شایعات تلگرامی از کجا می‌ آیند؟

با فراگیر شدن ابزارهای ارتباطی جدید، شبکه های اجتماعی به خصوص شبکه های اجتماعی موبایلی با اخبار ناقص و غلط تا اندازه ای جایگزین منابع اطلاع رسانی رسمی شده اند اما این اتفاق چرا و چطور افتاده است.

به گزارش خبرآنلاین، «گودبرداری زیرگذرهای کرمان که باعث شده به قبرستان جزامیان قدیم نفوذ کنه باعث شده که گازهای سمی خارج شده و جان هموطنان ما را بگیرد. چرا در شهرهای دیگر کسی آنفلونزا نمی گیرد؟ چرا تا حالا کسی از این بیماری نمرده بود؟ طبق منابع مشهود سه تن از آقازاده های کشوری برای تجسس در قبرستان قدیمی کرمان دست به اکتشاف زده و باعث تکثیر مرض جذام بین کارگران حفار شده اند و برای لاپوشانی و عدم محاکمه انتقال سریع جذام دست به شایعه انتقال آنفلونزای خوکی زده اند! حال آنکه معاون بیمارستان کرمان عنوان کرده، زخم های سر باز کرده بر تن تنی چند از مراجعه کنندگان جذام است نه آنفلوانزا!»

این نمونه ای از یک شایعه تلگرامی است که این روزها دست به دست بین مردم می چرخد. شایعه ای با نثری نه چندان سلیس و اطلاعاتی نه چندان دقیق که انتشار بیماری را به کسانی موسوم به «آقازاده ها» نسبت می دهد.

چرا مردم شایعات تلگرامی با منابع نامشخص و جزییات غلط را می پذیرند و به آن استناد می کنند و چرا این منابع خبری غیررسمی به جایگاه منابع خبری رسمی دست اندازی می کند؟

برای روشن شدن موضوع و پرهیز از تقلیل گرایی، شاید بد نباشد که به دسته بندی این اطلاعات غلط و تبیین عوامل هر دسته از اطلاعات غلط پرداخت.

۱- روایت های تاریخی نادرست یا ناقص

دسته ای از این روایت های تاریخی، شبه داستان هایی با محتوای وطن پرستانه و پررنگ کردن افتخارات گذشته است که بعضآ رگه هایی از نژادپرستی هم در آن مشاهده می شود. معمولا در این روایت ها نگاه به گذشته، نگاهی توام با افسوس و دریغ است.

دست به دست چرخیدن داستان های اینچنینی از نگاه جامعه شناسانه، در واقع مکانیسمی برای تقویت و احیای غرور ملی است. معمولا در برهه هایی که احساس ناتوانی و نارضایتی از شرایط درونی و موقعیت بیرونی جامعه، بر افکار عمومی غالب می شود، رواج داستان ها و نقل قول های تاریخی ناقص یا غلط، قوت می گیرد.

نصب مجسمه کوروش در تنگه هرمز و انتساب اختراعات و اکتشافات به شخصیت های ایرانی و دست به دست شدن متنی با عنوان خیانت های شخصیت های تاریخی به ایرانیان، از این دست شایعات هستند.

شاید بتوان قسمتی از این احساس افسوس و دریغ نسبت به گذشته را جزیی از فرهنگ ایرانی تعبیر کرد. اعتقاد به دوره  ی طلایی حاکمیت عدالت و انصاف و جستجوی خوشبختی و حتی گاهی ساختن آن در گذشته، از ویژگی های فرهنگ ایرانی است که ردپای آن در ادبیات و ضرب المثل های عامه مردم قابل ردیابی است. سال به سال دریغ از پارسال!

۲- اخبار و اطلاعات پیرامون نگرانی های عمومی

در شرایطی که برای نگرانی های عمومی پاسخ قانع  کننده ای از مجاری رسمی دریافت نمی شود، گمانه زنی ها و تحلیل ها و تفسیرهای عامیانه جایگزین اطلاعات شفاف و تبیین های واقعی می شود.

شایعات تلگرامی در مورد سلامت آب شهری و پیدا شدن میکروب های خطرناک و اجساد در منابع آب شهری، شایعاتی در مورد کیفیت محصولات غذایی و کشف کشتارگاه های گوشت الاغ و سگ و گربه، شایعاتی در مورد  نرخ رشد سرطان و همه گیری بیماری ها،  اغراق در ارقام فساد مالی و اختلاس مسئولان و کمک های مالی به سایر کشورها، شایعاتی آمار قتل و تجاوز و جنایت و شایعاتی در مورد عملیات تروریستی داعش، همه و همه ریشه در نگرانی های عمومی در مورد مسائلی دارد که ابزارهای کنترل آن نگرانی ها از اراده و ید قدرت مردم خارج است.

عدم وجود اطلاعات شفاف، اطلاع رسانی پاره پاره، موردی، احساسی و مناسبتی، افکار عمومی را آنچنان تشنه اطلاعات می کند، که اطلاعات غیررسمی ولو غیردقیق و غیرعقلانی در شبکه های اجتماعی را لاجرعه سر می کشد.

از طرفی شکاف تاریخی بین دولت و ملت، زمینه ساز نوعی بی اعتمادی دائمی نسبت به منابع رسمی اطلاع رسانی و روی آوردن به منابع انتشار اخبار غیررسمی مثل شبکه های تلگرامی است.

۳- رواج شایعه برای پیشبرد اهداف سیاسی

انتشار شایعاتی برای تقویت یا تضعیف گروه های سیاسی در سطح منازعات داخلی و خارجی در طول تاریخ، مسبوق به سابقه است.

شایعاتی حول محور سلامتی سرمداران سیاسی از مرسوم ترین این نوع شایعات هستند که معمولا با هدف بی ثبات کردن و ایجاد نگرانی های عمومی در گروه یا جامعه ی هدف، انجام می شود. این نوع شایعات دارای برد موثری در جوامعی با ساخت قدرت غیرمتکثر است.

شایعاتی در مورد کشته شدن سردار سلیمانی، که بارها در تلگرام و رسانه های خارجی دست چندم منتشر شده، اخباری از بمب گذاری داعش در مترو تهران، از نمونه کلان خارجی این نوع شایعات و انتساب سخنان خلاف واقع به مقامات سیاسی، نوشته های تلگرامی درباره اجحاف به حقوق ایران در جریان توافق هسته ای، از نمونه های منازعات درون ساختاری با به کارگیری شایعه های سیاسی است.

گاهی شایعات سیاسی با شکل و صورتی عامیانه، از بدنه و سطوح میانی جامعه نشئت می گیرد و همراه کردن افراد جامعه در همان سطوح را مراد می کند. احساس خشم و ناتوانی و جریحه دار شدن احساسات قومی و سیاسی و ملی محرک انتشار چنین شایعاتی است.

شایعه روییدن گل جهنمی «زقوم» در عربستان بعد از فاجعه منا، به دنیا آمدن یک خوک از زنی داعشی در موصل، نمونه ای از این نوع شایعات عامیانه است.

۴- روایت های اخلاقی ساختگی

زمانی که ارزش ها و هنجارها به زعم افراد جامعه کم رنگ می شود و یا در معرض تهدید به نابودی قرار می گیرند، روایت های ساختگی از فضایل یا فجایع اخلاقی با هدف بیدار کردن وجدان جمعی جامعه، افزایش پیدا می کند.

داستان های تلگرامی درباره نوزادی که در خرابه رها شده و توسط یک سگ نجات پیدا کرده است، پیدا شدن جنین سقط شده در سطل زباله مدارس، داستان های عبرت آموز از زبان زنان و مردانی که به همسرشان خیانت کرده اند و کیفر عمل خود را چشیده اند، در این دسته شایعات قرار می گیرند.

۵- روایت های دینی ساختگی

این روایت ها معمولا با هدف تقویت یا تضعیف یا تحقیر باورهای دینی متعارض شکل می گیرد.

داستان هایی از مسلمان شدن انیشتین، انتشار تصاویری از عمامه ی حضرت علی(ع) با جای شمشیر ابن ملجم، انتشار تصاویری از یک زن لبنانی با عنوان اولین شهید مدافع حرم زن ایرانی از شیراز، ثبت نام داوطلبان صیغه در سایت آستان قدس رضوی، آب نخوردن سربازان آمریکایی به احترام روزه داران ایرانی، نمونه هایی از این شایعات تلگرامی هستند.

دسته دیگری از شایعات دینی، روایت های ساختگی از اعمال پرفضیلت با اثرات عجیب و ادعیه ای با اثر حاجت روایی خارق العاده است.

۶- داستانهایی در مورد اتفاقات و پدیده های عجیب

این داستانها معمولا با هدف سرگرمی تولید می شود و در واقع نوعی تولید محتوای عامیانه است که در خلاء وسایل سرگرم کننده، به عنوان سرگرمی و تفریح در طول تاریخ به کار برده شده است.

با فراگیر شدن ابزار های ارتباطی مدرن، شایعات اینچنینی راه خود را به شبکه های اجتماعی نیز باز کرده است. این شایعات معمولا مورد توجه مخاطب عامی که دانش استفاده از جستجوی اینترنتی را ندارند، قرار می گیرد.

شایعه پیدا شدن جسد پری دریایی در بندر چابهار، شایعه درخت پرتقالی که انار می دهد، زنی که با یک جن ازدواج کرده و بچه دار شده است، شهرکی که اجنه آن را تسخیر کرده اند، شایعات از این دست هستند که به مدد فتوشاپ و دستکاری تصاویر، اثرگذاری خود را افزایش داده اند.

به جز خلق سرگرمی، چرخش شایعه در جامعه به شایعه ساز نوعی احساس قدرت و منشا اثر بودن و دانایی، القا می کند.

علت و صورت شایعات تلگرامی هر چه باشد، به نظر می رسد به وجود آمدن جریان آزاد اطلاعات، اطلاع رسانی شفاف، منسجم و دقیق و تکثر منابع خبری مستقل با قابلیت پاسخ خواهی از مراکز تصمیم گیر و تصمیم ساز، این شایعات را به میزان قابل توجهی کاهش دهد.

منبع: تابناک(صفحه نخست)/1 دیماه 1394