ساده زیستی نه فقط زیبا بلکه ضروری است

ساده زیستی نه فقط زیبا بلکه ضروری است

طی بخش عمده ای از تاریخ انسان، سادگی مقتصدانه نه گزینش نوعی از زندگی بلکه ضرورتی برای آن بود؛ و از سرِ همین ضرورتش، فضیلت اخلاقی تلقی می شد. اما با ظهور سرمایه داری صنعتی و جامعۀ مصرفی، نظامی پدید آمد که محکوم به رشدی بی وقفه بود. با این حال، اشتیاقی روزافزون به کشف دوبارۀ فواید ساده زیستی ، بویژه نزد نسل بیست سی ساله، به چشم می خورد. اشتیاقی که البته تاحدی نوستالژیک و بعضاً تناقض آمیز است.

اثر پیتر ایلستد. ۱۹۰۴. منبع: ایان

امریس وستکوت، زندگی خوب یعنی زندگی ساده. ساده زیستی، بین ایده های فلسفی، پای ثابت پاسخ به این پرسش بوده است که چگونه زندگی کنیم. از سقراط گرفته تا تورو، از بودا تا وندل بِری، متفکران بیش از 2000 سال است که ایدۀ ساده زیستی را سر زبان ها انداخته اند و این ایده تابه حال هم هواداران بسیاری داشته است. مجله هایی همچون ریل سیمپل[Real Simple]، از روی پیشخوان فروشگاه ها به آدم چشمک می زنند؛ اُپرا وینفری، مرتب در برنامه اش، با طرفداران ساده زیستی همچون جک کرنفیلد، معلم ذهن آگاهیِ بودایی، مصاحبه می کند؛ جنبش آهستگی[the Slow Movement]، که افراد را تشویق می کند تا به بنیان های دنیای پیشاصنعتی بازگردند، پیروانش را از سراسر قاره ها به سوی خود می کشاند.

طی بخش عمده ای از تاریخ انسان، سادگی مقتصدانه نه گزینش نوعی از زندگی بلکه ضرورتی برای آن بود؛ و از سرِ همین ضرورتش، فضیلت اخلاقی تلقی می شد. اما با ظهور سرمایه داری صنعتی و جامعۀ مصرفی، نظامی پدید آمد که محکوم به رشدی بی وقفه بود و همراه آن جمعیتی (ملقب به «بازار») رشد کرد که قادر بود و ترغیب می شد که بسیاری از چیزهایی را بخرد که، بنا بر معیارهای سنتی، مازاد بر نیازهایش بود. در نتیجه، بین ارزش های سنتی ای که ما به ارث برده ایم و نسخۀ مصرف گرایانه ای که فرهنگ معاصر برای ما تجویز می کند شکاف بوجود آمد.

در دوران پیشامدرن، انشقاقِ بین آنچه فیلسوفان توصیه می کردند و نحوۀ زندگی مردم آن چنان زیاد نبود. ثروتْ امنیت می آورْد؛ اما حتی در نظر ثروتمندان ثروت در برابر بدبختی هایی چون جنگ، قحطی، بیماری، بی عدالتی و غضب ظالمان سپر محکمی تلقی نمی شد. سِنِکا، فیلسوف رواقی، با اینکه یکی از ثروتمندترین افراد روم بود، دستِ آخر، با حکم نرون محکوم به مرگ شد. اما [در دوران پیشامدرن] اکثریت قریب به اتفاق آدم ها، همچون بردگان، خدمتکاران، دهقانان و کارگران، عملاً هیچ چشمداشتی به اندوختن اندک ثروتی نداشتند.

تندیس لوسیوس سنکا

در دوران پیشامدرن، انشقاقِ بین آنچه فیلسوفان توصیه می کردند و نحوۀ زندگی مردم آن چنان زیاد نبود

پیش از ظهور کشاورزی ماشینی، دموکراسی انتخابی، حقوق مدنی، و کشف آنتی بیوتیک و آسپرین زندگی طولانی و بدون رنجِ بیش ازحد بسیار مطلوب به شمار می آمد. اما امروزه، دست کم در جوامع مرفه، مردم بیش از اینها می خواهند و توقع دارند (و معمولاً می توانند داشته باشند). بالطبع، در چشم بسیاری از انسان ها، ساده زیستن چیز خسته کننده ای بیش نیست.

با این حال، اشتیاقی روزافزون به کشف دوبارۀ فواید ساده زیستی، به ویژه نزد نسل بیست سی ساله، به چشم می خورد. برخی از این موارد، ممکن است نمایندۀ نوستالژیِ جهان پیشاصنعتی یا پیشامصرفی باشد و همچنین همدلی با مبحثی اخلاقی را به یاد آورَد که می گوید ساده زیستی با پرورش خصلت هایی دوست داشتنی، همچون قناعت، انعطاف پذیری و استقلال، از شما انسان بهتری می سازد؛ یا از طرف دیگر، با ارتقای آرامش ذهن و سلامتیِ کامل، و نزدیک کردنتان به طبیعت، شما را به فرد بانشاط تری تبدیل کند.

اینها دلایل معقولی هستند. اما با تمام احترامی که شایستۀ تعلیمات آنهاست، [باید بگویم که] حرف های این انسان های فرزانه چندان متقاعدکننده نبوده اند. میلیون ها نفر از ما انسان ها سگ دو می زنیم تا پولی درآوریم و خرج کنیم، بلیت لاتاری می خریم، ساعت ها کار می کنیم، بدهکار می شویم، ۲۴ ساعت در شبانه روز و 7 روز هفته سختی می کشیم تا از این سراشیبی لغزنده بالا برویم. واقعاً چرا؟

یک پاسخ ساده و بدیهی به این چرا این است که ما به تظاهری کلیشه ای دچاریم. به رغم اینکه ایدۀ فلسفی قناعت ورزی را تحسین می کنیم، در زندگی روزمره مان از فرامین آن چشم می پوشیم. از سبک زندگی سادۀ مثلاً پاپ فرانسیس تمجید می کنیم و آن را نشانۀ شرافت اخلاقی اش می دانیم، اما در عین حال باز با تقاضای خانه های بزرگ تر، ماشین های گران تر و کالاهای تجملی تر مشتاق رشد اقتصادی هستیم و به آن چشم داریم.

دیدگاه ما دربارۀ سادگی و تجمل، و قناعت و اسراف، از بُن، دچار تناقض است

اما مشکل فقط این نیست که اعمال ما با باورهایی که به آنها اقرار می کنیم در تعارض اند. دیدگاه ما دربارۀ سادگی و تجمل، و قناعت و اسراف، از بُن، دچار تناقض است. ما به این اذعان می کنیم که اسرافْ خرج روی دستمان می گذارد و بی سلیقگی است؛ اما مظاهر اسراف کاری گذشتگان را، همچون شهر ممنوعۀ پکن یا کاخ ورسای، به عنوان چیزهایی به نمایش می گذاریم که گویا واقعاً شایستۀ تحسین اند. حقیقت این است که اغلبِ آنچه ما «فرهنگ» می نامیم مملو است از اشکال مختلف اسراف.

بنابراین، اگرچه تاحدی تناقض آمیز، اما هنگامی که برای اغلب افراد جز ساده زیستی راهی نمی ماند، این شیوه از زندگی به متقاعدکننده ترین روش تبدیل می شود. دلایل سنتی ساده زیستی، در واقع، یک نوع ضرورت را معقول می سازند. اما به محض اینکه زندگیِ سادۀ توأمان با قناعت پیشگیْ یک انتخاب است، شیوه ای در میان دیگر شیوه های زندگی، همان دلایلْ اعتبار کمتری پیدا می کنند و آن وقت است که دیگر حنای فلسفۀ قناعت پیشگی رنگی نخواهد داشت.

این امر شاید تحت تأثیر دو مؤلفه تغییر کند؛ یکی اقتصاد و دیگری محیط زیست باوری[environmentalism]. هنگامی که رکود به اقتصاد ما هجوم می آورد، چنان که به تازگی آورده است (و از بی ثباتی های ذاتی این نظام اقتصادی پرده برمی دارد که محکوم به رشد بی وقفه است)، ناگهان میلیون ها نفر خود را در شرایطی می یابند که قناعت پیشگی یک بار دیگر به ضرورتِ زندگی تبدیل می شود و ارزش های همراهش دوباره خودنمایی می کند.

هم اکنون در جوامعی همچون ایالات متحده شاهد آن هستیم که سرمایه داری شکاف بین «دارا» و «ندار» را عمیق تر می سازد. این نابرابری روزافزونْ انتقاد تازه ای را دربارۀ اتلاف و اسراف مطرح می کند. وقتی افرادِ بسیاری زیر خط فقر به سر می برند، به رُخ کشیدن تجمل و ثروت اندوزی کار پسندیده ای نیست. علاوه براین، توزیع نامتوازن ثروت فرصتی را نشان می دهد که از دست رفته است. در نظر اپیکور و دیگر فرزانگان ساده زیستی،انسان می تواند خوب زندگی کند به شرط آنکه نیازهای اساسیِ خاصش برآورده شده باشند؛ دیدگاهی که «هرم نیازهای»[hierarchy of needs] آبراهام مزلو نیز، در دوران مدرن، مهر تأیید بر آن می زند. اگر این حرف را صحیح تلقی کنیم، استدلالی است در دفاع از آنکه مازاد ثروت را برای تأمین نیازهای اساسی همگان از قبیل غذا، خانه، سلامت، آموزش، تسهیلات زندگی، و حمل ونقل عمومی به کار بگیریم، آن هم با هزینه ای اندک، نه اینکه سودش به جیب معدودی صاحبان سرمایۀ خصوصی بریزد.

هرچقدر که آن فرزانگان عاقل بوده باشند، به ذهن امثال سقراط یا اپیکور نمی رسید که از ساده زیستی در قالب محیط زیست باوری دفاع کنند. این دو قرنِ صنعتی سازی، رشد جمعیت و فعالیت دیوانه وارِ اقتصادی انواع مشکلات را برای ما به ارث گذاشت؛ مه دود، دریاچه و رود و اقیانوس های آلوده، زباله های سمی، فرسایش خاک، از بین رفتن جنگل ها، انقراض گونه های گیاهی و جانوری، و گرمایش زمین. فلسفۀ قناعت پیشگی ارزش هایی را بیان می کند و به سبکی از زندگی ترغیب می کند که شاید برای دگرگونی این روند و حفظ زیست بوم آسیب پذیر سیاره مان بهترین مایۀ دلگرمی باشد.

اما هنوز هم این دلایلْ اکثر افراد را متقاعد نمی کند. اگر معلوم شود که روش های معمول تولید کردن، پول درآوردن، خرج کردن و دور انداختنْ دوام نمی آورند، آنگاه ممکن است زمانی فرابرسد (و شاید زود هم فرابرسد) که ما مجبور به ساده زیستی شویم. در این صورت است که آشکار می شود سنت باشکوه گذشتهْ فلسفۀ آینده را درون خود جای داده است.

پی نوشت ها:
• این مطلب را امریس وستکوت نوشته است و در تاریخ ۲۸ نوامبر ۲۰۱۶ با عنوان «Why the simple life is not just beautiful, it’s necessary» در وب سایت ایان منتشر شده است.
•• امریس وستکوت (Emrys Westacott) استاد فلسفۀ دانشگاه آلفرد واقع در نیویورک است. آخرین کتاب او با عنوان فضیلت صرفه جویی (The Wisdom of Frugality) در سال ۲۰۱۶ به چاپ رسید.

بازنشر از «مجلۀ تخصصی ترجمان علوم انسانی»