قرآن و نقش و جایگاه انتخاب

قرآن و نقش و جایگاه انتخاب

انسان تنها موجودی است که از اراده و اختیار کامل برخوردار است و حتی دیگر موجوداتی که اهل تکلیف و دارای اراده و اختیار هستند نیز دراین حد از کمال اختیار و اراده و در نهایت انتخاب برخوردار نمی باشند.

با این همه اراده و اختیار برای او حقوق و همچنین تکالیف و مسئولیت هایی را پدید می آورد که می بایست آنها را در زندگی شخصی و اجتماعی مورد توجه و اهتمام قرار دهد. حضور در انتخابات به معنای انتخاب سرنوشت جمعی وگذاردن مسئولیت های سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی کلان در اختیار شخص یا اشخاصی است و این یعنی واگذاری سرنوشت خود به دیگری. بنابر این هر انتخابی می تواند تاثیرات شگرف و بزرگی در زندگی فردی و اجتماعی و نیز مادی و معنوی و همچنین دنیوی و اخروی به جا گذارد. از این رو تبیین و تحلیل مساله انتخابات بعنوان یک عمل سرنوشت ساز اجتماعی بر اساس آموزه های وحیانی قرآنی ضرورتی است که نمی توان از آن چشم پوشید؛ زیرا دانستن و شناخت نگرش قرآن به این مساله به معنای شناخت حقوق و مسئولیت های انسان از نگاه خداوند و پروردگار هستی است.

نویسنده در این مطلب بر آن است تا دیدگاه ها و نگرش قرآن را در این زمینه ارائه دهد و نقش و جایگاه انتخابات در زندگی فردی واجتماعی و نیز دنیوی و اخروی را بازگو نماید.

بیشتر بخوانید: ویژه نامه انتخـابهای تمدن ساز / ویژه انتخـابات

انتخابات، حق و تکلیف

از آن جایی که درتحلیل قرآنی و اسلامی حق و تکلیف، ناظر به یکدیگر است و هر جایی حقی ثابت شده تکلیف و مسئولیتی نیز درکنار آن اثبات شده و یا هر جایی تکلیف و مسئولیتی را بعنوان وظیفه بیان کرده حقی را در ضمن آن دیده است، می توان گفت که اگر انتخابات یک حق طبیعی و عقلانی و عقلایی است همچنین یک تکلیف و مسئولیت انسانی نیز می باشد و کسی نمی تواند از آن شانه خالی کند؛ زیرا اگر چه می توان از برخی حقوق طبیعی و قانونی و یا شرعی خود گذشت ولی نمی توان از حقوق اجتماعی گذشت و آن را نادیده گرفت.

به سخن دیگر میان حقوق فردی و اجتماعی تفاوت هایی وجود دارد که یکی از آنها عدم امکان چشم پوشی و گذشت از آن است و حتی اگر شخص از حق شخصی و فردی خود بگذرد به وی اجازه داده نمی شود تا نسبت به حقوق اجتماعی همان رفتار را درپیش گیرد؛ زیرا حقوق اجتماعی همانند مسئولیت های اجتماعی غیر قابل واگذاری و یا گذشت است و نادیده گرفتن آن به هیچ وجه مجاز نمی باشد.

از این رو انسان نمی تواند از مسئولیت ها و حقوق اجتماعی شانه خالی کند و از حق اجتماعی خویش بگذرد. گذشت در اینجا به معنای ترک مسئولیت است و شخص به سبب گذشت از حق اجتماعی خود باز خواست می شود.

از جمله حقوق انسانی که تکلیف و مسئولیت اجتماعی وی نیز می باشد، حضور در صحنه های سرنوشت ساز اجتماعی است. انتخابات به معنای انتخاب کسی که مدیریت امور اجتماعی را به عهده گیرد و یا نمایندگی و وکالت درمنصبی اجتماعی داشته و اعمالی را انجام و یا مدیریت نماید، مسئولیتی است که نمی توان آن را نادیده گرفت و یا واگذار کرد. از این رو بر تک تک شهروندان و امت است تا در انتخابات بعنوان حق و مسئولیت حضور پیدا کنند و در تعیین سرنوشت خویش دخالت مستقیم داشته باشند.

انتخابات و مسئله اختیار و خلافت انسانی

ریشه انتخابات همانند دیگر امور اختیاری که در آن اراده و اختیار شخص نقش کلیدی و اساسی دارد، مسئولیتی در حوزه خلافت الهی می باشد. به این معنا که انسان بعنوان موجودی مختار و صاحب اراده هرگاه در جایگاهی قرار گرفته که می بایست میان دو امر یکی را برگزیند و پاسخ گوی انتخاب خود باشد و پیامدهای آن را بپذیرد، به این مسئله نیز باید توجه کند که این انتخابات همانند دیگر انتخاب های وی براساس اهداف و فلسفه آفرینش انسان انجام می گیرد و می بایست شخص این عمل را با توجه به چنین اهداف و مقاصدی انجام دهد.

براین اساس می توان گفت که انتخابات وی ریشه هایی از ربوبیت و پروردگاری وی و نیز ولایت با خاستگاه ولایت الهی دارد. شخصی که در مقام انتخاب شخصی دیگر است، در حقیقت می کوشد تا به حکم ولایت الهی و خلافت الهی که به وی به شکل جعل تکوینی واگذار شده، اعمال ولایت و خلافت نماید. از این رو، می بایست در هر کاری از جمله انتخاب اشخاصی برای مسئولیت های اجتماعی و امور امامت امت و ملت، به مسئله ولایت و خلافت خود توجه داشته و از این باب اعمال نفوذ نماید.

از نظر اسلام هر چند که خلافت کامل از آن انسان های کامل است و هر کسی که در مقام تقرب نزدیک تر و صفات الهی و اسمای خداوندی را در خود فعلیت بخشیده و صبغه الهی و تاله گرفته است، از خلافت و ولایت قوی تر و اولی تری برخوردار می باشد ولی به سبب آن که جعل خلافت برای همه انسان ها بوده، هر یک از انسان ها در هر مقام قربی باشند و اسمی از اسمای الهی را در خود فعلیت بخشیده باشند می توانند به همان اندازه از حق ولایت و خلافت الهی برخوردار شوند. از این رو کسانی که دارای عقل و بلوغ رشدی هستند بعنوان حق و تکلیف می توانند در جایگاه انتخاب کننده قرار گیرند و بخشی از ولایت اجتماعی را به دیگری بعنوان ولی امر واگذار کنند تا وی مدیریت جامعه را به عهده گیرد.

ناگفته نماند که ولایت امر همانند دیگر امور دارای مراتب تشکیکی ا ست و هر کسی از نوعی و یا بخشی از ولایت به حسب مراتب ایمانی و تقربی که از راه عبودیت به دست می آورد برخوردار می باشد. از این رو ولایت الهی اشخاص دارای تفاوت ها و مراتب و درجات متعدد است. براین اساس کسی که بعنوان ولی انتخاب می شود نیز می تواند دارای مراتب متعدد ولایی باشد و این گونه نیست که ولایت امر همگانی که انتخاب می شوند در یک مرتبه باشد. از این جاست که ولایت محدود و مطلق، معنا و مفهوم می یابد. برخی از اشخاص مانند وکیلان مجالس قانونگذاری و یا ریاست قوای مقننه و مجریه دارای نوعی خاص از ولایت هستند که در نهایت می توان به ولایت مطلقه معصومان(علیهم السلام) اشاره کرد که از هر لحاظ مطلق می باشد. به این معنا که ولایت ایشان از نظر نوع و نیز اقتدار و حاکمیت بسیار گسترده تر و فراگیرتر است؛ زیرا چنین اشخاصی به سبب خدایی شدن دیگر براساس هواهای نفسانی عمل نمی کنند و رفتار و کردارشان براساس خواست و اراده الهی انجام می شود. از این رو آنان هم عین الله و یدالله هستند و هم این که خداوند خود چشم و گوش و دست آنان می شود. به یک معنا نوعی فنا در این اشخاص دیده می شود که آنان را از خدا جدا نمی سازد.

این گونه فناست که ولایت مطلقه را معنا و مفهوم درست می بخشد؛ زیرا دیگر انسان به معنای انسانی خود حکومت و ولایت ندارد بلکه خداست که به شکل انسانی حکومت و ولایت خویش را اعمال می کند. نتیجه چنین تصویر و تفکری آن است که ولایت آنان عین ولایت الهی بوده و خلافت آنان به دور از هرگونه انسانیت گرایی، خلافت الهی می باشد. از این رو می توان خلافت انسانی را خلافت الهی نامید؛ زیرا شخص در این حالت دیگر انسان نیست بلکه خدای مجسم است. این همان هدف آفرینشی است که خداوند درنظر داشته است و هنگامی که انسان را آفرید به سبب همین کرامت و شرافت، بر خود آفرین و درود گفت.

نقش انتخاب در زندگی فردی و اجتماعی

اگر بپذیریم که اراده و اختیار آدمی ریشه و خاستگاه انتخاب وی است، باید بپذیریم که انسان با هر انتخابی در حقیقت خود را می سازد و تکلیف و مسئولیت خود را در قبال خود و خدا در آفرینش انجام می دهد؛ زیرا خداوند انسان را با اراده و اختیار آفریده است تا بتواند بعنوان خلیفه دارای اراده در هستی، اعمال خلافت نماید و در مقام ربوبیت عبودی، هستی را به کمال لایق برساند. البته رسیدن به مقام خلافت کلی و مطلق چنان که گفته شد بسیار سخت و دشوار است، زیرا شخص می بایست همه اسمای الهی را که وی به ودیعت سرشته شده به فعلیت رساند و آن گاه است که می تواند بعنوان یک متاله یعنی انسان خدائی در زمین خلافت کند و مدیریت و پروردگاری همه چیز را به عهده گیرد.

انسان با هر کاری که به انتخاب خویش انجام می دهد خود را می سازد و اسمی از اسمای جلالی و یا جمالی خدا را در خود تحقق و فعلیت می بخشد. اگر انسان بر اساس آموزه های وحیانی قرآن بعنوان راهنمای بیرونی، و عقل بعنوان راهنمای درونی عمل کند می تواند امید داشته باشد که همه اسمای سرشته را به شکل درست فعلیت بخشیده و خدایی شده است. در این حالت است که در مقام ربوبیت عبودی می تواند در نقش خلافت ظاهر شده و دیگران از انسان و غیرانسان را به کمال لایق و شایسته خودشان برساند.

از سوی دیگر همان گونه که انتخاب برای انسان یک حق است برای وی یک مسئولیت و تکلیف است که بازخواست و پاداش و کیفر در آن، امری طبیعی است. بنابراین کسانی که بعنوان یک انسان دست به انتخاب می زنند هم به حق خویش دست یافته اند و هم آنکه به مسئولیت انسانی خود بعنوان خلیفه الهی عمل کرده اند.

بنابراین می توان هر انتخاب از جمله انتخابات سرنوشت سازی را که انسانها در آن آینده جمعی خود و دیگران را در دست کس و یا کسانی قرار می دهند، بعنوان امری مهم ارزیابی و تحلیل کرد. هر انتخابی را می توان گامی بسوی متاله شدن و رنگ خدایی گرفتن و یا سقوط و هبوط دانست. کسی که به انتخاب درستی دست زده است در حقیقت خود را به درستی ساخته و بستر و فضای مناسبی نیز برای رشد اجتماعی خود و دیگران فراهم آورده است و اگر در این میان انتخاب شایسته و درستی نداشته باشد گام در سقوط فردی و جمعی گذاشته است.

انتخابات و سرنوشت

یکی از بزرگ ترین و نمایان ترین آثار انتخاب را می بایست در تغییر سرنوشت فردی و جمعی جست. به این معنا که هر کسی که دست به انتخابی می زند سرنوشت خویش را تغییر می دهد و از آن جایی که انتخابی چون انتخابات های سرنوشت ساز اجتماعی و گزینش رهبران اجتماعی و مدیران سیاسی از جایگاه مهم تر و حساس تری برخوردار است، می توان گفت که تغییرات در سرنوشت فردی و اجتماعی و یا شخصی و جمعی به شدت سنگین تر و آشکارتر خواهد بود؛ زیرا هر انتخابی از این دست انتخابات می تواند نه تنها فرد را بلکه جامعه را بسوی کمال و یا سقوط رهنمون سازد و تبعات و آثار آن، گاه نسل ها باقی و برقرار خواهد ماند. از این رو از آن به انتخابات سرنوشت ساز برای خود و امت بلکه نسل هایی از امت یاد می کنند.

اگر به تاریخ اسلام نگاهی گذرا شود دانسته می شود که انتخابی که در سقیفه انجام گرفت چگونه آثار خود را تا نسل ها به جا گذاشت و امت اسلامی را در ورطه ای از هبوط و سقوط قرار داد و دست کم اختلافات جدی در امت پدید آورد. از این رو برخی از نویسندگان مصری از مسئله سقیفه به فتنه کبری یاد می کنند. فتنه به معنای آزمون های سرنوشت ساز و خطیری است که جامعه و امتی را بسوی تغییرات اساسی و بنیادین سوق می دهد. انتخابی که در سقیفه صورت گرفت این گونه بود. از این رو همه نویسندگان اسلامی در همه قرون و اعصار از مسئله سقیفه بعنوان منبع اختلافات یاد می کنند و آن را انتخابی فتنه انگیز می شمارند که امت اسلامی را با وضعیت کنونی مواجه و رو به رو ساخته است و همه قتل هایی که بعد از آن پدید آمده و جنگ ها و جدایی ها را در آن می جویند. بی گمان عاشورا و قتل امام حسین(علیه السلام) و امام حسن(علیه السلام) و بلکه همه معصومان(علیهم السلام) و مردم بسیاری، ریشه در سقیفه و انتخاب آن دارد.

خداوند در آیاتی چند از جمله آیه 53 سوره انفال و آیه 11 سوره رعد به توانایی انسان برای تغییر سرنوشت و دگرگون سازی آن بسوی بد و خوب اشاره می کند. در آیه 117 سوره آل عمران و نیز 182 و 165 همین سوره و 106 و 107 سوره انعام بدفرجامی انسان ها در دنیا و آخرت را ناشی از سوءاختیار و انتخاب آنان می شمارد و کسانی را که خداوند را مسئول مشکلات و گرفتاری ها می شمارند سرزنش می کند که خود را سرزنش کنند که با سوء اختیار خود این گونه سرنوشت بدفرجام برای خود و نسل های آینده رقم زده اند.

در حقیقت گمراهی و انحراف خود و جامعه و بلکه نسل های آینده و خوشبختی و بدبختی همگانی در این گونه انتخابها رقم می خورد. آیات بسیاری این معنا را به شکل گزارش هایی از اقوام گذشته و نیز نمونه های عینی تبیین کرده است. از جمله می توان به آیه 108 سوره آل عمران و 21 و 22 سوره ابراهیم و مانند آن اشاره کرد که گمراهی و انحراف انسان را برخاسته از سوءاختیار و انتخاب او برمی شمارد.

همان گونه که خداوند ولایت کلیه و مطلقه خود را به پیامبر(صلی الله علیه وآله) و معصومان(علیهم السلام) واگذار کرده است (بقره آیه 114 و توبه آیه 28 و مائده آیه 55 و احزاب آیه 6 و آیات دیگر) همچنین بخشی از ولایت را به شکل عام در اختیار همه انسان ها قرار داده است تا به این وسیله در تغییر سرنوشت خود و دیگران دخالت نمایند.

ریشه انتخابات سیاسی و اجتماعی را می بایست در آیات بسیاری از جمله آیه 28 سوره آل عمران و 89 و 139 و 144 سوره نساء و مانند آن جست؛ زیرا مومنان دارای حق ولایت بر یکدیگرند و این ولایت است که زمینه را برای انتخابات سیاسی اولیای امور بویژه در حوزه های سیاسی و اجتماعی فراهم آورده است.

باشد که با انتخاب درست و انتخاب انسان های برتر و اصلح گامی در تغییر سرنوشت خویش بسوی کمال و تقرب الهی و خلافت انسانی برداریم.