صبر و استقامت در حماسه عاشورا - قسمت اول

صبر و استقامت در حماسه عاشورا - قسمت اول

این نوشتار در سه بخش تنظیم شده است و به مسئله صبر و استقامت در حماسه عاشورا می پردازد، که بخش نخست آنرا باهم میخوانیم. لطفاً نظرات و بازخورد خودتان را برای ما و سایر خوانندگان این مقاله به اشتراک بگذارید.

⮜ مقدمه :

انسان اگر دنبال شعور حسینی(علیه السلام) باشد شور حسینی(علیه السلام) او نیز جهت می گیرد...

شعور حسینی[1](علیه السلام) به انسان خط و مشی می دهد و جان او را از تاریکی ها و ظلمات پست زمینی به روشنایی والای انوار الهی آشنا کرده و اوج می دهد و وقتی جان نورانی شد، در حقیقت جانی دوباره پیدا می کند و به حیات طیبه[2] که خدا از آن در قرآن حرف زده که به نوعی می توان گفت که هدف قیام عاشورا نیز همان رساندن جانهای خاموش به حیات جاودانه طیبه است تا با این حیات هرگز وجود خود را به ظلمات آلوده نسازند، عاشورا و عزاداری اگر به انسان جان نبخشد از حسینی(علیه السلام) بودن خود دور است و نه تنها الهی نیست بلکه توهّم است که مصادیق آن را می توان در تحریفات عزاداری همچون قمه زنی و... به وضوح مشاهده کرد.

سیدالشهداء(علیه السلام) جان داد تا جان ببخشد، شهید شد تا شهود ببخشد، انسانهایی که هنوز با نفس و جهل و بدون شناخت امام و اهداف حسینی علیه السلام، سراغ عزاداری می روند و از معانی شهید و شهود غافلند، آیا می توانند بگویند که به اهداف و انتظارات حسینی(علیه السلام) رسیده اند؟!

شهادت در قیام عاشورا یعنی شهد شهود را چشیدن و آن نیز مراتب دارد که اخلاق بعد از احکام مقدمه این مقصد می باشد که در این نوشتار به درسها و پیامهای اخلاقی عاشورا پرداخته می شود.

⮜ معنا و مفهوم صبر و استقامت

صبر در لغت به معناى حبس و بازداشتن است. هرگاه کسى خویشتن را از انجام فعلى اختیارى باز دارد صبر کرده است. بنابراین صبر را در معناى عام آن مى توان اینگونه تعریف کرد: «بازداشتن خود از عملى که مانع رسیدن به هدف و یا موجب تأخیر در رسیدن به هدف مى شود». خواجه نصیر الدین طوسى در اوصاف الاشراف در تعریف صبر می فرمایند: «نگاهدارى نفس از بی تابى هنگام وقوع امری که مطلوب نیست»[3]. و راغب اصفهانی در مفردات صبر، را اینگونه معنا کرده اند: «الصبر حبس النفس علی ما یقتضیه العقل والشرع أو عما یقتضیان حبسها عنه[4]؛ صبر، خویشتن داری است بر انجام چیزی که عقل و شرع آنرا تقاضا می کنند، یا حفظ کردن خویش از چیزی که عقل و شرع خویشتن داری از آنرا اقتضا می کنند»[5].

و اما استقامت در لغت به معنای راست شدن، راست ایستادن، درست شدن، ایستادگی و ابرام و پافشاری کردن و پایداری کردن است، و در اصطلاح، تحمل و بردباری در مقابل سختی ها و مصائب زندگی است. مشکلاتی که می توانند چشم انسان را از دیدن واقعیت ها باز داشته و در ادامه سیر و تعالی انسان، او را دچار تزلزل و لغزش ها می نماید.

استقامت، نیازمند داشتن اراده ای فولادین در انجام امورات مهم زندگی است؛ اموراتی که در تمامی مراحل مادی و معنوی انسان نقش تعیین کننده دارند و از این روست که انسانِ با استقامت فاتح تمامی فتنه ها و ابتلائات و امتحانات است. به قول خواجه شیراز:

صبر کن حافظ به سختیِ روز و شب
عاقبت روزی بیابی کام را[6]

⮜ ضرورت صبر و استقامت :

اخلاق، يكى از مهمترین مباحث عمده دين و سیر إلی الله است و اینکه اسلام بر پایه سه اصل بسیار اساسی «احكام»، «اخلاق» و «اعتقاد» استوار بوده و تكميل ارزش هاى اخلاقى و رنگ و بوی الهی بخشيدن به صفات و رفتار انسان ها از اهداف عمده بعثت پیامبران الهی بوده است. تا جایی که پيامبر اعظم(صلى الله عليه و آله وسلم) نيز فرمودند: «انى بُعِثْتُ لُاتَمِّمَ مَكارِمَ الاخْلاقِ» یعنی؛ من مبعوث به رسالت شدم تا سطح اخلاق را بالا برده و کامل نمایم، بنابراین اخلاق و التزام به موازین اخلاقی طبق  روال و رویه پيامبران الهی است. مثل شكر حضرت داود و سليمان، صبر حضرت أيوب و زهد جناب زكريا و يحيى و عيسى، و صدق حضرت اسماعيل، و تضرع يونس و و نیز بقیه پیامبران(علیهم السلام)، که مرحوم طبرسی در مجمع البيان[7] ذیل تفسیر  آیه 90 سوره انعام[8] می فرماید: منظور از اقتدا نمودن آن حضرت است به صبر نمودن بر آزار و اذيت مردم جاهل و تبليغ رسالت نمودن چنان كه انبياء سلف صبر پیشه كردند و ابلاغ رسالت نمودند. و امام حسین(علیه السلام) نیز همانگونه که در زیارت وارث[9] بیان شده، وارث انبیاء الهی است.

اصلاح منش و کردار انسان ها و پرورش كمالات اخلاقى و خصائص متعالى الهی در نهاد جان انسان ها، از مهمّ ترین وظائف پیامبران و ائمه(علیهم  السلام) در رسالت و ابلاغ آنان بوده است. درس حقیقی اخلاق را از چه کسانی باید آموخت؟ از گفتار و کردار معصوم(علیه السلام). زیرا كه آنها اسوه اند و مظهر عالی ترين خصال الهی ممکن در سرشت انسان. و مگر عاشورا غیر از  ظهور و تجلی خلق و خوى حسينى(علیه السلام) و مكارم اخلاق در کردار يك حجّت الهی و معصوم است؟!

واقعه كربلا و سخنان گهرباری که امام حسين(علیه السلام) و اهل بیت او داشتند و روحيات و خصلت های نمودی كه از حماسه سازان جاوید عاشورا به یادگار است، منبع عظیمى براى تربیت نفوس و آموزش اخلاق و الگو گرفتن در زمينه تهذیب و خودسازى، سلوك دینی، سیاسی، اجتماعى و عالی ترین نوع كرامت انسانى است.

مباحثی چون صبر و استقامت، توکّل، ايثار، شجاعت، فتوّت و جوانمردى، عزّت، وفا، وارستگى از تعلّقات دنیوی، همدردى، غیرت، جهاد اکبر، خداجويى و کرامت انسانی، تنها گوشه کوچکی از «پیامها و درس های اخلاقی» در واقعه جاویدان عاشورا است و می توان به جرأت گفت که عاشورا تجلی گه عرفان و اخلاق الهی است که در این مورد شاید بتوان گفت که یکی از مصادیق قول محمد حسین صفای اصفهانی نیز باشد:

تجليگه خود کرد خدا ديده ما را
درين ديده در آئيد و ببنيد خدا را

خدا در دل سودا زدگانست بجوئيد
مجوئيد زمين را و مپوئيد سما را

گدايان در فقر و فنائيم و گرفتيم
به پاداش سر و افسر سلطان بقا را

بلا را بپرستيم و برحمت بگزينيم
اگر دوست پسنديد پسنديم بلا را

طبيبان خدائيم و بهر درد دوائيم
به جائيکه بود درد فرستيم دوا را

ببنديد در مرگ وز مردن مگريزيد
که ما باز نموديم در دار شفا را

گدايان سلوکيم و شهنشاه ملوکيم
شهنشاه کند سلطنت فقر گدا را

حجاب رخ مقصود من و ما و شمائيد
شمائيد ببينيد من و ما و شما را[10]

در بسیاری از آیات قرآن حکیم کلمه صبر و مشتقات آن به چشم می خورد که حاوی نکات مختلفی درباره صبر می باشد لذا لازم است تا در این جا به تعدادی از این آیات اشاره شود؛

1ـ.....اِنَّا وَجَدْنَاهُ صَابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ اِنَّهُ اَوَّابٌ (سوره ص، آیه 44)؛ ما او (ایوب) را شکیبا یافتیم، چه بنده خوبى که بسیار بازگشت کننده (به سوى خدا) بود.

2ـ وَ جآءُوا عَلَى قَمِیصِهِ بِدَم کَذِب قَالَ بَل سَوَّلَتْ لَکُمْ اَنْفُسُکُمْ اَمْراً فَصَبْرٌ جَمِیلٌ وَاللّهُ الْمُسْتَعانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ (سوره یوسف، آیه 18)؛ و پیراهن یوسف را با خونى دروغین (آغشته ساخته، نزد پدر) آوردند. پدر گفت: «هوس هاى نفسانى شما این کار را برایتان آراسته! من صبر جمیل (شکیبایى خالى از ناسپاسى) خواهم داشت، و در برابر آنچه مى گویید از خداوند یارى مى طلبم!».

3ـ وَ اِسْمَاعِیلَ وَ اِدْریسَ وَ ذَاالکِفْلِ کُلٌّ مِنَ الصَّابِرِینَ (سوره انبیاء، آیه 85)؛ و اسماعیل و ادریس و ذوالکفل را (به یاد آور) که همه از صابران بودند

4ـ قَالَ اِنَّکَ لَن تَسْتَطِیعَ مَعِىَ صَبْراً (سوره کهف، آیه 67)؛ (خضر) گفت: «تو هرگز نمى توانى با من شکیبایى کنى! (ولى موسى قول داد که شکیبا خواهم بود)».

5 ـ...قَالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُم مُلَقُوا اللّهِ کَم مِنْ فِئَة قَلِیلَة غَلَبَت فِئَةً کَثِیرَةَ بِأِذْنِ اللّهِ وَ اللّهُ مَعَ الصَّابِرینَ (سوره بقره، آیه 249)؛ ...(گروهى از بنى اسرائیل) گفتند: «امروز ما توانایى مقابله با «جالوت» و سپاهیان او را نداریم»; اما آن ها که به روز رستاخیز ایمان (قوى) داشتند، گفتند: «چه بسیار گروه هاى کوچکى که به فرمان خدا بر گروه هاى عظیمى پیروز شدند!» و خداوند (همراه) با صابران (و یار استقامت کنندگان) است.

6ـ فَاصْبِر کَمَا صَبَرَ اُولُوا العَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ کَاَنَّهُمْ یَومَ یَرَوْنَ مَا یُوعَدُونَ لَم یَلْبَثُوا اِلاّ سَاعَةً مِنْ نَهَار... (سوره احقاف، آیه 35)؛ (اى پیامبر) صبر کن، آن گونه که پیامران «اولواالعزم» صبر کردندو براى (عذاب) آنان شتاب مکن! هنگامى که وعده هاى (عذاب) را که به آنها داده شده، مشاهده کنند، (احساس مى کنند که) گویى فقط ساعتى از یک روز (در دنیا) توقف داشتند.

7ـ فَاصْبِر صَبراً جَمیلا (سوره معارج، آیه 5)؛ پس «صبر» کن، صبرى جمیل و زیبا (خالى از هر گونه ناسپاسى)

8 ـ یَا ایُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صَابِرُوا وَ رَابِطوا وَ اتَّقُواللّهَ لَعَلَّکُم تُفْلِحُونَ (سوره آل عمران، آیه 200)؛ اى کسانى که ایمان آورده اید! (در برابر مشکلات و مصائب و هوس هاى سرکش) استقامت کنید! و در برابر دشمنان (نیز) پایدار باشید و از مرزهاى خود مراقبت نمائید و از خدا بپرهیزید، شاید رستگار شوید.

9ـ یَا ایُّهَاالَّذینَ آمَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلوةِ اِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ (سوره بقره، آیه 153)؛ اى افرادى که ایمان آورده اید! از صبر (واستقامت) و نماز، کمک بگیرید; (زیرا) خداوند با صابران است.

10ـ قُلْ یَا عِبَادِىَ الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّکُم لِلَّذینَ اَحْسَنُوا فی هَذِهِ الدُّنیا حَسَنَةٌ وَ اَرضُ اللّهِ وَاسِعَةٌ اِنَّمَا یُوفَّى الصَّابِرُونَ أَجرَهُم بِغَیرِ حِساب (سوره زمر، آیه 10)؛ بگو «اى بندگان من که ایمان آورده اید از (مخالفت) پروردگارتان بپرهیزید، براى کسانى که در این دنیا نیکى کرده اند، پاداش نیکى است و زمین خدا وسیع است (اگر تحت فشار سران کفر بودید، مهاجرت کنید) که صابران اجر و پاداش خود را بى حساب دریافت مى دارند.

11 ـ سَلامٌ عَلَیْکُم بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ (سوره رعد، آیه 24)؛ (فرشتگان در قیامت به آنان مى گویند:) سلام بر شما به خاطر صبر و استقامتتان، چه نیکوست عاقبت آن سرا(ى جاویدان).

12 ـ اُولَئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُواْ وَ یُلَقَّونَ فِیهَا تَحِیَّةً وَ سَلاماً (سوره فرقان، آیه 75)؛ (آرى) آنها (عباد الرَّحمن) هستند که درجات عالى بهشت، در برابر شکبیایى و صبرشان به آنان پاداش داده مى شود و در آن با تحیّت و سلام رو به رو مى شوند.

13 ـ وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَىْء مِنَ الْخَوفِ وَالجُوعِ وَ نَقْص مِنَ الاَْمْوَالِ وَ الاَنْفُسِ وَ الثَّمَرَاتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرینَ (سوره بقره، آیه 155)؛ قطعاً همه شما (امت محمّد) را با چیزى از ترس، گرسنگى، و خسارت اموال و جانها و میوه ها، آزمایش مى کنیم، به استقامت کنندگان (در برابر آزمایش ها) بشارت (پیروزى و پاداش بزرگ) ده.

14 ـ...وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَوَاصَواْ بِالصَّبْرِ (سوره عصر، آیه 3)؛ ...آنها که یکدیگر را به حق سفارش کردند، به شکیبایى و استقامت توصیه نمودند.