مباحثی پیرامون خواب قیلوله

بخش عمده و مفید خواب، خواب شبانه است که کیفیت و کمیت آن در میزان کارایی افراد طی روز به طور مستقیم مؤثر است. با این حال، بسیاری از افراد به جز خواب شبانه زمانی را هم به خوابیدن در روز اختصاص می دهند. دربارۀ این که چه زمانی برای خوابیدن در روز مناسب است و مقدار آن باید چقدر باشد تا موجب رفع خستگی و ایجاد نشاط شود، دیدگاه های متفاوتی وجود دارد.

در روایات و سنت پیامبر خوابی کوتاه مدت در میانۀ روز تحت عنوان خواب قیلوله توصیه شده است. در برخى کتاب هاى روایى، نظیر رسائل الشیعه نیز مقوله ای تحت عنوان «استحباب خواب قیلوله» (۱) باز شده است که دربارۀ ثواب خواب قیلوله سخن گفته است. کسانی که سبک زندگی اسلامی را شیوۀ زندگی خود قرار داده اند و به عبادت شبانه و نماز شب می پردازند و هنگام بین الطلوعین (از اذان صبح تا طلوع آفتاب) را بیدار هستند در میانۀ روز به استراحت نیاز خواهند داشت. بنابراین، روشن ترین فایدۀ خواب قیلوله، به دست آوردن انرژى براى ادامۀ فعالیت هاى روزانه است. در ادامه، تعدادی از آیات و روایات دربارۀ خواب میانۀ روز را بررسی می کنیم.

شروع خواب قیلوله را باید از ظهر دانست، نه پیش از ظهر. به علاوه، در روایات به مؤمنان توصیه شده است، قبل از هر نماز خود را برای اقامۀ آن آماده کنند و به انتظار نماز بنشینند و به عبادت بپردازند و این با خواب قیلوله پیش از ظهر ناسازگار است؛ به ویژه نزد کسانى که مدت زمان خواب قیلوله پیش از ظهر را زمانى اندک پیشنهاد مى دهند

آیات و روایات دربارۀ خواب قیلوله 
در آیه ای از قرآن کریم در سورۀ فرقان از خواب و خوابگاه یا از استراحت و استراحتگاه نیمروزى سخن به میان آمده است. در مقایسه اى میان بهشتیان و غیربهشتیان، اهل بهشت برخوردار از استراحت گاه و خواب نیمروزى نیکو معرفى شده اند: «أَصْحَـبُ الْجَنَّۀ یوْمَـئذٍ خَیرٌ مُّسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِیلاً»؛ (۲) (اهل بهشت در آن روز از قرارگاهى بهتر و استراحتگاه نیمروزى نیکوترى برخوردارند). «مقیل» در آیه، مصدر میمى به معناى خواب نیمروزى یا اسم مکان، به معناى خوابگاه و استراحتگاه نیمروزى است. (۳) واژۀ «خیر» در این آیۀ شریف، بر نیکو بودن استراحتگاه و خوابگاه اهل بهشت دلالت دارد، نه اینکه در مقام مقایسۀ استراحتگاه بهشتیان و دوزخیان باشد؛ زیرا اساساً اهل دوزخ استراحتگاهى ندارند تا در مقایسه اى میان اهل دوزخ و اهل بهشت استراحتگاه اهل بهشت نیکوتر از استراحتگاه اهل دوزخ معرفى شود. به هرحال، آیۀ شریف به روشنى دلالت دارد که براى مردم عرب مخاطب پیامبر در سرزمین مکه، استراحت نیمروزى و استراحتگاهى خوش و راحت و دل انگیز جایگاهى با اهمیت داشته و دلخواه آنان بوده است و خداوند آن را به عنوان یکى از نعمت هاى بهشت به صالحان وعده داده است.

در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است : «رسول خدا صلى الله علیه و آله وسلم فرمود: با خوردن سحرى یکدیگر را بر روزه گرفتن در روز کمک کنید و با خواب قیلوله یکدیگر را بر عبادت شبانه و شب زنده دارى یارى رسانی». (۴) همچنین در روایت دیگری از ایشان به نقل از رسول اکرم آمده است که ایشان خواب قیلوله را برای تقویت حافظه توصیه می کند. (۵)

از روایات چنین برداشت می شود که خواب قیلوله یا خواب میانۀ روز از نگاه دین نه عملی مستحب، بلکه سفارش ارشادی است و دلیل آن این است، افرادی که به عبادت شبانه می پردازند، خستگی ناشی از بیداری در نیمه های شب را در میانۀ روز جبران کنند. به کسانی که در روزهای گرم و بلند سال روزه می گیرند و تشنگی و گرسنگی به آن ها فشار می آورد نیز خواب میانۀ روز توصیه شده تا سختی روزه و فشار گرسنگی و تشنگی در آن ها کاهش یابد. همچنین به نظر مى رسد خواب قیلوله می تواند یک ضرورت جغرافیایى باشد؛ یعنى برای آن بخش از مناطق جغرافیایى که روزهاى طولانى تر و بسیار گرم و شب هاى کوتاه دارند، به دو دلیل گرماى بسیار شدید نیمروزى که مانع از انجام کار و فعالیت مى شود و نیز به جهت خستگى جسم، ناشى از کم خوابى در شب، به طور طبیعى و عادى به استراحت و خواب نیمروزى نیازمند اند.

زمان خواب قیلوله (۶)
بسیاری از مردم فکر می کنند که زمان خواب میانۀ روز قبل از اذان ظهر است. حتى بعضی محققان، آن را به خواب قبل از ظهر تفسیر کرده اند؛ (۷) اما دلیلى بر این تفسیر از زمان خواب قیلوله وجود ندارد . دربارۀ اینکه منظور از خواب قیلوله خواب پیش از ظهر است یا خواب هنگام ظهر و بعد از آن نظرات متفاوتی وجود دارد. منابع لغت و فرهنگ عربى نه تنها خواب کمی پیش از ظهر را تأیید نمى کند، بلکه از لغت و فرهنگ عربى و شواهدى از روایات به دست مى آید که زمان خواب قیلوله، بعد از ظهر است و نه قبل ظهر.

به نظر مى رسد با درنظر گرفتن لغت و توجه به فرهنگ عربى و برخى روایات اسلامى، زمان خواب قیلوله بعد از نماز ظهر و خوردن غذاى نیمروزى شروع مى شود و تا پیش از نماز عصر ادامه مى یابد. مسلمانان، از زمان پیامبر و دوره هاى بعد از آن، میان نماز ظهر و عصر فاصله مى انداختند. دربارۀ زمان برگزارى نماز عصر، میان فقه اهل بیت(علیهم السلام) و فقه اهل سنت اختلاف نظر وجود دارد؛ اما روشن است که تعیین زمان برگزارى نماز عصر، در مقدار زمان خواب قیلوله تأثیر مستقیمی می گذارد.

ازنظر دانشمندان لغت، خواب قیلوله هنگام ظهر و زمانى است که خورشید به نصف النهار برسد. بنابراین، نمى تواند زمان پیش از ظهر و پیش از نصف النهار را شامل شود. بنابراین، شروع خواب قیلوله را باید از ظهر دانست، نه پیش از ظهر. به علاوه، در روایات به مؤمنان توصیه شده است، قبل از هر نماز خود را برای اقامۀ آن آماده کنند و به انتظار نماز بنشینند و به عبادت بپردازند و این با خواب قیلوله پیش از ظهر ناسازگار است؛ به ویژه نزد کسانى که مدت زمان خواب قیلوله پیش از ظهر را زمانى اندک پیشنهاد مى دهند. بنابراین، به نظر مى رسد زمان خواب قیلوله که در روایات از آن یاد شده و خوابى مطلوب و مفید براى بدن معرفى مى شود، در فاصلۀ پس از نماز ظهر و پیش از وقت نماز عصر است.

منبع:
دشتی، سید محمود، پایگاه اطلاع رسانی حدیث شیعه، تلخیصی بر مقاله « تاملی بر روایات خواب قیلوله»،  عضو هیأت علمى دانشکده اصول دین./ از حدیث نت
--------------------------
پی نوشت:
(۱) وسائل الشیعۀ، ج۶، ص۵۰۰
(۲) سوره فرقان، آیه۲۴
(۳) مفردات راغب، ص ۴۱۶، ذیل واژه "قال"
(۴) وسائل الشیعۀ، ج۶، ص۵۰۱
(۵) در روایتى از امام صادق علیه السلام آمده است : "مردى بادیه نشین نزد پیامبر آمد و گفت: اى رسول خدا، من مردى با حافظه قوى بودم و اکنون فراموش کار شده ام. پیامبر به او گفت: شاید قبلاً به خواب قیلوله عادت داشته اى و آن را ترک کرده اى. بادیه نشین گفت: آرى همین طور است. پیامبر به او فرمود: به عادت خودت و انجام خواب قیلوله برگرد، ان شاءاللّه حافظه تو دوباره برمى گردد. "بحارالانوار، ج۷۳، ص۱۸۵. و دارالسلام، ج ۳، ص ۵۵
(۶) منبع ۲
(۷) الکافى، ج۴، ص۶۵ (پاورقى)؛ من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۷۶ (پاورقى)؛ المحجۀ البیضاء، ج۲، ص۱۲۴ (پاورقى)؛ مستدرک الوسائل، ج۵، ص۱۱۴ (پاورقى)