مرحوم آيت الله حاج شيخ عبدالكريم حائری، مؤسس حوزه علمیه قم

ولادت
سال 1267 ق. در روستای «مِهرْجِرد» یزد در خانه مردی پاک دل و پرهیزکار به نام «محمدجعفر» کودکی پا به عرصه حیات گذاشت که عبدالکریم نام گرفت. وی دوران کودکی را در دامان پُر مهر مادری با فضیلت و پاک دامن سپری کرد تا به شش سالگی رسید. در آن روزگار که عبدالکریم بایستی پایش به مکتب باز شود در مهرجرد از مدرسه و مکتب خبری نبود و کودکانی که بزرگ می شدند به دنبال کار و حرفه پدران خود رفته، بهار عمرشان را در مزارع سپری می کردند. اما عبدالکریم که گویی سرنوشتی جز این داشت مورد لطف الهی قرار گرفت و در اندک زمانی وسیله درس و دانش اندوزی برایش فراهم شد.(1)
تحصیلات
در اواخر قرن سیزدهم، یزد حوزه علمی پررونقی داشت. پنج مدرسه علوم دینی در این شهر، بخش عمده ای از دانشجویان علوم اسلامی را در خود جای داده بود و دانشمندان بزرگی که تربیت یافته حوزه پرآوازه نجف و شاگردان شیخ بزرگ انصاری و میرزای شیرازی بودند، در آن جا به تدریس علوم مختلف اسلامی اشتغال داشتند. در میان مدرسه های مختلف علوم دینی، مدرسه بزرگ و زیبای محمدتقی خان از معروف ترین آنها به شمار می رفت که بسیاری از درس های دوره سطح و خارج در آن جا تدریس می شد. آیت اللّه حائری، در چنین فضایی معنوی، وارد دارالعباده یزد گردید و در مدرسه محمدتقی خان سکنا گزید و سال ها با شور و اشتیاق فراوان در پای درس استادان بزرگ به تحصیل علوم اسلامی پرداخت.(2)

در محضر میرزای شیرازی

هنوز بیش از هجده بهار از عمر آیت اللّه حائری سپری نشده بود که شوق دیدار عتبات در دل وی جوشیدن گرفت و راهی سرزمین عراق شد. او به همراه مادر خویش با کاروانی زیارتی راهی آن جا شد و بی درنگ به حلقه دانشوران و عالمان بزرگی که گرداگرد امامان را گرفته بودند، پیوست. آیت اللّه حائری ابتدا چند سالی در حوزه علمیه کربلا در محضر آیت اللّه فاضل اردکانی بود و پس از آن با راهنمایی استادش به حوزه علمیه سامرا و به محضر میرزای بزرگ شیرازی شتافت. میرزای شیرازی در آن زمان مرجع وقت و در رأس حوزه علمیه سامرا بود. آیت اللّه حائری در حوزه علمیه سامرا دوازده سال تمام به تحصیل علم پرداخت. او در این مدّت با همه رنج ها و مشقت ها ساخت و فارغ از هرگونه اشتغال دیگری با دلی پرامید، به آینده روشن خویش چشم دوخت.(3)

در محضر ستاره های درخشان

آیت اللّه حائری شیفته دانش بود. او با اراده محکم و تلاش خستگی ناپذیر در راه تحصیل دانش و تهذیب نفس گام برداشت. علاوه بر تلاش شخصی وی، استادان پر مایه اش نیز در شکل گیری شخصیت علمی و معنوی او نقش اساسی ایفا کردند. وی در سال هایی که در حوزه علمیه سامرا حضور داشت از خرمن دانش فقهای بزرگی چون آیت اللّه سیدمحمد فشارکی، آیت اللّه محمدتقی شیرازی و آیت اللّه شیخ فضل اللّه نوری که هر یک از ستاره های درخشان آسمان فقاهت به شمار می رفتند خوشه ها چید.(4)

اقامت در حوزه علمیه کربلا

زمانی که حوزه علمیه کربلا شکوه و رونق خود را از دست داده بود و بارگاه مقدس حسینی نیز آرام و خالی از درس و بحث علمی، تنها با زمزمه شیفتگان اهل بیت و زایران مشتاق ضریح حسین علیه السلام روزگار می گذراند، آیت اللّه حائری در آن جا رحل اقامت افکند. با حضور اندک مدت او در حوزه علمیه کربلا، پس از سال ها آرامش و سکوت بار دیگر همهمه طلاب در مدارس پیچید و بارگاه امام حسین علیه السلام نیز با طنین افکندن بحث های علمی دانش پژوهان در آن، جلوه ای دیگر گرفت.(5)

حوزه علمیه اراک

آیت اللّه حائری در اواخر سال 1332 ق به دعوت مردم اراک عزم سفر به ایران کرد و تا سال 1340 که عازم قم شد، در کنار مردم این دیار و در خدمت حوزه علمیّه شهر اراک بود. گویند در این ایّام امام خمینی(ره) جوانی بیست ساله بود که با شنیدن آوازه حوزه علمیه شهر اراک، از عزیمت به حوزه اصفهان صرف نظر کرد و به سوی اراک شتافت و تا انتقال این حوزه به شهر مقدس قم از حوزه دانش و معرفت این مرد بزرگ بهره ها جست. آیت اللّه حائری به مدت هشت سال در این حوزه پرشکوه بر مسند تدریس تکیه زد و در کنار مسئولیت سنگین مرجعیت، از پرورش و شکوفاندن استعداد طلاب جوان نیز لحظه ای غافل نبود و به موجب اهتمام فوق العاده به این امر صدها جوان پاک طینت دیگر را در دامان پرمهر و محبت پدرانه خود پرورش داد.(6)

تأسیس حوزه علمیه قم

تأسیس حوزه علمیه قم چیزی بود که زمزمه آن قرن ها پیش از تأسیس آن آغاز شده بود و ریشه در روایات امامان معصوم علیهم السلام داشت. امام صادق علیه السلام در قرن دوم قمری به یاران خود درباره شهر قم و مرکزیت این شهر برای دانش اسلامی چنین فرموده بود: «زود باشد که کوفه از مؤمنان خالی گردد و دانش در آن ناپدید شود... و به شهری که آن را قم گویند ظاهر شود و معدن اهل علم و فضل شود». حضور آیت اللّه حائری در قم این نوید امامان بزرگوار شیعه را که همواره دهن به دهن نقل شده و در ذهن شیعیان جای گرفته بود، تحقق بخشید. آیت اللّه حائری در اوایل بهار 1301 ش با همکاری عده ای از علما و بزرگان علم و معرفت، حوزه علمیه قم را سامان داده، شاگردان خود را از اراک به این شهر فرا خواند. بدین ترتیب با اقامت گزیدن ایشان در قم بنیاد حوزه علمیه قم نهاده شد و با گام های بزرگی که این بزرگ مرد برداشت این حوزه به تدریج رشد کرد و در ردیف بزرگ ترین حوزه های علمیه جهان اسلام درآمد.(7)

تغییر روش آموزشی

اساسی ترین اقدام این فقیه گران مایه پس از تأسیس حوزه، تعمیر مدارس دینی و تغییر روش آموزشی بود که تحوّلی عظیم را در آنها به وجود آورد. در این زمان دوران نابسامان حوزه علمیه قم که پس از میرزای قمی وضع نامناسبی یافته بود، پایان گرفت. ابتکار آیت اللّه حائری پس از توجه دادن محصلان علوم دینی به ژرف نگری در درس و بحث علمی، گزینش «هیأت ممتحنه» برای امتحان گرفتن از دروس حوزوی بود. شکوه و عظمت حوزه علمیه قم از آغاز تا به امروز که بیش از هفتاد سال از شکل گیری آن می گذرد هر سال چشم گیرتر از گذشته در عرصه های مختلف، نمود داشته و پرتو اثار وجودی اش افق های جدیدی از دورترین نقاط عالم را در نوردیده است.(8)

خدمات آیت اللّه حائری به عالم تشیع

آیت اللّه حائری از جمله عالمان بلند اندیش و ژرف نگر به شمار می رود؛ بزرگ مردی که با تأسیس حوزه پربرکت قم خدمات شایسته و وصف ناپذیری به جهان اسلام کرد. او مؤسس یکی از بزرگ ترین مراکز علوم اسلامی در رشته های اعتقادات، فقه، عرفان، فلسفه، تفسیر و کلام است. او مؤسس حوزه پربرکتی است که در طی سالیان دراز اندیشمندان و فرزانگان فراوانی در دامن خود پرورانده است و اکنون هزاران دانشجوی علوم اسلامی از ایران و از 45 کشور اسلامی را در خود جای داده است.(9) آیت اللّه حائری مؤسس حوزه علمیه ای است که تا کنون در زمینه های مختلف فرهنگی، اعتقادی، سیاسی و اجتماعی آثار و برکات فراوانی از خود بر جای گذاشته است. پس از تأسیس حوزه علمیه قم بود که در کم ترین زمان، روح بالندگی و تحرک علمی و فرهنگی در بسیاری از شهرهای ایران نمایان گردید و فرهنگ اسلامی و معارف آن در ایران و جهان گسترش بیشتری یافت.

آثار قلمی آیت اللّه حائری

آیت اللّه حائری به حقیقت مردی خستگی ناپذیر و همیشه در تلاش و تکاپو و شیفته کار و تحقیق بود. او تا آخر عمر سر در کتاب و دست در قلم داشت. از ایشان آثار قلمی مهمی به یادگار مانده است که از آن میان می توان به این کتاب ها اشاره کرد: 1. کتاب الصلوة؛ 2.کتاب دُرَر الاصول. کتاب های دیگر آیت اللّه حائری مجموعه رسائلی است که در ابواب مختلف فقهی مانند احکام ارث، شیر دادن و ازدواج و طلاق نگاشته است.(10)

شاگردان آیت اللّه حائری

«آیت اللّه حائری در دوران زندگی پربار خود علاوه بر خدمات بسیار ارزشمند فرهنگی و اجتماعی به اسلام و مسلمانان، در مکتب خود فرزانگان و اندیشمندان بزرگی را تربیت کرد. او که در دوران تدریس توجّه ویژه ای نسبت به شاگردان خود داشت، افراد خوش استعداد را همواره تشویق می نمود و مورد حمایت خویش قرار می داد و بدین ترتیب توانست شخصیت های بارزی را به جهان اسلام تقدیم دارد که از میان آنان می توان از امام خمینی(ره)، آیت اللّه گلپایگانی، آیت اللّه اراکی، آیت اللّه مرعشی نجفی و صدها فرزانه دیگر نام برد».(11)

رسیدگی به فقرا

آیت اللّه حائری کسی نبود که در مقام فقاهت و رسیدگی به امور دینی، مشکلات دیگر اجتماعی و اقتصادی جامعه را به فراموشی سپارد. از این رو در کنار مسئولیت سخت اداره حوزه علمیه، برطرف کردن نیازهای اساسی مردم را از وظایف اصلی خویش می دانست. در روزگاری که بسیاری از مردم قم از تنگ دستی رنج می بردند وی محلی را به «خانه فقرا» اختصاص داد و مستمندان شهر را در آن مکان گرد آورد و بدین ترتیب صدقات و کمک های مالی مردم نیک اندیش را در مسیری صحیح، صرف اداره امور آنان کرد.(12)

تندیس زهد

از خصوصیات بارز آیت اللّه حائری که دیگر خصوصیات اخلاقی او را تحت الشعاع خویش قرار می داد، زهد و ساده زیستی و زندگی بی آلایش او بود. پایبندی او به زندگی طلبگی تا آخر عمر، از او تندیسی از زهد ساخته بود. او همواره خدا را شاکر بود که از همان اند ک چیزی که در دست دارد می تواند به وضع فقرا رسیدگی کند. روزی یکی از بزرگان، عبای گران قیمتی به فرزندش هدیه کرد و آیت اللّه حائری چون از آن مطلع گردید به فرزندش گفت: «فرزندم، این عبا برای تو زیاد است» و او را متقاعد ساخت که آن را فروخته، با پولش سه عبای متوسط برای خود و دو طلبه دیگر تهیه نماید.(13)

مردم داری

یکی از ویژگی های روحی آیت اللّه حائری برخورد نیک با مردم و اخلاق معاشرتی ایشان بود. وی در برخورد با مردم با مهربانی و ملایمت رفتار می کرد. ایشان در برخورد با طلاب جوان حال و روحیه آنها را مراعات می نمود و همواره چهره ای بشاش و بر لب هایش تبسّم داشت. گاهی در دمادم سحر برای سرکشی از طلاّب پرکار و سحرخیز، راهی مدارس می شد و در رفع مشکلات مالی و رفاهی آنان همواره تلاش می کرد. بارها می شد که به صاحبان مغازه های اطراف حرم مراجعه می کرد و بدهی طلاّبی را که از آنها اجناس نسیه برده بودند، ادا می نمود.(14)

بردباری

یکی از خصوصیات روحی آیت اللّه حائری بردباری در برابر مشکلات بود که از وی رادمردی پر استقامت ساخته بود. ایشان در مقابل حوادث و مسائل سیاسی در اوایل شکل گیری حوزه بردباری را پیشه خود ساخت و در حراست از حوزه علمیه نوپا که انهدام آن در رأس اقدامات توطئه آمیز دشمنان دین بود، تلاش بسیاری نمود و همواره می فرمود: «من حفظ حوزه علمیه را اهم می دانم». آیت اللّه حائری در ماجرای کشف حجاب بارها با رضاخان ستیز نمود. معروف است که پس از ماجرای کشف حجاب و کشتار مسجد گوهرشاد ایشان هیچ گاه حال و روز خوشی نداشت و این اندوه را تا پایان عمر در دل داشت.(15)

خدمات فراموش ناشدنی آیت اللّه حائری

در روزگاری که چند مدرسه دولتی ایران محدود به شاهزادگان و دربار بود، با همت و تلاش آیت اللّه حائری و تنی چند از علمای دیگر درگاه حوزه های علمیه سراسر کشور، به روی فرزندان همه ملّت گشوده بود و حتی در دورترین نقاط کشور، به همت علما و شاگردان آیت اللّه حائری آثار اسلامی انتشار می یافت و مکتب های درسی رونق می گرفت و روز به روز فرهنگ اسلامی و معارف در ایران گسترش می یافت. به برکت تأسیس حوزه علمیه قم، در زمانی اندک فروغ درخشان آن به افق های دور دست رسید. وضع مدارس دیگر شهرستان ها نیز با گسیل داشتن شاگردان مکتب آیت اللّه حائری بدان مناطق رو به بهبود گذاشت. در خود شهر قم علاوه بر احیای مدرسه های علمیه قدیمی مدرسه های بزرگ دیگری نیز تأسیس شد که امروز تعداد آنها به بیش از هفتاد مدرسه می رسد.

رحلت آیت اللّه حائری

آیت اللّه حائری، این فقیه فرزانه و اندیشمند خدمت گزار و مخلص، پس از عمری تلاش و تحمل رنج، در 17 ذیقعده 1355 ه.ق (برابر با 9 بهمن ماه سال 1315 ه.ش)به دیار ابدی شتافت و در جوار مرقد قدسی کریمه اهل بیت، حضرت معصومه علیهاالسلام ، به آغوش خاک سپرده شد.(16)

منبع: گلبرگ - دی 1381، شماره 37 - وفات آیت اللّه حائری
--------------------------------------
پی نوشت:
1. گلشن ابرار، ج2، ص553.
2. همان، ص553.
3. گلشن ابرار، ج2، ص554.
4. همان، ص555 (با اندکی تغییر).
5. همان، ص555 (با اندکی تغییر).
6. گلشن ابرار، ج2، ص555.
7. همان، ص557 (با اندکی تلخیص و تغییر).
8. گلشن ابرار، ج2، ص558.
9. همان، (با اندکی تلخیص و تغییر).
10. ر.ک: گلشن ابرار، ص559.
11. همان، ص559.
12. همان، (با اندکی تلخیص و تغییر).
13. ر.ک: گلشن ابرار، ص560.
14. همان، ص561.
15. همان، صص 559 و 558، (با اندکی تلخیص).
16. آشنایی با حوزه های علمیه، ص128.