علم، ایمان، عمل

علم، ایمان و عمل سه حلقه به هم پیوسته از یك زنجیره اند، كه فقدان هر كدام تأثیر منفی در تحقّق اثر دیگری را موجب می شود و در عین حال هر یك از اینها برای رساندن شخص به آخرین نقطه های كمال به دیگری وابسته است. در ابتدا به تبیین ماهیت علم و ایمان از لسان حضرت استاد جوادی آملی (حفظه الله) می پردازیم و سپس رابطه این سه امر مهم را بیان می كنیم. 
مراد از علم و قضیه علمی، قضیه ای است كه بین اجزای سه گانه آن یعنی موضوع، محمول و نسبت پیوند مستحكم و غیرقابل زوال باشد و عالم تصدیق به آن و یقین به وجود این رابطه پیدا كند. و ایمان عبارت از پیوندی است كه بین نفس انسان و مطلبی برقرار می شود، كه اگر مطلبی كه مورد اعتقاد نفس است، مطلبی صحیح باشد آن را ایمانِ صحیح خوانند و اگر مطلبی باطل و وهمی و خیال باشد، آن ایمانی باطل و متزلزل خواهد بود و با تغییر شناخت دگرگون می شود.[1] 
البته قضایای علمی همیشه به یك صورت نیستند بلكه آنها را می توان به صورت های متعددی دسته بندی كرد از جمله اینكه برخی قضایای علمی در زمره علوم انسان ساز و الهی كه مؤثر در كمال معنوی بشرند جای می گیرند و برخی دیگر در جرگه علوم بشری كه صرفاً به جهت گذران زندگی فردی و اجتماعی بشر تدوین شده اند قرار دارند. 
رابطه علم و ایمان: 
با توجه به تفسیری كه ازعلم و ایمان بیان گردید، ایمان به مطلبی علمی،  امری مؤخر از علم به آن است و آن عبارت است از گره (و پیوند) و عقدی كه بین مطلب محكم علمی و بین نفس برقرار می شود. از این رو ممكن است در درون نفس كسی آن گره و اعتقاد علمی بین اجزای مسأله ای علمی وجود داشته باشد، لیكن هنوز بین آن مسأله و جان او پیوند ایمانی منعقد نگردیده باشد.[2] 
در مورد علم به معارف دین نیز چه بسا افرادی به بالاترین درجات علمی رسیده  باشند لكن علم آنها با ایمان توأم نباشد، به همین سبب است كه فرعونیان وقتی با آیات روشن الهی روبرو گشتند، قرآن تعبیر می كند كه: «و جحدوا بها و استیقنتَها أنفُسهم ظلماً و علوّاً»؛[3] به خاطر ستم و سركشی آنها را انكار كردند، در حالی كه به آن یقین داشتند. مراد اینكه گرچه علم یقین به مطلب داشتند امّا به جهت مانعی كه در وجود آنها بود و آن حالت استكبار و خودبرتر بینی بود، ایمان به آیات روشن الهی نیاورده و انكار كردند. از اینرو در فرهنگ قرآن علمی ستوده شده كه شخص عالم ایمان به متعلق آن علم داشته باشد و از طرف دیگر ایمانی مورد تحسین و ستایش است كه از روی علم و یقین بوده باشد،  نه ایمان مبتنی برجهل و تخیّل. 
مطلب مهم دیگر، تأثیر و تأثرپذیری علم و ایمان از یكدیگر است،  به طوری كه می توان گفت: علم و معرفت دقیق مقدمه ایمان عمیق و پابرجاست و از طرف دیگر علم نیز در مراحل بالاتر از ایمان كمك می گیرد. شاهد بر تأثیر علم در ایمان را آیه شریفه سوره اسراء می توان دانست، كه خداوند می فرماید: « قُلْ آمِنُوا بِهِ أَوْ لا تُؤْمِنُوا إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذا یُتْلى عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ سُجَّداً»؛[4] شما چه به آیات الهی ایمان بیاورید، چه نیاورید آنها كه از قبل به آنها علم داده شده، نه تنها به آن ایمان می آورند بلكه آن چنان عشق به الله در وجودشان شعله می كشد كه با شنیدن آیات الهی بی اختیار در برابر آن به سجده می افتند و سیلاب اشك بر رخسارشان جاری می شود.[5] چنانكه از این آیه فهمیده می شود ـ و امری مسلم و ثابت شده نیز هست ـ ایمان عمیق و پا برجا جز در سایه علم ممكن نیست و افراد جاهل گرچه به سمت ایمان جذب شوند، ایمانی ضعیف،  ناپایدار و خالی از عشق و شور و حرارت خواهند داشت زیرا به حقیقت ایمان خود و چرائی آن واقف نیستند. 
و امّا اینكه گفتیم علم نیز به نحوی از ایمان تأثیر می پذیرد و خود یكی از ثمرات ایمان است، بهترین شاهد بر آن كلام نورانی پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ است كه فرمودند: «ایمان برهنه است و جامه آن تقوی و زیورش حیا و دارائی اش فقه و میوه اش دانش است».[6] البته دانشی كه از ثمرات ایمان به حساب می آید، علمی نیست كه با خواندن و نوشتن و تحصیل علوم رسمی به دست آید، بلكه مراد از آن نور علم و معرفت حقیقی است. چنان كه شهید ثانی (ره) نیز به همین مطلب اشاره نموده اند كه: «ایمان حقیقی به خدا و مراقب وناظر بر اعمال خویش دانستن او، موجب سرازیر شدن دانشها و گشوده شدن ابواب معرفت بر روی قلب انسان است.»[7] 
هر چقدر ایمان انسان بیشتر شود، ظرفیت معنوی او بیشتر شده و قابلیت دریافت فیض بیشتری را پیدا می كند و لذا نور علم به شكل گسترده تری بر قلب او افاضه و عطا می گردد. البته باید توجه داشت كه ایمان از روی علم و معرفت به خداوند حتی در آموختن علوم رسمی نیز به یاری طالب علوم می شتابد و دانشجوی با ایمان بیشتر وقت خود را صرف تحصیل علوم مورد رضایت پروردگار خویش می نماید. 
رابطه علم و عمل: 
علم و عمل نیز دارای رابطه تنگاتنگ با یكدیگر هستند، علم مقدمه عمل صحیح و شایسته است و «عمل» موجب بهره برداری از عمل،  برداشت ثمره آن و گشوده شدن درهای دیگری از حكمت به روی انسان خواهد بود. به فرموده رسول گرامی اسلام ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ : «من عملَ بما علمَ ورثهُ الله عِلمَ ما لم یعلم»؛[8] هر كس به آنچه می داند عمل كند خداوند او را وارث آنچه نمی داند خواهد گردانید. كنایه از این كه نادانسته ها برایش آشكار می شود و خداوند درهای حكمت را بر قلب او می گشاید. 
از آنجا كه علم بدون عمل فایده ای را در برندارد، در روایات از عالم بی عمل به «شجر بلاثمر»[9] و «سحاب بلامطر» تعبیر شده است. در قرآن كریم[10] نیز مثل او را همانند چهارپائی می داند كه كتابهائی را بر خود حمل می كند و هیچ سودی از آن نمی برد. عالم بی عمل به قول شهید ثانی (ره) همانند بیماری است كه با زحمت بسیار پزشك معالج حاذقی را یافته و از او نسخه شفا گرفته، ولی به جای عمل به آن، آن را به دیگران تعلیم می دهد تا اینكه سرانجام بیماری او را هلاك می كند. از این روست كه حضرت امام (ره) فرموده اند: «علم تنها اثر ندارد، بلكه گاهی مضرّ است. علم بدون عمل بی نتیجه است، علم و عمل دو بالی است كه انسان را به مقام انسانیت می رساند.»[11] 
عواقب عمل نكردن به علم: 
در پایان به برخی از عواقب عمل نكردن به علم با استفاده از روایات اشاره می كنیم: 
1. عمل نكردن به علم موجب دوری از خدا می شود: امام سجاد ـ علیه السّلام ـ فرمود:«لا تطلبوا اعلم ما لاتعلمون و لمّا تعلموا بما علمتم فانّ العلمَ اذا لَم یُعمل به لم یزدَدْ صاحبهُ الّا كُفراً و لم یزدَدْ من الله الّا بُعداً»؛[12] تا آنگاه كه نسبت به دانسته های خویش عمل نكردید، از آن چه نمی دانید سؤال نكنید، زیرا هر نوع علم و آگاهی دینی كه بدان عمل نشود كفر و ناسپاسی و مراتب دوری انسان نسبت به خدا را فزاینده می سازد. 
2. علم بی عمل موجب هلاكت انسان است: قال علی ـ علیه السّلام ـ:«العلماء رجلان، رجلٌ آخذٌ بعلمهِ فهذا ناجٍ و عالمٌ تاركٌ لعلمِهِ فهذا هالك»؛[13] علما بر دو گروه اند، گروهی كه به علم خویش عمل می كنند، پس اینها اهل نجات هستند و گروه دیگری كه به علمشان عمل نمی كنند، پس اهل هلاكت هستند. 
3. عمل نكردن به علم موجب زوال آن خواهد شد، امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمودند: العلمُ مقرونٌ بالعمل فمن عَلِمَ عمِلَ و من عملَ عَلِمَ و العلمُ یهتِفُ بالعمل فان اجابهُ و الّا ارتحل عنه»؛[14] علم با عمل توأم است، هر كس چیزی را می داند باید به آن عمل كند، علم فریاد می زند و عمل را دعوت می كند اگر به او پاسخ مثبت نداد، از آنجا كوچ می كند. 
4. بدون عمل نمی توان از دانش بهره ای برد: امام علی ـ علیه السّلام ـ فرمودند: میوه دانش با كردار نیك چیده می شود، نه با گفتار نیك».[15] 
5. موعظه عالم بی عمل اثر نمی كند: امام صادق ـ علیه السّلام ـ : «انّ العالمَ اذا لم یعمل بعلمِهِ ذلّت موعظَتُه عن القلوبِ كما یزلّ المطر عن الصّفا»؛[16] اگر عالم و دانشمند به علم خود عمل نكند موعظه و اندرز او از دلها می لغزد، آن چنان كه باران از روی سنگ صفا ـ كه صاف و لغزنده است ـ بلغزد. 
توجه به این نكته ضروری است كه اگر چه برخی از این عواقب اختصاص به علوم انسان ساز و الهی دارد، لكن بین علوم تجربی و بشری كه صرفاً برای گذران حیات فردی و یا جمعی بشر به وجود آمده اند و عمل به آنها نیز چنین ارتباطی مؤثر و تنگاتنگی وجود دارد و عمل نكردن به اینگونه علوم نیز دارای برخی از این عواقب است از جمله اینكه عمل نكردن به آنها موجب زوال و فراموشی آنها می باشد و یا اینكه عمل به آنها باعث گشوده شدن دریچه های جدید از دانش به روی انسان خواهد بود، علاوه بر اینكه عمل به هر كدام از گزاره های علمی دارای اثر خاص مربوط به خود است، مثلاً توجه و ترتیب اثر دادن به گزاره های علم پزشكی در حفظ و بازگرداندن سلامتی به انسان مؤثر است.

پی نوشت:
------------------------------------
[1] . تفسیر موضوعی قرآن كریم، ج 13، ص 277 ـ 289، جوادی آملی؛ ر.ك: اخلاق در قرآن، مصباح یزدی، ج 1، ص 95 ـ 98، چ اول. 
[2] . تفسیر موضوعی قرآن كریم، ج 13، ص 277 ـ 289، جوادی آملی؛ ر.ك: اخلاق در قرآن، مصباح یزدی، ج 1، ص 95 ـ 98، چ اول. 
[3] . نمل، 14. 
[4] . اسراء، 108. 
[5] . تفسیر نمونه، ج 12، ذیل آیه 108 سوره اسراء، مكارم شیرازی. 
[6] . الفردوس، ج 1، ص 112، ح 380. 
[7] . آداب تعلیم و تعلم در اسلام، محمد باقر حجتی، ص 252، چ هجدهم. 
[8] . بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 40، ص 128، بیروت، 1403 ق. 
[9] . غرر الحكم، با شرح جمال الدین خوانساری، ج 4، ص 350، ح 6290، دانشگاه تهران، چ سوم. 
[10] . جمعه، 5. 
[11] . صحیفه نور، ج 7، ص 191، تاریخ: 3/ 4/ 58، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بهمن 61. 
[12] . اصول كافی، ج 1، ص 56، انتشارات علمیه اسلامیه، چ اول، ترجمه و شرح سید جواد مصطفوی. 
[13] . همان، ج 1، ص 55. 
[14] . همان، ص 55. 
[15] . غرر الحكم، ح 4296، ج 3، ص 228. 
[16] . اصول كافی، ج 1، ص 56.