دلیل شکر خدا

پرسش: چرا باید شکر خدا را به جا آوریم؟ اگر به خاطر نعمت هایی است که به ما داده است آیا کسی که بدبخت و بی چاره است نباید خدا را شکر کند؟

پاسخ: 
نکته اولی که باید خاطر نشان کنیم این است که نعمت های الهی بسیارند و بی شمار و هیچگاه مخلوق نمی تواند آن را شمارش کند حتی فردی که به ظاهر بدبخت و بی چاره است اگر نیک بنگرد بسیاری از نعمتهایی که خدا به وی عنایت کرده را می یاید. (در این زمینه به لینکی که در پایان پاسخ ذکر می شود مراجعه کنید)

اما در خصوص اینکه چرا شکر می کنیم باید بدانیم که هر نعمت و احسانی که به آدمی می شود عقل تمام عقلا حکم می کند که از صاحب آن نعمت و کسی که این احسان را به آدمی کرده تشکر کرد و خداوند هم که بزرگترین ولی نعمت آدمی است از این قانون استثنا نیست اما شکر درجاتی دارد: گاهی انسان نعمتهای خدا را زاهدانه به رسمیت می شناسد و آنها را بجا مصرف می کند تا در قیامت نسوزد و یا به بهشت راه یابد. خدای سبحان می فرماید:
«اذکروا نعمتی التی انعمت علیکم» (1)
به یاد نعمت من باشید؛ وقتی به یاد نعمت من بودید شاکر نعمتید و «شکر نعمت، نعمتت افزون کند»
«لئن شکرتم لازیدنکم» (2).
ولی گاهی انسان خدا راعارفانه شکر می کند؛ یعنی می گوید: خدایا! هستی و کمالات من و جهان، نعمت توست و تنها ولی نعمت تویی؛ «بر سر هر سفره بنشستم خدا رزاق بود» در کنار سفره هر مدرس، گوینده و اندرز دهنده ای که بنشینیم در حقیقت، خدا گوینده، اندرز دهنده و مدرس است و به طور کلی انسان بر سر هر سفره غذای ظاهر و باطنی بنشیند خدا رزاق است؛ در این صورت چنین شکری عارفانه می شود و در این گونه موارد، شاکر عارف از توجه به نعمت به توجه به ولی نعمت می رسد.
گاهی به کسی میوه ای می رسد و او بر اثر آن خوشحال می شود ولی گاهی از این مرز بالاتر می رود و می گوید بسیاری از این میوه ها را حیوانات و حشرات نیز می خورند و همچنین از گوشت حیوانات، مقدار کمی نصیب ما می شود. او گرچه اینها را نعمت حق می داند و شاکر است، لیکن نعمت باطنی را برتر از نعمت ظاهری می داند. در زمینه علم و معرفت و اخلاق نیز اگر نعمتی نصیب کسی شود، خدا را شاکر است که به او علم، معرفت، اخلاق، قسط و عدل، نوع دوستی و نوع پروری داده است و البته اینها نعمتهای برتر است؛ اما گاهی از این حد نیز بالاتر می رود و می گوید بسیاری از این اوصاف را ملائکه نیز دارند و من که «خلیفة الله» هستم نباید در حد فرشتگان به سر ببرم؛ آنگاه از همه اینها می گذرد و می گوید خدایا! اینها نعمت است، ولی بهترین نعمت، خودِ ولی نعمت است؛ چنانکه خدای سبحان بهترین معروف و برترین معبود و مشکور و مذکور است:
«یا خیر معروف عرف، یا افضل معبود عبد، یا اجل مشکور شکر، یا اعز مذکور ذکر»(3)
«ای بهترین شناخته شده ای که شناخته شده و ای بهترین معبودی که عبادت شده است و ای بزرگترین شکر شده ای که شکر شده و این عزیز ترین ذکر شده که ذکر شده است»
در این صورت، چیزی آنها را جز علاقه به حق و لقای او راضی نمی کند.
گاهی علاقه های مجازی در کسی پیدا می شود و او بی تاب و مضطرب است و قدرت تحمل آنها را ندارد. گاهی انسان در بعضی از مراسم، حتی مراسم نشاط آور، مانند جشنها با آن که زود گذر است مشتاقانه مضطرب است. حال اگر به جمال خدا دل ببندد باید خیلی بی تاب باشد؛ چنان که گفته شد:
«عجبا للمحب کیف ینام» (4) دوست حق به خواب نمی رود.
در نتیجه چنین کسی نعمت الهی را در خود حق، خلاصه می بیند و آنگاه او را شکر می کند؛ یعنی، محبت، معرفت و عطش لقای او را در دل می پروراند. در این حالت است که«لئن شکرتم لازیدنکم» (5)به بهترین وضع شامل او می شود؛ یعنی چون شما شکر نعمت را در حد معرفت حق می دانید، خدا هم هستیتان را اضافه می کند، نه این که فقط نعمتتان را اضافه کند. اگر کسی شکرگزار نعمت حق باشد، خدا «نعمت» او را اضافه می کند؛ ولی اگر کسی شکرگزار خود حق باشد، خدا «خود» او را افزون می کند، یعنی درجات هستی او را برتر و ذات او را کاملتر می کند؛ به این معنا که، اگر قبلا جزو «عملوا الصالحات» بود، اکنون جزو «صالحین» و اگر جزو صالحین بود، اکنون از «کملین» اهل صلاح است.
ممکن است کسی شکر گزار نعمت حق باشد، ولی «حق شناس» نباشد؛ یعنی همه تلاش و کوشش او این باشد که نعمت خدا را شناسایی کند و آن را بجا مصرف کند؛ واجب و مستحب را انجام دهد و حرام و مکروه را ترک کند؛ برای این که از جهنم برهد و به بهشت برسد؛ در این صورت او در حقیقت، کفران نعمت می کند؛ یعنی، منعم و ولی نعمت خود را نمی بیند، ولی سوداگرانه یا اجیرانه سپاسگزار حق است که برگشت این گونه شکر به این است که او نعمت را بجا مصرف می کند تا نعمت بهتری دریافت کند*.

-------------------------------------------
*برگرفته از کتاب مراحل اخلاق در قرآن کریم اثر آیت الله جوادی آملی(موجود در کتابخانه سایت)

برای آشنایی بیشتر با نعمتهای بی حساب الهی به لینک زیر مراجعه نمایید:
موضوع پژوهش (2)نعمت شناسی

----------
پی نوشت:
1. سوره بقره، آیه 40.
2. سوره ابراهیم، آیه 7.
3. مفاتیح الجنان، دعای جوشن کبیر، بند 86.
4. بحار، ج 67، ص 160 (بیان) .
5. سوره ابراهیم، آیه 7.