و بزرگوارانه ی مبلغان اخلاق در جامعه.
5. مبارزه مستقیم و غیر مستقیم با مظاهر فساد، ظلم و بی عدالتی در جامعه.

پی نوشت:
1. جزایری، سیدمحمد علی، دروس اخلاق اسلامی، ، مرکز مطالعات وپژوهشهای فرهنگی حوزه علمیه، 82، ص مقدمه
2. رمضانی،رضا، اخلاق و عرفان، ، مرکز مطالعات وپژوهشهای فرهنگی حوزه علمیه، چاپ اول، سال 83، ص 37.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. فلسفه اخلاق، مرتضی مطهری، صدرا، چاپ 21، 78.
2. معارف قرآن (اخلاق در قرآن) مصباح یزدی، مؤسسه امام خمینی(ره)، چاپ اول، 76.
3. مبادی اخلاق و مراحل اخلاق در قرآن، جوادی آملی، نشر اسراء، چاپ دوم، 78.
4. بنیادهای اخلاق اسلامی، ج 1 و 2، مترجم: علی مشقاق عسگری، دین و دانش، 65.
5. گناه شناسی، محسن قرائتی، نشریه پیام آزادی، 70.
6. چهل حدیث، امام خمینی(ره)، نشر آثار امام، 80.
7. مبانی اخلاق اسلامی، مجید رشیدپور، انجمن اولیاء و مربیان، 69.
8. دروس اخلاق اسلامی، سیدمحمد علی جزایری، مرکز مطالعات وپژوهشهای فرهنگی حوزه علمیه، 82.
9. اخلاق و عرفان، رضا رمضانی، مرکز مطالعات وپژوهشهای فرهنگی حوزه علمیه ، چاپ اول، 83.