مطالبی درباره حدیث لولاک که شاید نمی دانید

مطالبی درباره حدیث لولاک که شاید نمی دانید

مطالبی درباره حدیث لولاک که شاید نمی دانید : جایگاه عبارت لولاک لما خلقت الافلاک/ متن حدیث/ محتوای حدیث/ منبع حدیث/ حدیث لولا فاطمه/ دیدگاه ها درباره حدیث لولا فاطمه/ تک نگاری/ منابع

اطلاعات کلی :

موضوع: وجود پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) هدف از آفرینش هستی
صادره از: حدیث قدسی
راوی اصلی: پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)
منابع شیعه: علل الشرایع، الانوار فی مولد النبی، بحارالانوار، جنة العاصمة
منابع سنی: المستدرک علی الصحیحین، ینابیع المودة

حدیث لولاک حدیث قدسی است که وجود پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) و اهل بیتش (علیهم السلام) را بعنوان هدف آفرینش هستی معرفی می کند.

تعبیر «لولاک لما خلقت الافلاک» با این که در منابع روایی متقدم شیعه به ویژه کتب اربعه نیامده، اما در منابع روایی متأخر، متون فقهی، تفسیری، کلامی و ... کاربرد زیادی داشته است. شبیه محتوای این حدیث در برخی از متون روایی متقدم شیعه و اهل سنت، با مضامینی متفاوت، گاه فقط درباره شخص پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) و گاه درباره پیامبر و اهل بیتش (علیهم السلام) آمده است.

در میان احادیث معروف به لولاک، حدیث «یا احمد لولاک لما خلقت الافلاک و لولا علی لما خلقتک و لولا فاطمه لما خلقتکما» شهرت بیشتری در میان شیعه پیدا کرده است. این حدیث در جوامع روایی متقدم شیعه نیامده و برای اولین بار سید محمدحسن میرجهانی در کتاب جُنَّة العاصمة آن را با استناد به کتابی خطی به نام کشف اللئالی نوشته صالح بن عرندس حلی نقل کرده است.

برخی با توجه به ضعف سند حدیث لولا فاطمه معتقدند بخش دوم و سوم این حدیث «لولا علی لما خلقتک و لولا فاطمه لما خلقتکما» توسط غالیان به حدیث لولاک ملحق شده و مخالف قرآن، روایات و عقل است. در مقابل، بنا بر نظر افرادی چون آیت الله شبیری زنجانی اگرچه سند حدیث لولا فاطمه جعلی است، ولی مضمون آن قابل دفاع است؛ زیرا هدف از خلقت هدایت انسان هاست و معصومان نیز واسطه فیض در هدایت هستند، بنابراین می توان گفت که اگر اهل بیت (علیهم السلام) نبودند عالم خلق نمی شد.

بیشتر بخوانید: ویژه نامه بانوی بی نشان (فاطمیه سلام الله علیها)

❖ جایگاه عبارت لولاک لما خلقت الافلاک

فراز «لولاک لما خلقت الافلاک» در حدیث قدسی لولاک،[مجلسی، مرآةالعقول، 1404ق، ج2، 286؛ فیض کاشانی، الوافی، 1406ق، ج1، ص52؛ قندوزی، ینابع المودة، 1422ق، ج1، ص24] که وجود رسول الله (صلی الله علیه وآله) را هدف و انگیزه آفرینش هستی خوانده است،[قمی، تفسیر القمی، 1404ق، مقدمه ج1، ص17] در متون فقهی، تفسیری، کلامی، عرفانی و ادبی کاربرد زیادی داشته است.[خالدی، «بررسی سند و متن حدیث لولاک لما خلقت الافلاک»، ص313]

در روایت لولاک اگرچه سخن از فقه یا احکام فقهی نیست؛ ولی برخی فقها برای تأیید برداشت های خود به صورت سلبی یا ایجابی، به این روایت استناد کرده اند.[منتظری، کتاب الخمس و الانفال، 1363ش، ص359-361؛ مکارم شیرازی، انوار الفقاهه، 1425ق، ص537] در کتب کلامی شیعه از این روایت برای اثبات برتری پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) و همچنین اهل بیت(علیهم السلام) بر دیگر موجودات عالم بهره برده شده است.[حسینی میلانی، نفحات الازهار، 1414ق، ج11، ص350] مفسران شیعه و اهل سنت نیز در تفسیر آیاتی که مرتبط با پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) یا بیان هدف از خلقت است، به این عبارت استناد کرده اند.[میبدی، کشف الاسرار، 1371ش، ج7، ص287؛ طباطبایی، المیزان، 1390ق، ج10، ص152؛ صادقی تهرانی، الفرقان، 1365ش، ج14، ص214] در نوشته های عرفانی در بحث انسان کامل[آملی، تفسیر المحیط الاعظم، 1422ق، ج2، ص423] و در سروده های ادبی نیز این عبارت نمود زیادی داشته است؛ از جمله در این شعر مولانا:

با محمد بود عشقِ پاک، جفت        بهر عشق او را خدا لولاک گفت
گر نبودی بهر عشق پاک را        کی وجودی دادمی افلاک را
[مولوی، مثنوی معنوی، دفتر پنجم، بخش 115]

❖ متن حدیث

متن حدیث لولاک در برخی از متون روایی شیعه و اهل سنت، با مضامین متفاوتی گاه فقط درباره شخص پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) و گاه درباره پیامبر و اهل بیتش (علیهم السلام) آمده است:

• ... وَ أَنْتَ خِیَرَتِی مِنْ خَلْقِی فَوَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَوْلَاكَ مَا خَلَقْتُ الْأَفْلَاكِ وَ لَا الدُّنْیَا وَ لَا الْأَرْض ...[بکری، الانوار فی مولد النبی، 1411ق، ص5؛ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج15، ص28] | ترجمه= و تو بهترین خلق من هستی. به عزت و جلالم قسم اگر تو نبودی افلاک را خلق نمی کردم و نه دنیا و نه زمین را ...
• ... یَا آدَمُ، إِنَّهُ لَأُحِبُّ الْخَلْقِ إِلَیَّ ادْعُنِی بِحَقِّهِ فَقَدْ غَفَرْتُ لَكَ وَلَوْلَا مُحَمَّدٌ مَا خَلَقْتُكَ ...[حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، 1420ق، ج4، ص1583، ح4228] | ترجمه= ای آدم همان او محبوب ترین خلق نزد من است مرا به حق او بخوان که به خاطر او تو را بخشیدم و اگر محمد نبود تو را خلق نمی کردم... [یادداشت: به نقل علامه امینی برخی دیگر از علمای اهل سنت از جمله سبکی در شفاء السقام ص120 و سمهودی در وفاء الوفاء ص 4 این حدیث را صحیح دانسته اند. (امینی، الغدیر، 1416ق، ج5، ص435.)]
• یَا مُحَمَّدُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَوْلَاكَ لَمَا خَلَقْتُ آدَمَ وَ لَوْ لَا عَلِی مَا خَلَقْتُ الْجَنَّة؛[ابن طاووس، الیقین، 1413ق، ص426؛ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج18، ص400] | ترجمه= ای محمد! به عزت و جلالم سوگند اگر تو نبودی آدم را نمی آفریدم و اگر علی نبود بهشت را خلق نمی کردم.
• یَا عَلِیُّ لَوْ لَا نَحْنُ مَا خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ وَ لَا حَوَّاءَ وَ لَا الْجَنَّةَ وَ لَا النَّارَ وَ لَا السَّمَاءَ وَ لَا الْأَرْض؛[صدوق، علل الشرایع، 1385ش، ج1، ص5] | ترجمه= ای علی اگر ما نبودیم خداوند آدم و حواء و بهشت و جهنم و آسمان و زمین را نمی آفرید.
• یـا أَحْمَدُ! لَوْلاكَ لَما خَلَقْتُ الْأَفْلاكَ، وَ لَوْلا عَلِىٌّ لَما خَلَقْتُكَ، وَ لَوْلا فاطِمَةُ لَما خَلَقْتُكُما؛[میرجهانی، جنة العاصمة، 1384ش، ص283-283؛ بحرانی اصفهانی، عوالم العلوم، 1413ق، ج11، ص43؛ انصاری زنجانی، الموسوعة الکبرى عن فاطمة الزهراء، 1428ق، ج 20، ص 516] | ترجمه= ای احمد! اگر تو نبودی افلاک را خلق نمی کردم و اگر علی نبود تو را خلق نمی کردم و اگر فاطمه نبود شما دو نفر را خلق نمی کردم.

پیشنهادی: ویژه نامه ریحانه النبی (حضرت زهرا علیها سلام)

❖ محتوای حدیث

بر اساس احادیث لولاک، علت اصلی آفرینش هستی را وجود پیامبر اعظم (صلی الله علیه وآله) و اهل بیتش (علیهم السلام) معرفی کرده اند.[فاضل مسعودی، اسرار الفاطمیه، 1420ق، ص233؛ گرامی، حدیث لولا فاطمه، 1385ش، ص12] در توضیح این احادیث بیشتر به آیات قرآن استناد شده است؛ بر این اساس گفته شده طبق آیات قرآن هدف از خلقت کل عالم، انسان و انجام بهترین عمل است[یادداشت: آیات مورد استناد: 1. سوره ملک آیه دوم: «لِیَبْلُوَكُمْ أَیُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» و سوره لقمان، آیه 20: «أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْض‏» است.] که به بهترین شکل در وجود انسان کامل محقق خواهد شد؛ انسانی که از هرجهت بر تمامی موجودات و آسمان و زمین برتری دارد و چنین شخصی کسی نیست جز جضرت محمد (صلی الله علیه وآله) که به همین دلیل خداوند در حدیث لولاک او را علت خلقت تمامی آفرینش معرفی می کند.[طباطبایی، المیزان، 1390ق، ج10، ص152؛ فاضل مسعودی، اسرار الفاطمیه، 1420ق، ص233-234] طبق این تحلیل خلقت تمام عالم مقدمه ظهور انسان به طور عام و انسان کامل (پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)) به طور خاص است.[گرامی، حدیث لولا فاطمه، 1385ش، ص30-31؛ آهی، «سر حدیث شریف لولاک لما خلقت الافلاک»، ص229-230]

در تحلیل دیگری گفته شده طبق آیه 56 سوره ذاریات «وَمَا خَلَقْتُ الجِنَّ وَالإِنسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ» هدف از خلقت جن و انس عبادت خداوند است و امکان عبادت صحیح یا عبادت کامل و اتم بدون وجود رهبر و پیشوا وجود نخواهد داشت؛ همچنین باید گفت طبق آیه سوم سوره مائده «الْیَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِینَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْكُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَكُمُ الإِسْلامَ دِینًا»، کامل ترین نوع عبادت در دین اسلام صورت خواهد پذیرفت؛ به همین دلیل است که خداوند خطاب به پیامبر اعظم (صلی الله علیه وآله) فرمود: «لولاک لما خلقت الافلاک».[فاضل مسعودی، اسرار الفاطمیه، 1420ق، ص233-234] نکته دیگری که در این تحلیل بر آن تاکید شده این است که این حکمت خلقت جهان با رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) منقضی نخواهد شد و در وجود ائمه(علیهم السلام) ادامه خواهد یافت.[فاضل مسعودی، اسرار الفاطمیه، 1420ق، ص233-234]

❖ منبع حدیث

حدیث لولاک با این عبارت «لولاک لما خلقت الافلاک» در هیچ کدام از منابع روایی متقدم شیعه به ویژه کتب اربعه نیامده و تنها در کتاب الانوار فی مولد النبی اثر ابوالحسن بکری بدون سند از امام علی(علیه السلام) روایت شده و به تبع او در برخی دیگر از کتب از جمله بحار الانوار نقل شده است.[خالدی، «بررسی سند و متن حدیث لولاک لما خلقت الافلاک»، ص316-317]

برخی معتقدند وجود فراز «لولاک لما خلقت الافلاک» در کتب متاخر روایی شیعه به دلیل فرآیند نقل به معنا (بیان معنا و مفهوم روایت نه نص آن)[مدیر شانه چی، علم الحدیث، 1388ش، ص152][یادداشت: نقل به معنا از موضوعاتی است که در تاریخ پیدایش و گسترش حدیث بسیار موثر بوده و بسیاری از احادیث مشهور در میان مسلمانان نقل به معنا شده است. جواز نقل به معنا را هم مورد اجماع علمای شیعه و هم از بدیهیات عقلی دانسته اند.(اکبرنژاد، «نقل به معنا در حدیث، ابعاد و آثار،» ص65.)] بوده و بر اساس برخی روایات با همین درون مایه در منابع متقدم، وارد در کتب متاخر شده است.[خالدی، «بررسی سند و متن حدیث لولاک لما خلقت الافلاک»، ص317-318]

❖ حدیث لولا فاطمه

در میان احادیث معروف به لولاک، حدیث «یا احمد لولاک لما خلقت الافلاک و لولا علی لما خلقتک و لولا فاطمه لما خلقتکما» شهرت بیشتری در میان شیعه پیدا کرده است.[امامی فر، «بررسی حدیث لولا فاطمه از دیدگاه فاطمه»، ص24-25] این حدیث در جوامع روایی متقدم و معتبر شیعه نیامده و برای اولین بار شخصی به نام طباطبایی میرجهانی اصفهانی، نویسنده کتاب جُنَّة العاصمة مدعی است که حدیث را در کتابی خطی به نام کشف اللئالی نوشته صالح بن عَرَندَس حلّی (م قرن 9) دیده است. سندی که میرجهانی به آن تکیه کرده چنین است:

«فی کتاب کشف اللئالی لصالح بن عبدالوهّاب بن العرندس، إنّه روی عن الشیخ إبراهیم بن الحسن الذرّاق، عن الشیخ علیّ بن هلال الجزائری، عن الشیخ أحمد بن فهد الحلّی، عن الشیخ زین الدین علیّ بن الحسن الخازن الحائری، عن الشیخ أبی عبدالله محمّد بن مکّی الشهید، بطرقه المتصلة إلی أبی جعفر محمّد بن علیّ بن موسی بن بابویه القمّی، بطریقه إلی جابر بن یزید الجعفی، عن جابر بن عبدالله الأنصاری، عن رسول الله صلی الله علیه و آله، عن الله تبارک و تعالی، أنّه قال: یا احمد لولاک ...»[میرجهانی، جنه العاصمه، 1384ش، ص283-284]

آیت الله شبیری زنجانی سند حدیث لولا فاطمه را دارای اشکال[سایت جماران] و بلکه کاملا جعلی می داند چون ابن عرندس از کسی نقل می کند که مدت ها بعد از خودش به دنیا آمده است.[شبیری زنجانی، جرعه ای از دریا، ج2، ص685] با این حال او مضمون حدیث را با توجیهی قابل دفاع توصیف می کند. از نظر او چون هدف از خلقت هدایت انسان هاست و معصومان نیز واسطه فیض در هدایت هستند، بنابراین می توان گفت که اگر اهل بیت نبودند عالم خلق نمی شد.[سایت جماران] آیت الله محمد علی گرامی نیز چند نفر از راویان حدیث را مجهول معرفی می کند؛ ولی این نکته را عامل تکذیب حدیث نمی داند.[آیا روایت لولاک معتبر است]

❖ دیدگاه ها درباره حدیث لولا فاطمه

برخی با توجه به ضعف سند حدیث لولا فاطمه معتقدند بخش دوم و سوم این حدیث «لولا علی لما خلقتک و لولا فاطمه لما خلقتکما» توسط غالیان به حدیث لولاک ملحق شده و مخالف قرآن، روایات و عقل است؛ زیرا بر برتری علی(علیه السلام) بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) و همچنین برتری فاطمه(سلام الله علیها) بر پیامبر و علی علیهما السلام اشاره دارد؛ در حالی که طبق اعتقادات شیعه پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) برترین مخلوق خداوند و وجود اهل بیت(علیهم السلام) از نور آن حضرت است.[امامی فر، «بررسی حدیث لولا فاطمه از دیدگاه کلامی»، ص24-25 و 30]

در مقابل، به این نکته اشاره شده که اگر امامت و ولایت نبود نبوت هم پدید نمی آمد؛[فاضل مسعودی، اسرار الفاطمیه، 1420ق، ص233] زیرا نبوت بیان قانون است و قانون بدون اجرا هیچ فایده ای ندارد و اجرای قانون نبوت با امامت امکان پذیر است؛ بنابراین امامت از نبوت مهم تر است. در ادامه این تحلیل به این نکته اشاره شده که طبق این تحلیل نباید گفت حضرت علی(علیه السلام) از پیامبر والاتر است؛ زیرا پیامبر اعظم (صلی الله علیه وآله) دو منصب نبوت و امامت را دارا بود و امام علی(علیه السلام) فقط منصب امامت را برعهده داشت. بر اساس این تحلیل امامان حافظان دین هستند و اگر پس از رحلت پیامبر امامت نبود دین به انحراف کشیده می شد؛ بنابراین دین خاتم از طریق امامت حفظ می شود و امامان به جز حضرت علی(علیه السلام) همه از فرزندان فاطمه(سلام الله علیها) هستند.[گرامی، درباره حدیث لولا، 1385ش، ص37]

❖ تک نگاری

کتاب «حدیث لولا فاطمه» اثر محمد علی گرامی، از مراجع تقلید شیعه. در این کتاب نخست به بیان معنا و مفهوم حدیث و سپس به بررسی سند آن پرداخته است. در ادامه ضمن اثبات عصمت چهارده معصوم، مناقب حضرت زهرا(سلام الله علیها) و خلافت بلافصل امام علی(علیه السلام) بیان شده است.[گرامی، حدیث لولا فاطمه، 1385ش، ص9و10] گرامی با بهره گیری از آیات و روایات و مباحث فلسفی و کلامی به تبیین حدیث پرداخته است.[گرامی، حدیث لولا فاطمه، 1385ش، ص9]

❖ منابع:

• اکبرنژاد، محمدتقی، «نقل به معنا در حدیث، ابعاد و آثار»، در فصلنامه فقه، شماره 15، 1387ش.
• امامی فر، علی، «بررسی حدیث لولا فاطمه از دیدگاه کلامی»، در فصلنامه پژوهش های اعتقادی کلامی، شماره23، 1395ش.
• آملی، حیدر بن علی، تفسیر المحیط الأعظم‏، محقق محسن موسوی تبریزی، قم، انتشارات نور علی، 1422ق.
• امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، 1416ق/1995م.
• بکری، احمد بن عبدالله، الانوار فی مولد النبی صلی الله علیه و آله، قم، دار الشریف الرضی، 1411ق.
• حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، المکتبة العصریة، 1420ق.
• حسینی میلانی، سید علی، نفحات الازهار، قم، مرکز نشر آلاء، 1414ق.
• خالدی، احمد، «بررسی سند و متن حدیث لولاک لما خلقت الافلاک»، در دوفصلنامه حدیث پژوهی، شماره 13، 1394ش.
• سید ابن طاووس، علی بن موسی، الیقین باختصاص مولانا علی علیه السلام بامرة المومنین، نرم افزار جامع الاحادیث 3.5.
• شبیری زنجانی، سید موسی، جرعه ای از دریا، ج2، مؤسسه کتاب شناسی شیعه، قم، 1390ش.
• صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن، قم، فرهنگ اسلامی، 1406ق.
• طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1390ق.
• فاضل مسعودی، محمد، اسرار الفاطمیه، قم، انتشارات زائر، 1420ق.
• فیض کاشانی، ملا محسن، الوافی، اصفهان، کتابخانه امیرالمومنین، 1406ق.
• قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق طیب‏ موسوى جزایرى، قم، دارالکتاب، 1363ش.
• قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، بنابیع المودة لذوی القربی، قم، دار الاسوه، 1422ق.
• گرامی، محمد علی، حدیث لولا فاطمه، قم، دفتر آیت الله العظمی محمد علی گرامی، چاپ سوم، 1385ش.
• مجلسی، محمدباقر، مرآةالعقول، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1404ق.
• مدیر شانه چی، کاظم، علم الحدیث، قم، انتشارات اسلامی، 1388ش.
• مکارم شیرازی، ناصر، انوار الفقاهه، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب، 1425ق.
• منتظری، حسینعلی، کتاب الخمس و الانفال، قم، موسسه نشر اسلامی، 1363ش.
• میبدی، احمد بن محمد، كشف الاسرار و عدة الابرار، تهران، امیرکبیر، 1371ش.
• میرجهانی، سید محمدحسن، جنة العاصمة، مشهد، بیت الزهراء، 1384ش.
• انصاری زنجانی، اسماعیل، الموسوعة الکبرى عن فاطمة الزهراء، قم، دلیل ما، 1428ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الاطهار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.

نظر شما درباره حدیث لولا فاطمه چیست؟ لطفاً نظرات و دیدگاه های خود را از طریق بخش «ارسال نظر» با ما و سایر خوانندگان سایت ضیاءالصالحین به اشتراک بگذارید. همچنین پیشنهاد می شود مقاله «حدیث ثقلین (منابع و سند، دانستنی های حدیث ثقلین)» را نیز مطالعه نمایید.