گنجینه وحی و معرفی الگوها

یکی از اصول مهم سازندگی اخلاقی که قرآن کریم نیز به آن بسیار اهمیت داده است، بحث الگو و الگوگیری در سیر اخلاقی است.
بسیار دیده شده است افرادی که به سیر اخلاقی و معنوی علاقه مند و طالب این راه بوده اند، دچار یأس و سردرگمی شده یا به افراط و تفریط گرایش یافته اند. با ملاحظه سیر این افراد، متوجه می شویم که معمولاً مشکل آن ها در عدم دستیابی به الگویی صحیح و مطمئن است؛ لذا سیر آن ها قاعده مند و استوار نیست و در معرض انواع آفات است؛ از جمله آن که داستان ها یا حتی روایاتی را در یک زمینه – مثلاً کمک به همسایه – می خواند و در پی آن، همه هم و غمّ خود را صرف این بُعد می کند و از ابعاد شخصی و خانوادگی باز می ماند. مدتی بعد ممکن است به اهمیت یک بخش دیگر پی برد و در آن بخش به کوشش بسیار بپردازد و … تا این که پس از سالیانی تشتّت و از این شاخه به آن شاخه پریدن، دچار سردرگمی می شود. شاید این مطلب در بحث خوراک و داروها نیز هست به این نحو که برخی با اطلاع از خواص متعدد یک میوه یا امثال آن، بدون توجه به سایر نیازهای بدن، در خوردن آن، افراط می کنند و فاقد مبنایی هستند که آن ها را به اعتدال نزدیک کند.
می توان گفت همان طور که در مسائل فقهی، برای غیر مجتهدین، تقلید راه خروج از تشتت و سردرگمی است، در مسائل معنوی و تشخیص وظیفه نیز الگو حلّال مشکلات است؛ البته الگویی که کاملاً مورد تأیید شرع باشد.
کامل ترین الگوها در عالم خلقت حضرت محمد(ص) و اهل بیت بزرگوار آن حضرت هستند. در قرآن شریف نیز جایگاه این خاندان، جایگاهی ممتاز و والا است که قابل قیاس با هیچ کس نیست.
اما آنچه لازم است مورد توجه قرار گیرد این است که قرآن کریم، الگوهای متعددی را از انبیا و اولیا معرفی می کند و دلیل آن هم این است که افراد از نظر موقعیت و نیز مرتبه ایمانی در جایگاه های گوناگونی هستند و اغلب افراد با الگوهای پایین تر از اهل بیت عصمت و طهارت یعنی انبیا و اولیا بهتر می توانند حرکت کنند و خود را بر آنان تطبیق دهند.
یکی از برکات مهم قرآن و ارتباط با آن، این است که الگوهای ذهنی انسان را اصلاح و تعدیل می کند و آن  را از الگوهای مادی و دنیایی به الگوهای معنوی و الهی تغییر می دهد که این، نتیجه مهم و بزرگی است.
در نتیجه این تغییر و تحول در الگوهای ذهنی، خواسته ها و همت انسان نیز سمت و سوی صحیح می یابد و طلب معنوی و آخرت طلبی در درون شخص جوشش می گیرد.
در این جهت، یکی دیگر از برکات ارتباط با قرآن، این است که انسان، در شرایط و مراتب گوناگون می تواند از الگوهای متعددی که در قرآن اشاره شده اند، بهره گیرد. قرآن کریم، از این دیدگاه نیز یک دوره زندگینامه سلوکی و معنوی کامل است. قرآن، یک دوره سیر و سلوک و تقرب به حق تعالی و عبور از موانع را به واسطه الگو دهی از انبیا و اولیا مطرح کرده است و برای ارائه مشکلات و موانع راه، در کنار الگوهای «خیر» الگوهایی از «شر» را نیز در حالات و شرایط مختلف بیان کرده است.
خلاصه این که اگر انسان در ارتباط خود با قرآن و هنگام قرائت آن، بتواند الگوسازی قرآن را درک و تحلیل کند – که مثلاً حضرت ابراهیم(ع) چگونه معرفی می شود یا حضرت یونس(ع) چگونه – یک سیر کامل، از ابتدای راه بشر به سوی خدا تا پایان راه توحید که رسول خدا(ص) است، پیدا می کند.
اکنون برخی از این الگوها را به طور اجمالی مرور می کنیم.
گاهی مشکل عمده افراد در پیمودن راه خدا، اجتماع و اطرافیان آلوده (محیط) است که حقیقتاً مانع پیمودن راه توحیدی هستند. سرمشق در این باره، اصحاب کهف هستند که قرآن، آنان را جوانمرد معرفی می کند. آنان کسانی بودند که در آن موقعیت بهره برداری از التذاذات نفسی کاملاً برایشان فراهم بود و روی نفس و خواهش های باطل آن، پا گذاشتند و همه را به مقصد توحید رها کردند؛ ولی در بسیاری از ما دنیا طلبی چنان رسوخ کرده است که هجرت – چه ظاهری و چه باطنی- از باطل و اهل آن، برایمان ممکن نیست.
گاهی در مرتبه ای دیگر، حتی خویشان هم ممکن است مانع شوند. نمونه ای همچون حضرت مریم،  در مقطعی از خویشان خود نیز عزلت می گزیند:
إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أهْلِها مَکاناً شَرْقِیًّا؛۱
آن  هنگام که از خانواده اش در ناحیه شرقی(بیت المقدس) کناره گرفت.
این کریمه اشاره دارد که گاهی اهل و خویشان انسان مانع کمال می شوند که باید وابستگی به آن ها را از خود دور کرد.
مثال دیگر در این باره حضرت ابراهیم(ع) است که با همه عواطف و علقه ای که به عمویش داشت و همچون فرزند در دامان او رشد کرده بود، بر دو راهی توحید و شرک، راه خود را از او جدا کرد و بزرگوارانه گفت:
سَأسْتَغْفِرُ لَکَ رَبِّی؛۲
به زودی از پروردگارم برای تو آمرزش می طلبم.
مشکل دیگر که آن نیز زیاد گریبانگیر افراد می شود، گرفتاری هایی است که در اثر لغزش و خطاها برای انسان پیش می آید به طوری که گاهی شخص، خود را غرق دریای مشکلات و فرو رفته در ظلمات می بیند و چاره ای جز تمسّک به لطف الهی ندارد. در این باره الگوگیری از حضرت یونس(ع) مهم است که در ظلمات شکم ماهی و اعماق دریا، نه تنها لب به اعتراض و گلایه نگشود بلکه همه گرفتاری ها را به جان خرید و خود را مقصّر دانست و این چنین ندا داد:
لا إِلهَ إِلاَّ أنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمین؛۳
(خداوندا!) جز تو معبودی نیست؛ منزهی تو! من از ستمکاران بودم.
با توحید و تسبیح، خداوند را از هر گونه ظلم و ناروایی منزّه دانست و با جمله «إنی کنت من الظالمین» همه تقصیرات را بر گردن گرفت، به خلاف بسیاری افراد که برای کوتاهی ها و قصور و تقصیرات خود دنبال دستاویزی هستند – از شیطان و افراد دیگر- که تقصیر را به آنان نسبت دهند و خود را مبرّا کنند.
قضیه الگودهی در داستان حضرت یونس(ع) آن گاه واضح تر و صریح تر می شود که خداوند متعال می فرماید:
فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّیْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ کَذلِکَ نُنْجِی الْمُؤْمِنینَ؛۴
ما دعای او را به اجابت رساندیم؛ و از آن اندوه نجاتش بخشیدیم؛ و این گونه مؤمنان را نجات می دهیم.
خداوند متعال پس از آن که می فرماید: او را نجات دادیم، می فرماید: مؤمنان را نیز این  چنین نجات خواهیم داد. شاید قضیه آن دریا و آن ماهی تکرار شدنی نباشد ولی آنچه همیشگی است، گرفتاری انسان در دریای مشکلات و ظلمات گرفتاری هایی است که به وسیله اعمال خود، آن ها را فراهم کرده است.
خلاصه آن که در این باره، قرآن کریم پر است از نمونه های گوناگون. اما در جهت منفی و شر نیز قرآن مثال های متعددی معرفی کرده است تا افراد متوجه آن باشند. اگر در قرآن شریف بارها نام فرعون می آید، این فرعونیت است که مدّ نظر است، نه فقط یک انسان طاغی و سرکش که در مقطعی از تاریخ جنایاتی کرد و به تاریخ پیوست. فرعون از بین می رود ولی آنچه همیشه و برای همه هست، خوی فرعونیت یعنی انیّت و خودپسندی و خودخواهی است.
در جهت دیگر از ابعاد منفی وجود آدمی، تعلّق شدید به مال و مال پرستی و تکیه بر دارایی ها است که در این باره قصه قارون در قرآن، نمونه ای تام و تمام است.
این ها نمونه های کوچک و مواردی محدود از الگوهای قرآنی در جهت خیر و شر بود؛ اما مسلماً برای اهل قرآن و پاکدلان، اشاراتی دقیق تر نیز هست به گونه ای که ذره ذره حالات و لحظه لحظه زندگی خود و دیگران را بتوانند در آیات و عبارات قرآنی بیابند و ببینند.
خلاصه آن که قرآن کریم از حیث الگو دهی و معرفی حالات گوناگون و علل آن و راه های خروج از مشکلات، کتابی جامع و بی همتا است که باید مورد توجه همه رهجویان معنویت و توحید قرار گیرد.
------------
پی نوشت:
۱ . سوره مریم: ۱۶.
۲ . همان: ۴۷.
۳ . سوره انبیا: ۸۷.
۴ . همان: ۸۸.
-----------
منبع : چشمه زلال