قناعت کیمیای سعادت

قناعت کیمیای سعادت

در «یادداشت قبلی» به بررسی نشانه های بلندهمتی در انسان قانع و ایجاد آرامش در زندگی پرداختیم، در این یادداشت به ادامه آثار و فواید قناعت خواهیم پرداخت.

۱- زندگی شیرین

زندگی همراه با قناعت، زمینه برخورداری از آرامش و آسایش و راحتی را در حیات ما هموار می سازد. زندگی که انسان در آن دلپذیر و گوارا نفس می کشد. فرد قانع از زندگی فردی و اجتماعی خود راضی است و بنابراین زندگی را شیرین می بیند. امام صادق (علیه السلام) فرموده اند: «خَمْسٌ مَنْ لَمْ یَکُنَّ فِیهِ لَمْ یَتَهَنَّأِ الْعَیْشُ: الصِّحَّةُ، وَالْأَمْنُ، وَالْغِنَى، وَالْقَنَاعَةُ، وَالْأَنِیسُ الْمُوَافِقُ؛ کسی که پنج چیز در او نباشد، زندگی برایش گوارا نیست. سلامتی، امنیت، بی نیازی، قناعت و همسر موافق»[مجلسی، محمدباقر (1339)، بحارالانوار، جلد 72، قم، انتشارات حکمت] و در روایتی دیگر از امام علی (علیه السلام) بیان شده است: «الْقَنَاعَةُ أَهْنَأُ عَیْشٍ؛ گواراترین زندگی قناعت است»[تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمد (1378)، تصنیف غررالحکم و دررالحکم، مترجم هاشم رسولی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی]

۲- عزت تنفس

حضرت امام صادق (علیه السلام) فرموده اند: لقمان به پسر خود چنین گفت: فرزند عزیز همواره نفس خود را به ادا وظایف شخصی و انجام کارهای خویش الزام کن؛ و جان خود را در مقابل شدائدی که از ناحیه مردم می رسد به صبر و بردباری وادار نما. اگر مایلی در دنیا به بزرگترین عزّت و بزرگواری نائل شوی از مردم قطع طمع کن و به آنان امیدوار مباش. پیامبران و مردان الهی با قطع امید از مردم به مدارج عالیه ی خود نائل شدند.[مجلسی، محمدباقر (1339)، بحارالانوار، جلد 5، قم، انتشارات حکمت] عزّت و نفوذناپذیری اثر ارزشمند قناعت است. فردی که به آنچه دارد، قانع نیست، همواره درصدد است که کمبودهای مادّی خود را برطرف سازد و چون تأمین این نیازها در موارد زیادی مستلزم درخواست از دیگران است و از سوی دیگر، این کمبودها بی انتها می ‏باشد، نیل به آنچه فرد در اختیار ندارد، مستلزم ابراز نیاز مداوم به دیگران است. این همان چیزی است که عزّت و نفوذناپذیری فرد را به شدّت به خطر می ‏اندازد. ازاین رو، در روایات بسیاری قناعت موجب عزّت دانسته شده است.

امام علی (علیه السلام) میفرمایند: «مَنْ تَجَلْبَبَ الصَّبْرَ وَ الْقَنَاعَةَ عَزَّ وَ نَبُلَ؛ هر کس لباس صبر و قناعت بر تن کند، عزیز و با فضیلت می‏ شود»[تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمد (1378)، تصنیف غررالحکم و دررالحکم، مترجم هاشم رسولی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی]

 ۳- عقل

عقل بزرگترین سرمایه بشر است که با آن خدا را شناخته و عبادت و بندگی می کند و بدینوسیله خوشبختی و سعادت دنیا و آخرت را تضمین می کند. هر انسان عاقلی در بین صفات خوب، صفت قناعت را انتخاب و آن را به نفع خود می داند. هراندازه عقل آدمی و دانش او نسبت به خودش و جهان پیرامون بیشتر باشد، بیشتر می پذیرد که باید از امکانات موجود بهترین بهره وری را داشته و بدون حسرت خوردن به منابع دیگران در پی کسب منفعت فعلی خود با وجود منابع فعلی بود.

عقل، قناعت را پیشه کرده و در برابر مطامع و لذتهای دنیوی تن به خواری و ذلت نمی دهد. امام علی (علیه السلام) میفرمایند: «مَنْ عَقَلَ قَنِعَ؛ آنکه تعقل کند قناعت پیشه است»[تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمد (1378)، تصنیف غررالحکم و دررالحکم، مترجم هاشم رسولی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی]

امام کاظم (علیه السلام) نیز میفرمایند: «مَنْ أَرادَ الْغِنی بِلا مال وَ راحَهَ الْقَلْبِ مِنَ الْحَسَدِ وَ السَّلامَهَ فِی الدّینِ فَلْیَتَضَّرَعْ إِلَی اللّهِ فی مَسْأَلَتِهِ بِأَنْ یُکْمِلَ عَقْلَهُ، فَمَنْ عَقَلَ قَنَعَ بِما یَکْفیهِ وَ مَنْ قَنَعَ بِما یَکْفیهِ اسْتَغْنی وَ مَنْ لَمْ یَقْنَعْ بِما یَکْفیهِ لَمْ یُدْرِکِ الْغِنی أَبَدً؛ هرکس بی­ نیازی خواهد بدون دارایی و آسایش خواهد بدون حسد و سلامتی دین طلبد، باید به درگاه خداوند متعال زاری کند و بخواهد که عقلش را کامل نماید و هر کس که خرد ورزد بدانچه کفایتش کند قانع باشد و هر که بدانچه او را بس باشد قانع شود بی نیاز گردد و هر که بدانچه او را بس کند قانع نشود، هرگز به بی نیازی نرسد»[مجلسی، محمدباقر (1339)، بحارالانوار، جلد 1، قم، انتشارات حکمت] امام علی (علیه السلام) به نقش عقل در قناعت ­ورزی و پاکدامنی اشاره می کنند و میفرمایند: «یَنْبَغِی لِمَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ أَنْ یَلْزَمَ الْقَنَاعَةَ وَ الْعِفَّةَ؛ سزاوار است آن کسی که خویشتن را به درستی شناخت، با قناعت و عفت ملازم باشد»[تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمد (1378)، تصنیف غررالحکم و دررالحکم، مترجم هاشم رسولی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی]

۴- نعمت

امام علی (علیه السلام) قناعت را نعمتی از سوی خداوند متعال می دانند و میفرمایند: «القناعةُ نعمةٌ؛ قناعت نعمت است»[همان] در فرهنگ لغت معین هم نعمت به معنای احسان و بهره ­مندی.[معین، محمد (1388)، فرهنگ فارسی معین، چاپ سوم، تهران، انتشارات گلی.]

خداوند بزرگ نعمات خود را بسوی افراد شایسته، بیشتر اهدا میکند. امام علی (علیه السلام) می­فرمایند: «إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً أَلْهَمَهُ الْقَنَاعَةَ؛ هرگاه خداوند خیر و خوبی را بر بنده­ای اراده کند، قناعت را به او الهام می کند»[تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمد (1378)، تصنیف غررالحکم و دررالحکم، مترجم هاشم رسولی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی]

۵- نیکبختی

انسان همواره درپی کشف کیمیای سعادت و یافتن پاسخ این پرسش است که راه نیکبختی کدام است و پایان مسیر زندگی به کجا ختم خواهد شد. امام علی (علیه السلام) می­فرمایند: «سَعَادَةُ الْمَرْءِ الْقَنَاعَةُ وَ الرِّضَا؛ قناعت و خشنودی وسیله نیکبختی است»[لیثی واسطی، علی بن محمد (1376)، عیون الحکم و المواعظ، قم، انتشارات دارالحدیث] برای شخص نیکبخت زندگی سعادتمند و خوش در هوا و هوس و لذتهای دنیوی نیست زیرا عوامل ذکرشده نیکبختی راستین را نابود می ­کند. شادی های همراه با حرص و طمع، شادی ­های پایداری نیستند زیرا گاهی هست و گاهی نیست. نیکبختی در وجود شخص است و این صفت خوب، انسان را آرام و خرسند و قانع به داشته های موجود خواهد کرد.

هر انسانی که به زندگی کاملی دست پیدا کند نیکبخت میشود. اینچنین فردی در زندگی به امکاناتش بسنده میکند و اگر به دنبال کسب منفعتی باشد قطعاً این نیاز از روی ضرورت به وجود آمده است. پیشامدهای ناگوار هم نمی توانند به نیکبختی لطمه ای وارد کنند زیرا این صفت درونی شده است و با مسائل بیرونی خدشه ای وارد نخواهد شد.

۶- حیات طیبه

ثمره حیات طیبه، ابدی و ماندنی است و نابودی و فرسودگی در آن راه ندارد. حیات طیبه نوعی زندگی فردی یا اجتماعی میباشد که در آن جریان زندگی آرام و روان است و پاکی و آسودگی خاطر بر آن حاکم است و انجام کارها در آن از دردسرهای اضافی و مزاحمت های بیجا به دور است. در روایتی که در نهج البلاغه از امیر مؤمنان (علیه السلام) آمده چنین میخوانیم: «و سئَل عَلیه السلام عَن قَول اللّه عَزّ و جَل: فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً، فقال: هی القناعة؛ از امام علی (علیه السلام) پرسیدند: منظور ازجمله «فلنحیینه حیاه طیبه» چیست؟ فرمود: قناعت»[دشتی، محمد (1389)، نهج البلاغه، قم، انتشارات اشکذر] البته درباره حیات طیبه نظرات گوناگونی توسط مفسرین مطرح شده است. مرحوم طبرسی در تفسیر بزرگ مجمع البیان برخی از آنها را بدین صورت بیان نمودند: رزق و روزی حلال؛ زندگی شرافتمندانه همراه با قناعت و خشنودی؛ بهشت پرطراوت و زیبا وزندگی خوش در آنجا؛ زندگی خوشبختانه در بهشت برزخی.[طبرسی، فضل بن حسن (1390)، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، جلد 7، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی]