عملی که ثوابش ده برابر حج است

کی از موانع سقوط انسان که از نظر قرآن کریم، در ردیف نماز است، خدمت به خلق خداست. اساساً آیات نورانی قرآن بر انفاق و نماز به صورت توأمان تأکید می ورزد، به گونه ای که در آیات متعدّدی، در کنار تأکید بر اقامه نماز، بر رسیدگی به مخلوقات و دستگیری از بندگان خدای تعالی پافشاری کرده است.  

جایگاه متعالی خدمت به خلق خدا در تعالیم دینی
خدمت به خلق خدا، در فرهنگ تعالیم قرآن و عترت، ارزش و ثواب فراوانی دارد. حتّی در روایات، دستگیری از دیگران و گره گشودن از مردم، نسبت به برخی اعمال عبادی نظیر حج یا عمره مستحب، از ثواب والاتری برخوردار است.
مرحوم کلینی روایتی در کتاب شریف کافی از امام صادق«سلام الله علیه» نقل می کند که حقیقتاً بهت آور است. ابان بن تغلب می گوید: از امام صادق«سلام الله علیه» شنیدم که فرمودند: هرکس خانه خدا را طواف کند، خداوند عزّوجلّ شش هزار حسنه برای او می نویسد و شش هزار گناه از او می آمرزد و شش هزار درجه به وی عطا می فرماید و شش هزار حاجت از او برآورده می سازد. سپس فرمودند: «گره گشایی از کار یک مؤمن، ده برابر این طواف فضیلت دارد!»
«قَضَاءُ حَاجَةِ الْمُؤْمِنِ أَفْضَلُ مِنْ طَوَافٍ وَ طَوَافٍ حَتَّى عَدَّ عَشْراً»[2] ؛ نظیر این روایت، در کتب روایی فراوان یافت می شود و حاکی از جایگاه ویژه و بی نظیر خدمت به خلق خدا، در تعالیم دینی است .
اهل معرفت و اولیای الهی ارزش و فضیلت خدمت رسانی به مخلوقات را درک می کنند و از این جهت، اگر یک شبانه روز خدمت به خلق خدا نکنند، گویا گم کرده ای دارند. حتی مثلاً اهل دل، هنگام بارش برف و باران، نگران حیوانات در بیابان و مورچه ها هستند که گرسنه و بی سرپناه نشوند، چه رسد به فکر انسان ها.
امیرالمؤمنین«سلام الله علیه» در راه، به یک پیرمرد مسیحی برخوردند که گدایی می کرد. آن حضرت تعجب کردند و معنای تعجب ایشان این است که به او رسیدگی کردند و او را از گدایی نجات دادند. امّا بعد با یک تشری فرمودند: وقتی جوان بود از جوانی او کار کشیدید و حالا کار رسیده به جایی که گدایی می کند؟[3] معصومین«سلام الله علیهم» تا این اندازه به فکر اهل کتاب بودند، چه رسد به فکر مسلمانان .

رابطه با خداوند و رابطه با بندگان او، دو بال پرواز

آدمی برای صعود و پیشرفت معنوی و در واقع برای پرواز، محتاج دو بال است: بال اوّل: رابطه با خداوند و بال دوّم: رابطه با مردم .
کسی که از رابطه با خداوند، منهای رابطه با مردم، بهره گیرد، مرغ یک بال است و نمی تواند حرکت کند. چنانکه اگر با مردم رابطه  داشته باشد و در برقراری رابطه با خداوند کوتاهی کند، قادر به پرواز و حرکت نخواهد بود.

گره گشایی می تواند با مال یا با زبان یا با قدم و یا با قلم انسان صورت پذیرد و همه صور آن لازم، مفید و مطلوب است. مثلاً انسان ببیند دیگری چک دارد و اگر نتواند مبلغ آن را بپردازد، آبرویش می رود؛ زندان می رود یا مشکلات دیگری پیدا می کند. در این هنگام، باید گره کار این شخص را باز کند

آیات بسیاری در قرآن کریم وجود دارد که بر لزوم برقراری این دو رابطه یا برخورداری از این دو بال پرواز با جملاتی نظیر: «یقِیمُونَ الصَّلاةَ» و «مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ ینفِقُونَ»پافشاری دارد.[4] یعنی کسانی قصد دارند به سعادت و رستگاری دست یابند و در دنیا و آخرت تعالی و تکامل روحی و معنوی داشته باشند، باید اوّلاً از طریق نماز، روزه، حج، خمس، زکات و سایر واجبات و اعمال عبادی، با معبود خویش رابطه داشته باشند و ثانیاً به واسطه انفاق، با مخلوقات خداوند، رابطه برقرار سازند؛ یعنی هرچه دارند، برای خود و دیگران بخواهند و  خدمت گزار خلق خدا باشند.
جوانان عزیز باید توجه داشته باشند که احکام و اعمال اسلام عزیز، مثل دانه های تسبیح در کنار هم و به هم پیوسته است و در عمل نمی توان بعضی از دستورات را از سایر دستورات و موازین شرعی تفکیک کرد. قرآن کریم می فرماید:
«أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتابِ وَ تَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَما جَزاءُ مَنْ یفْعَلُ ذلِكَ مِنْكُمْ إِلاَّ خِزْی فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یوْمَ الْقِیامَةِ یرَدُّونَ إِلى‏ أَشَدِّ الْعَذابِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ»[5]؛
آیا شما به پاره‏اى از كتاب ایمان مى‏آورید، و به پاره‏اى كفر مى‏ورزید؟ پس جزاى هر كس از شما كه چنین كند، جز خوارى در زندگى دنیا چیزى نخواهد بود، و روز رستاخیز ایشان را به سخت‏ترین عذابها باز برند، و خداوند از آنچه مى‏كنید غافل نیست .
اقامه نماز، اهمیت به نماز شب، روزه، حج، عمره، مشهد و کربلا و به طور کلّی رابطه با خداوند متعال و اهل بیت«سلام الله علیهم»، بسیار مطلوب است و ثواب دارد، امّا کافی نیست و دوشادوش این رابطه، باید به اندازه توان به رابطه با مردم و خدمت به خلق خدا اهمیت داده شود. حتی از روایات فهمیده می شود که ارزش و ثواب خدمت به خلق خدا، بسیار برتر و والاتر از اعمال عبادی نظیر حج و عمره است:
«قَضَاءُ حَاجَةِ الْمُؤْمِنِ أَفْضَلُ مِنْ أَلْفِ حِجَّةٍ مُتَقَبَّلَةٍ بِمَنَاسِكِهَا» [6] ؛ برآوردن حاجت مؤمن برتر است از هزار حج مقبول با همه آدابش.‏
در خصوص ترک اعمال دینی و عذاب ناشی از آن نیز، پیوستگی مورد اشاره وجود دارد. به بیان روشن تر، همان طور که ترک رابطه با خداوند و به خصوص ترک نماز، مذموم است و انسان را جهنّمی می کند، ترک رابطه با مردم و خودداری از انفاق و خدمت به خلق خدا نیز مورد نکوهش شدید قرآن و عترت واقع شده و سرانجام آن جهنّم و عذاب های آن است :
«وَ الَّذینَ یكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا ینْفِقُونَها فی‏ سَبیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلیمٍ» [7]
یعنی آدم خودخواه و خودگرا که فقط به فکر خود است و در صورت توان به دیگران رسیدگی نمی کند، جایگاهی جز جهنّم و چاره ای جز چشیدن عذاب دردناک آن نخواهد داشت.

اقسام خدمت به خلق خدا
خدمت به خلق خدا، به اقسامی منقسم می شود و در ادامه به شرح برخی از آن اقسام می پردازیم:
قسم اوّل: بر اساس بیان نورانی قرآن کریم که می فرماید: «وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ ینفِقُونَ»، هر کسی باید به اندازه وسعش، از آنچه دارد، به دیگران هم در خوراک، پوشاک، مسکن و ازدواج، کمک  کند. یعنی اگر می تواند، باید شام شب به یک فقیر بدهد و یا بالاتر اینکه اگر می تواند، باید جهیزیه یک دختر را تأمین کند یا خانه برای ازدواج یک زوج تهیه کند و بالأخره اگر می تواند باید یک درمانده را از درماندگی نجات دهد و اگر توان هیچ کمکی ندارد، باز هم به اندازه توان، حتی به اندازه یک دانه خرما باید به دیگران کمک کند:
«لِینْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیهِ رِزْقُهُ فَلْینْفِقْ مِمَّا آتاهُ اللَّهُ»[8]؛
بر اساس این آیه شریفه، هرکس به هر اندازه که می تواند باید انفاق کند. متأسفانه در بین مردم مشهور شده است که هنگام افطار، یک سینی خرما دست می گیرند و به دیگران تعارف می کنند و تصوّر می کنند که افطاری داده اند که با این کار خودشان را فریب می دهند. این کار مطلوب است و ثواب دارد، امّا خرما دادن برای کسی است که هیچ چیزی ندارد و به همین اندازه می تواند به دیگران رسیدگی کند. امّا کسی که بیش از این توانایی دارند، باید به اندازه توان خویش انفاق و رسیدگی کند. به قول حضرت امام«رضوان الله تعالی علیه»، اگر کسی بداند دیگری شام شب ندارد، باید شام خود را بین خود و او قسمت کند. ایشان می فرمود: اگر من بدانم همسایه ام گرسنه است، باید عبای خود را بفروشم و او را از درماندگی نجات دهم.
قسم دوم: قسم دوّم، گره گشودن از کار مردم است. این اگر از قسم اوّل مهم تر نباشد، کم تر نیست. گره گشایی می تواند با مال یا با زبان یا با قدم و یا با قلم انسان صورت پذیرد و همه صور آن لازم، مفید و مطلوب است. مثلاً انسان ببیند دیگری چک دارد و اگر نتواند مبلغ آن را بپردازد، آبرویش می رود؛ زندان می رود یا مشکلات دیگری پیدا می کند. در این هنگام، باید گره کار این شخص را باز کند.
ابان بن تغلب نقل می کند که در خدمت امام ششم حضرت صادق «سلام الله علیه» در خانه خدا طواف می کردم. یک نفر مرا صدا کرد و من جواب او را ندادم، در دور دوّم طواف مجدداً مرا صدا کرد و پاسخ او را ندادم. امام صادق«سلام الله علیه» فرمودند: مگر تو را صدا نمی زند؟ گفتم آری یابن رسول الله! گفتند: شیعه است؟ گفتم: آری شیعه است و از من درخواستی دارد. فرمودند: چرا درخواست او را اجابت نمی کنی؟ عرض کردم یابن رسول الله! درخدمت شما مشغول طواف هستم. فرمودند: طواف را رها کن و به سوی او برو.[9]

دفاع از ناموس مردم، دفاع از جان مردم و مهم تر از آن دو، دفاع از آبروی مردم نیز واجب است. آبروی مردم خیلی مهم  است و مسلمان باید علاوه بر آنکه خودش باعث آبروریزی دیگران نمی شود، از آبروریزی اشخاص دیگر نیز جلوگیری کند

بنابراین همه وظیفه دارند گره گشای مشکلات همدیگر باشند و کوتاهی در این زمینه، کفر عملی و گناه بزرگی است، ولی گناه بزرگ تر و مصیبت دردناک تر آن است که انسان، گره روی گره دیگران بیندازد. چنین کسی و فرزندان او بعید است عاقبت به خیر شوند و سقوط آنان حتمی است.
قسم سوم: قسم سوّم قانون مواسات که بسیار حائز اهمیت است، احترام به شخصیت انسان ها است. همه انسان ها شخصیت دارند و ما باید همین طور که برای خود شخصیت قائلیم، برای دیگران هم شخصیت قائل باشیم و مواظب باشیم که بی احترامی به کسی نکنیم. بی احترامی به دیگران، گاهی منجر به مفاسد عجیبی می شود که جبران ناپذیر است. مثلاً گاه اتّفاق می افتد که پدر خانواده در اثر عصبانیت، به فرزندش بی احترامی می کند و آن فرزند در اثر این بی احترامی و تحقیر، عقده ای می شود و چه بسا دین خود را از دست می دهد. جوانی به من می گفت: نماز نمی خوانم؛ برای اینکه پدرم با توهین مرا وادار به نماز خواندن می کرد. برخورد تحقیر آمیز و همراه با اهانت آن پدر موجب کفر فرزند شده است. البته نماز نخواندن نیز توجیه نمی پذیرد و بسیار غلط است.
زن و شوهر، باید در خانه احترام همدیگر را حفظ کنند، مخصوصاً در حضور فرزندان باید برای یکدیگر احترام بیشتری قائل باشند. زبان رکیک انسان را به جایگاه پستی می رساند و حتی او را از صف مسلمانان جدا می سازد.
قسم چهارم: قسم چهارم از قانون مواسات که مهم تر از اقسام قبلی است، دفاع از دیگران می باشد. مسلمانان وظیفه دارند از جان، ناموس و آبروی یکدیگر دفاع کنند. هنگامی که یک مسلمان در جلسه ای حضور دارد و مشاهده می کند غیبت کسی شروع می شود، واجب است از او دفاع کند و واجب است که مانع ادامه غیبت شود، و الاّ گناه همان غیبت کننده را دارد. از نظر همه فقها، فرقی بین غیبت کننده و آنکه غیبت را می شنود و دفاع نمی کند نیست. اگر نمی خواهد غیبت بشنود، باید فاع کند و اگر نمی خواهد یا نمی تواند دفاع کند، لاأقل باید ناراحت شود.
دفاع از ناموس مردم، دفاع از جان مردم و مهم تر از آن دو، دفاع از آبروی مردم نیز واجب است. آبروی مردم خیلی مهم  است و مسلمان باید علاوه بر آنکه خودش باعث آبروریزی دیگران نمی شود، از آبروریزی اشخاص دیگر نیز جلوگیری کند. 

پی نوشت:
1. البقره / 3-1
2. الكافی، ج 2، ص 194   
3. تهذیب‏الأحكام، ج 6، ص 292
4. ر.ک: البقرة / 3 و 83 و 110 و 177 و 277 ؛ النساء / 162 ؛ المائدة / 12 و 55؛ الأعراف / 156؛ الأنفال / 3؛ التوبة / 71؛ النمل / 3؛ لقمان / 4؛ التوبة / 18 و ...
5. البقره / 85
6. امالی الصدوق، ص 237
7. التوبه / 34
8. الطلاق / 7
9. الکافی، ج 2، ص 171
---------------------------------------
منبع: پایگاه اطلاع رسانی آیت الله مظاهری