جایگاه اخلاق در سیر مطالعاتی/مطالعه

   جایگاه اخلاق در سیر مطالعاتی
سؤال: در  كنار مطالعات عقیدتی، چقدر باید مطالعات اخلاقی و حضور در جلسات اخلاقی را مد نظر داشت و یا سرگذشت بزرگان و زندگی نامه ی شهدا را مطالعه  كرد؟
جواب: اصل و مقصد ما در این دنیا پیدا کردن یک نوع سازمان فكری است که بتوانیم قلب را به سوی حقایق سیر دهیم.(1) شما با مطالعه به آن معنی خاصش، سازمان فكری پیدا  می كنید. چون در این نحوه مطالعات یك نوع شخصیتِ «وحدانی» به دست  می آورید که به هیچ وجه نمی خواهید آن را از دست بدهید و لذا با جدیت تمام آداب اخلاقی را رعایت می کنید تا این یگانگی به هم نخورد، در این حالت کتاب و روایت و قرآن برای حفظ این یگانگی است. گفت:
اول قدم آن است که او را یابی
آخر قدم آن است که با او باشی
آن اخلاقی كه انسان بخواهد اخلاق را به خود ببندند، اخلاق حقیقی نیست. آری، یك وقت دائم به خودتان می گویید: راست بگو، زشت است دروغ بگویی این بد نیست؛ اما یك وقت است احساس می کنی اگر دروغ  بگویی با خودت دعوایت  می شود، در واقع احساس می کنی با دروغ گفتن خود را نفی  می كنی. این كه می گویند مؤمن هرشب محاسبه  می كند به  خاطر این است كه انسان اخلاقش از خودش جدا نیست كه بخواهد اخلاق را بر خودش ببندد، محاسبه می کند در چه زمانی از روز خود را در دست نفس امّاره داده و از اتحاد با نور پروردگار محروم شده است. در مورد متخلق شدن به اخلاق الهی تعبیر ملاصدرا(ره) خیلی عالی است؛ می گوید: نباید شما چون سنگی شوید كه روی آن را طلا گرفته اند، بلکه باید سنگی باشید كه طلا شده است و تمام وجود ما صدق و تواضع و ایثار باشد. مطالعات مورد بحث و معارفِ حاصل از آن، شخصیت انسان را عوض  می كند، نه اینكه آدابش را تغییر دهد. پس در جواب شما باید عرض کنم: در اثنای تفكر، اخلاق جای خود را باز  می كند و در همین راستا زندگی بزرگان و شهدا نمونه ی خوبی جهت متخلق شدن به اخلاق اسلامی خواهد بود. وقتی زندگی نامه ی بزرگان یا شهدا را می خوانید، اگر با آنها هم افق نشده  باشید و راه دیگری را برای خود برنامه ریزی کنید ممکن است با آن ها احساس دوگانگی کنید. ولی وقتی در آن زندگی كه آنها انتخاب كردند وارد شدید، احساس می کنید وقتی بر زندگی آن ها نظاره می کنید در واقع جان شما تغذیه می شود و عزم شما در مسیرتان صدچندان می گردد. وقتی چگونگی زندگی توحیدی یك عالِم یا یك شهید را می خوانید، معنی اش این است که:
كاروان رفت و تو در خواب و بیابان در پیش
كِی روی ره زكه پرسی، چه كنی،چون باشی؟!
شهدا یک نهیب و هشدار به ما هستند كه  این پل صراط است، پس چرا معطلی؟! علامه  محمدتقی جعفری(ره) یك بار در دعای خود به شهدا می گفتند: «خدایا! این شهدا را كه به خوبی از پل صراط دنیا گذشتند، با اولیاء و اصفیائت محشور  كن».
شهدا خیلی عجیب اند، شعور و شهود عمیقی نیاز است تا بفهمیم جایگاه شهدا از نظر دنیایی و آخرتی کجاست، فقط خواهش  می كنم فكر  نكنید زمانه، زمانه ی فهم شهداست، صدها سال طول  می كشد تا ما بفهمیم جایگاه تاریخی شهدا کجاست، همان طور که خیلی طول  كشید تا جهان آرام آرام دارد می فهمد اهل البیت(علیهم السلام)یعنی چه، وقتی زمینه ی فهم اهل البیت (علیهم السلام)فراهم شد، پیرو آن شرایط فهم شهدا نیز فراهم می شود.
همین حالا كه من و شما اینجا نشسته ایم، در دنیا آدم هایی هستند که می دانند فلان فكر سی یا چهل سال دیگر جای خود را باز  می كند و لذا بدون هیچ عجله و اصراری وظیفه ی خود را در تدوین آن تفکر انجام می دهند تا در آینده انسان ها در حیرت و سرگردانی نباشند. حال با این قاعده دقت  كنید ائمه(علیهم السلام)با این که می دانستند این فكر پانصد سال یا هزار سال دیگر جای خودش را باز  می كند، چقدر زیبا و با حوصله ی زیاد وظیفه ی خود را انجام می دادند تا بتوانند تاریخ را تغذیه کنند. هم چنین که خدا خوب می داند آیه ی «إنَّما یُریدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أهل البَیْتِ وَ یُطَهِّرَكُمْ تَطْهیراً»؛(2) در زمان نزولش بشر در حدّی نیست که جایگاه معرفتی و تاریخی آن را بفهمد و هنوز هم عمق آیه ی فوق برای اکثر شیعیان روشن نیست. خود ائمه(علیه السلام)هم می دانسته اند،(3) همة تلاش عالمان دین این بوده كه فرهنگ اهل البیت(علیهم السلام)را سینه  به  سینه به عنوان ذخیره ای فرهنگی نگهدارند تا بشر آماده  شود و در موقع مناسبش آن را بگیرد و در جامعه نهادینه کند و آن ذوات مقدس به عنوان واسطه ی فیض، از نظر اجرایی زمین را به آسمان متصل گردانند. اصطلاحاً به این «فرهنگ آماده گر» می گویند، این نکته را به این جهت عرض  كردم كه عنایت داشته باشید بعضی از اندیشه ها  هست که آرام آرام باید جای خودش را باز كنند و نباید در ارائه ی آن عجله کرد.
سؤال: آیا مستقیماً متن قرآن و نهج البلاغه را بخوانیم و با توجه به ترجمه ی آن ها، روی آن ها فکر کنیم، یا تفسیر آنها را بخوانیم؟
جواب: در ابتدا اگر از نظر فهم زبان عربی هم مشکلی نداشته باشیم، بعید است بتوانیم با قرآن و نهج البلاغه ارتباط  برقرار  كنیم. البته آن قدر آن متون سراسر معنویت و نوراند كه اگر كمی هم با آن ها ارتباط  برقرار  كنیم به همان اندازه چیزهایی به دست می آوریم ، اما ابتدا باید به کمک شارح و مفسرِ متن، زبان متن را فهمید، همان طور که فارسی زبان ها زبان مثنوی و حافظ را نمی فهمند و در ابتدا نیاز به شرح و تفسیر دارند. از طرفی گاهی آنقدر آیات قرآن زلال است که در واقع كار مفسرِ قرآن این است كه آن آب زلال را كه از شدت زلالی پیدا نیست، تکانی بدهد تا موجی پیدا شود و ما ببینیم، اگر كار را مدتی از طریق مطالعه ی كتب تفسیر و شرح روایات ادامه دهید، إن شاء الله به جایی می رسید كه خودتان چشم دیدن آب زلالِ حقیقت قرآن و كلمات اهل البیت (علیه السلام)را پیدا می كنید.

---------------------------------------------

1- برای روشن شدن این نکته به نوشتار «چگونگی فعلیت یافتن باورهای دینی» از همین مولف رجوع فرمائید.
2- سوره‌ی احزاب، آیه 33.
3 - شاید علت این روش را بتوان در سخن مولوی جستجو كرد كه می‌گوید:
وگر از عام بترسی كه سخن فاش كنی
سخن خاص نهان در سخن عام بگو
ور از آن نیز بترسی، هِله چون مرغ چمن
دمبدم زمزمه‌ی بی اَلِف و لام بگـو
برای روشن شدن مطلب، به مبحث «وضع خاص آیات مربوط به اهل‌البیت(علیهم السلام) در قرآن» از جزوه‌ی «مبانی نظریِ نبوت و امامت» رجوع كنید.