قناعت عزتی بی بدیل

قناعت عزتی بی بدیل

در «یادداشت قبل» به بررسی تعریف قناعت و آثاری وجودی آن از جمله آسایش، توانگری و آراستگی زندگی پرداختیم، در این یادداشت به ادامه آثار و فواید قناعت خواهیم پرداخت. آثاری که در امتداد آثار مندرج در مقاله قبل میتواند پیش‌برنده زندگی به سمت آسایش و آرامش باشد.

1- میانه روی

میانه روی حالتی است مابین افراط و تفریط، یعنی حالتی میان اسراف و سخت گیری در خرج کردن مال. در دین مبین اسلام در همه امور به اعتدال و میانه روی سفارش شده و در هر کاری افراط و تفریط ناپسند شمرده می شود. قناعت نیز اکتفا نمودن به ضروریات زندگی است نه به داشتن است نه به نداشتن.

امام علی(علیه السلام) می فرمایند: «غَایَةُ الِاقْتِصَادِ الْقَنَاعَةُ؛ سرانجام میانه روی، قناعت است»[لیثی واسطی، علی بن محمد (1376)، عیون الحکم و المواعظ، قم، انتشارات دارالحدیث].از طرفی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) محبوبترین و بهترین خرج ها را در نزد خداوند همراه با میانه روی از آن مسئله ذکر می فرمایند: «ما من نفقه أحب إلی الله من نفقه؛ قصد هیچ خرجی نزد خدا، محبوبتر از خرجی نیست که با میانه روی همراه است»[مجلسی، محمدباقر (1339)، بحارالانوار، جلد 76، قم، انتشارات حکمت]. در زندگی امروزی که مردم با مشکلات معیشت بسیاری هم دست و پنجه نرم می کنند عقل سلیم حکم می کند هر کس باید در زندگی میانه روی را پیشه خویش ساخته تا از مکافات عمل خویش دچار دردسر نگردد. امام صادق (علیه السلام) در حدیثی راه مقابله با تنگدستی را میانه روی می دانند و می فرمایند:«ضَمِنتُ لِمَنِ اقْتَصَدَ أَن لایَفتقِرَ؛ هر کس در زندگی خود میانه رو باشد، من ضمانت می کنم او هرگز تهی دست نگردد»[ حرعاملی، محمدبن حسن (1409ق)، وسائل الشیعه، قم، انتشارات موسسه آل البیت.]. از طرفی امام حسن عسکری (علیه السلام ) در بیان حد و حدود اعتدال می فرمایند:«اِنّ لِلِاقتصادِ مِقداراً فَاِنْ زادَ عَلَیه فَهُوَ بُخلٌ»[مجلسی، محمدباقر (1339)، بحارالانوار، جلد 17، قم، انتشارات حکمت]. میانه روی در مصرف هم حد و اندازه ای دارد. از حد که گذشت، دیگر بُخل و تنگ نظری خواهد بود. در حدیثی دیگر از امام رضا (علیه السلام) آمده است: «اِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلّ کَرِهَ الاِسرافَ وَ کَرِهَ الأِقتار؛ خداوند متعال هم اسراف و ریخت  و پاش و هم بخل و تنگ  نظری را نهی و مذمت نموده است»[نیشابوری، محمدبن فتال (1366)، روضه الواعظین، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، جلد 2، قم، نشر دلیل ما]

2- ارجمندی

قرآن مجید به صراحت بیان می کند که عزت مخصوص خداوند، رسول خدا و مومنان است. (سوره منافقون، آیه 7) این عزت وسرافرازی اهمیتش به قدری است که به انسان مومن اجازه داده نشده است که به هیچ وجه خود را در مقابل دیگران خوار و زبون کند.

قناعت باعث آزادگی فکری و روحی و استقلال انسانی است، همچنانکه طمع موجب بردگی وخواری انسان است. امام علی (علیه السلام) می فرمایند: «مَن قَنَعَت نَفسُهُ عَزَّ مُعسِرا، مَن شَرِهَت نَفسُهُ ذَلَّ موسِرا؛ کسی که نفسش قانع باشد، در حالت سختی هم ثروتمندانه زندگی می کند و کسی که نفس خویش را حریص با آورد، با وجود داشتن دارایی فراوان هم، ذلیلانه زندگی می کند» [لیثی واسطی، علی بن محمد (1376)، عیون الحکم و المواعظ، قم، انتشارات دارالحدیث] در اهمیت این موضوع می توان به حدیث ذیل هم اشاره کرد: امام علی(علیه السلام) می فرمایند: «لَا أَعَزَّ مِنْ قَانِعٍ؛ هیچ کس از شخص قانع عزیزتر نیست» [تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمد(1378)، تصنیف غررالحکم و دررالحکم، مترجم هاشم رسولی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی]

بنابراین وقتی انسان به آنچه دارد قانع باشد و چشم داشتی به دیگران نداشته باشد، در تمام کارهایش خودش تصمیم می گیرد و آزادانه رفتار می کند و با کمال صراحت در هر مکانی سخن می گوید و اظهار نظر می کند. کسى که به آنچه خدا براى او مقدّر کرده، راضى نباشد، خواه ناخواه چشم طمع به مال دیگران خواهد داشت که در نتیجه، دست نیاز بسوى آنان دراز خواهد کرد و این خود موجب ذلّت و خوارى او خواهد شد.

3- بی نیازی

بی نیازی از مردم از جمله فضائلی است که موجب تقرب بنده به خدای سبحان می گردد، زیرا هر که از غیر خدا قطع طمع کند و بی نیازی را از خدا خواهد، خدا او را دوست دارد. طبق آیه شریفه «یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ» (سوره فاطر، آیه 15)، همه افراد بشر در برابر پروردگار بزرگ نیازمند محض و فقیر هستند اما در برابر هم نوعان، نیاز یک فرایند عادی است. انسان موجودی اجتماعی است که برای حل مسائل خود نیازمند کمک دیگر افراد خواهد بود، لیکن مراد از بی نیازی از مردم اموری است که برای حیات واقعی الزام چندانی ندارد و انجام آن توسط دیگران باعث سرافکندگی و ذلت می شود و به آن طمع می گویند. بسیاری از امور را خود فرد می تواند خودش برطرف کند تا عزت و آبرویش حفظ گردد و یا اینکه تا آنجا که می تواند بر آن نیاز صبور باشد زیرا در بسیاری از موارد، عدم انجام آن نیاز، بهتر از انجام آن و افتادن در دام سرافکندگی است.

امام علی(علیه السلام) می فرمایند: «مَا اسْتَغْنَیْتَ عَنْهُ خَیْرٌ مِمَّا اسْتَغْنَیْتَ بِهِ؛ بی نیازی بهتر از رفع نیاز است»[لیثی واسطی، علی بن محمد (1376)، عیون الحکم و المواعظ، قم، انتشارات دارالحدیث] (لیثی واسطی، 1376:ص482) از طرفی رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) می فرمایند: «لَیسَ الغِنى عَن کَثرَةِ العَرَضِ، وَلَکِنَّ الغِنى غِنى النَّفسِ؛ بی نیازی بر فراوانی ثروت نیست، بی نیازی در روحیه بی نیازی است» [نیشابوری، محمدبن فتال (1366)، روضه الواعظین، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، جلد 2، قم، نشر دلیل ما.]

یکی از آثار و ابعاد مهم قناعت دستیابی به بی نیازی از مردم است. چنانچه امیر بیان، امام علی(علیه السلام) می فرمایند: «الْقَنَاعَةُ تُغْنِی؛ انسان قانع بی نیاز می گردد» [تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمد(1378)، تصنیف غررالحکم و دررالحکم، مترجم هاشم رسولی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی]

امام هادی (علیه السلام) نیز راز بی نیازی را رضایت بر داشته ها می دانند و می فرمایند: «اَلغِنی قِلَّةُ تَمَنّیکَ وَ الرِّضا بِما یَکفِیک؛ بی نیازی و ثروت آن است که آرزویت کم باشد و به آنچه برایت بس است راضی باشی» [مجلسی، محمدباقر (1339)، بحارالانوار، جلد 75، قم، انتشارات حکمت]

4- فقرزدایی

فقر از اصلی ترین مسائل و مشکلات اصلی جامعه است که موجب آسیب های فرهنگی اجتماعی و... زیادی خواهد شد. دین مبین اسلام آموزه های بسیاری برای اقتصاد جامعه مسلمین بویژه توزیع عادلانه ثروت و درآمدهای ناشی از تولید دارد. قناعت ورزی و اعتدال و همچنین اصلاح الگوی مصرف می تواند در راه پیشبرد یک جامعه اقتصادی متوازن گام های اساسی بردارد.

امام علی (علیه السلام): «لَا مَالَ أَذْهَبُ لِلْفَاقَةِ مِنَ الرِّضَا بِالْقُوتِ؛ هیچ ثروتی بهتر از رضایت و قناعت نسبت به روزی رسیده در پیشگیری از فقر نیست» [دشتی، محمد (1389)، نهج البلاغه، قم، انتشارات اشکذر.]. از بهترین راه های مبارزه با فقر در همه ابعاد قناعت، راضی بودن به امکانات فعلی است و این امر می تواند باعث جلوگیری از شیوع فقر در جامعه گردد. در حدیثی دیگر فرموده اند:«الِاقْتِصَادُ یُنْمِی الْیَسِیرَ؛ میانه روی در مصرف موجب رشد ثروت ناچیز می گردد»[ تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمد(1378)، تصنیف غررالحکم و دررالحکم، مترجم هاشم رسولی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی] در جایی دیگر امام، قناعت را موجب برکت رزق و روزی می دانند:«القَناعَةُ بَرَکَةٌ؛ قناعت باعث برکت است»[ نوری، میرزا حسین (1360)، مستدرک الوسایل، ج 12، قم، انتشارات موسسه آل البیت.]. امام صادق (علیه السلام) نیز اعتدال در مصرف را ضامنی برای فقیر نشدن ذکر فرموده اند: «ضَمِنْتُ لِمَنِ اقْتَصد أنْ لا یَفْتقِرَ؛ کسی که در زندگی به اندازه مصرف می کنند، ضمانت می کنم که فقیر نشود»[ابن بابویه، محمدبن علی (1377)، خصال شیخ صدوق، ج1، ترجمه محمدباقر کمره ای، تهران، انتشارات کتابچی.]