اعتكاف ؛ جلای جان

مقدمه:
انسان این اشرف موجودات، در پی دستیابی به کمال، به دنبال انتخاب است و اعتکاف انتخابی نیکوست، انتخاب همنشینی با قدسیان و فرشته خویان.
معتکف، با پيوندي محکم و ناگسستني با مبدأ هستى، در پی قرابت با محبوب، با چشیدن طعم شیرین وصل، چشمه سار جان را از زلال حضور، لبریز می سازد و با خطاب «اِرجِعی الی رَبَّک» به منزلگاه دوست می شتابد و با او خلوتی معنوی را می آزماید. اعتکاف سنت اسلام ناب محمدی است که عاشقان واله و شیدا در سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم رجب، پرده نشین وادی سلامت گشته و در کوثر بخشایش جان و تن شسته و صورت و سیرت از پلیدی و رذیلت می زدایند.
مومنان در این ایام، مرغ جان را در حریم امن دوست، به پرواز آورده و با دلی لبریز از ذکر و دعا، به ضیافت رب الارباب بار یافته و سر بر آستان بی نیاز می سایند.
تعریف اعتکاف:
کلمه ی اعتکاف از ریشه عکف است، اهل لغت برای این ریشه، معانی گوناگونی ذکر کرده اند از جمله: رویکرد به چیزی با توجه و مواظبت، اقبال و ملازمت بر چیزی از روی تعظیم و بزرگداشت آن.
معنای اصطلاحی اعتکاف که در شرع مقدس اسلام بیان شده عبارت است از ماندن در مسجد جامع به نیت تقرّب جستن به خداوند متعال.(1)
ارکان اعتکاف:
به طور کلی ارکان یک عبادت به این معنی است که اگر عمدا یا سهوا ترک شوند آن عبادت باطل می شود. اعتکاف نیز مانند عبادات دیگر ارکانی دارد که عبارتند از: 1- نیت، 2- توقف در مسجد جامع شهر، 3- کمتر از سه روز نبودن اعتکاف، 4- روزه دار بودن معتکف در ایام اعتکاف. 
اعتکاف در سیره ی معصومین علیهم السلام 
در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است که چون دهه ی آخر ماه مبارک رمضان فرا می رسید، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در مسجد معتکف می شدند. درون مسجد خیمه ای از جنس مو - برای ایشان - برپا می کردند تا در آن خیمه به عبادت خدای خود قیام کند عبادتی فراتر، از عبادتهای روزهای قبل.(2)
هنگامی که جنگ بدر در ماه رمضان واقع شد و پیامبر موفق به برپایی اعتکاف نشد؛ لذا قضای آن را در سال بعد به جای آورد.(3)
و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بارها می فرمودند: «فضیلت اعتکاف در یک دهه از ماه رمضان، همچون فضیلت دو حجّ و دو عمره است»(4)
علاوه بر پیامبر گرامی اسلام پیشوایان دیگر نیز از راههای گوناگون بر اهمیت اعتکاف تأکید کرده اند و همواره مسلمانان را تشویق نموده اند تا در این سنت اسلامی از پیامبر خویش پیروی کنند.
امام حسن و امام حسین علیهما السلام همواره به سنّت اعتکاف عمل نموده و آن را زنده نگه می داشتند در حدیث آمده است که امام حسن مجتبی (علیه اسلام) با آنکه در حال اعتکاف بودند، برای رفع حاجت برادر دینی خویش اقدام کردند و او را از مشکل مالی اش نجات دادند.(5)
آثار و نتایج اعتکاف
به طور کلي مي توان آثار و نتایج اعتکاف را در دو بعد اخروي و دنيوي بررسي نمود که اينجا بصورت خلاصه به آنها مي پردازيم.
الف- آثار اخروی اعتکاف
1- نزدیکی به خدا: اعتکاف، موجب نیل به قرب الهی است؛ یعنی همان فلاح و رستگاری که انسان به وسیله ی عبادت آن را می جوید.
در حدیث معراج خداوند از پیامبر خود سوال می کند: «ای احمد آیا می دانی در چه هنگام بنده به قرب من نایل می شود؟» سپس خداوند در جواب سوالش می فرماید: «زمانی که گرسنه یا در حال سجده باشد» و در ادامه ی همین حدیث یکی از آثار گرسنگی و سکوت و خلوت را تقرب بنده به سوی خداوند متعال ذکر می شود.(6)
و از آنجا که در سنّت نیکوی اعتکاف این ویژگی ها در کنار هم جمع می شود لذا زمینه بسیار مساعدی برای تقرب انسان به خداوند باری تعالی بوجود می آید.
2- آموزش گناهان: توبه در حال اعتکاف موجب جلب رضا و غفران الهی و ورود در صف نیکان است زیرا خداوند متعال می فرماید: «ای بندگان من، ای کسانی که بر نفسهای خویش اسراف نمودید از رحمت خدا مأیوس نشوید، براستی که خداوند همه ی گناهان را می بخشاید و به راستی که او غفور و رحیم است.(7)
در اعتکاف فرصت بسیار مناسبی به انسان دست می دهد که اندکی با خویش خلوت کند و بر گناهان گذشته خویش طلب مغفرت و بخشش نماید. در روایات اسلامی آمده است که «مَن اِعتَکفَ ایمانا وَ اِحتَسَابا غُفِرَلَه ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِه؛ هر کس از روی ایمان و یقین اعتکاف کند گناهان گذشته او بخشیده می شود».(8)
3- جلب محبت خدا: یکی از آثار مهم اعتکاف جلب محبت خداوند است که در سایه ی این محبت آثار معنوی بسیاری در نزدگی انسان پدید خواهد آمد. زیرا که در مدّت اعتکاف انسان کاملا بر اعمال و رفتار خویش نظارت و دقت کامل دارد و از انجام کوچکترین گناهان هم پرهیز نماید لذا همین عامل سبب جلب رضایت و محبت خداوند متعال می گردد.
4- تحصيل بهشت الهى: بی شک اگر معتکف، بتواند در ایام اعتکاف آن طور که باید و شاید رفتار نماید و رضایت حق تعالی را جلب کند، به درجاتی که برای مومنان، در نظر گرفته شده، خواهد رسید خداوند در قرآن مجید می فرماید:
«خدا به مومنین و مومنات وعده ی بهشتی را داد که در زیر آن نهرها جاری است آنان در بهشت جاودان و ابدی هستند».(9)
ب: آثار دنیوی اعتکاف
1- تقویت اراده: از آثار بسیار مهم اعتکاف در زندگی دنیوی انسان، تقویت اراده ي اوست، کسی که مدتی بر خلاف خواست درونی اش، خود را در محلی حبس و از انجام بسیاری از امور که به طور طبیعی به آنها تمایل دارد، پرهیز می کند، خود به خود تمرینی است برای اجتناب از بسیاری از خواهشهای نفسانی دیگر، و اين امر موجب تقویت اراده ي او در زندگي روزمره مي شود که در سايه ي اين اثر مهم مي تواند بر بسياري از مشکلات خويش فائق آيد.
2- افزایش تواضع و فروتنی شخص: اگر انسان بتواند در طول اعتکاف بهره وری کامل را از این سنت پسندیده، بنماید و اندکی بر معرفت خویش به ذات مقدس و ربوبی بیفزاید بدون شک خود را در دایره ی هستی کوچکتر از قبل خواهد دید و استکبار و غرور از او رخت بر می بندد و دیگر در مقابل هم نوع خود تکبر نمی ورزد بلکه همواره فروتنی و تواضع پیشه او خواهد شد.
3- دوری از غفلت و گناه: اعتکاف سنت نیکویی است که انسان را تمرین می دهد تا از گناه و غفلت دوری گزیند و همواره در هر زمان و مکان به یاد خدا باشد. غفلت از خدا بزرگترین عاملی است که موجب سقوط انسان می شود و اعتکاف عبادتی است که موجب می شود غفلت در انسان به حداقل برسد.
4- انس با معنویت: در پرتو اعمالی چون اعتکاف، کم کم ارتباط روانی خاصی بین انسان و مسجد، قرآن، نماز، نماز شب و دعا و... به وجود می آید به نحوی که انسان مشتاقانه به سمت این امور می رود و دوری از آنها برایش بسیار سخت می گردد.
5- آشنایی و برقراری ارتباط دوستانه: حضور مومنان یک شهر در مسجد جامع به صورت همزمان فرصت مناسبی است تا مومنان با یکدیگر آشنا شوند و ارتباط دوستانه با هم برقرار نمایند که در سایه ی این اخوت اسلامی می توانند بسیاری از مشکلات جامعه را به آسانی برطرف کنند.
نقش اعتکاف در رویارویی با فرهنگ بیگانه
یکی از آثار مهم اعتکاف در سطح جامعه: رویارویی این مراسم عبادی - معنوی با نفوذ فرهنگ بیگانه است.
جوانی که در مراسم اعتکاف، طعم شیرین ایمان و انس با خداوند را می چشد، لذتهای مادی و شهوانی در دیدگانش، حقیر و بی ارزش می شود و به آسانی در گرداب فساد و باورهای ضد دینی گرفتار نمی شوند.
از سوی دیگر، چنین مراسمی خود پیامی علمی و درسی عبرت آمیز برای مردم است، حضور جمعی از مومنان در مسجد برای عبادت، در حقیقت نوعی دعوت به خداپرستی و دین مدای است و آثار سازنده ای بر جامعه خواهد داشت. از همین رو در رویارویی با تهاجم فرهنگی دشمنان اسلام نباید نقش موثر سنّت هایی که در باور عمومی مردم ریشه های عمیق و چند صد ساله دارند، نادیده گرفته شود.
پند و اندرز سیّد بن طاووس به معتکفان:
«بدان که اوج و کمال اعتکاف آن است که انسان عقل و دل و دیگر اعضای بدن خویش را تنها بر اعمال صالح وقف کند و آنها را بر درگاه خداوند و اراده ی مقدس او حبس نماید. معتکف باید فکر و جان و اعضای خود را با افسارهای مراقب به خوبی مهار کند و از چیزهایی که روزه دار باید از آن بپرهیزد کاملا خودداری کند. بلکه دقت و مراقبه ی معتکف باید به مراتب بیشتر از روزه دار باشد، زیرا او هم روزه دار است و هم معتکف و هر معتکفی خود را ملزم نموده است که با تمام وجود به خداوند متعال روی آورد و رویگردانی و غفلت از حق را یکسره کنار نهد. بنابراین هرگاه معکتف، نور عقل و جانش را به غیر خدا مشغول کند، یا عضوی از اعضای بدنش را در کاری که طاعت پروردگار نیست به کار گیرد، به همان میزانی که غفلت نموده یا کوتاهی کدره اند حقیقت اعتکاف خود کاسته است.(10)
 

منبع: خیمه، شهریور 1383 - شماره 15.
--------------------------------
پی نوشت:
1- تحریر الوسیله: ج 1، ص 304.
2- وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفى: ج 2، ص 452.
3- الفروع من الکافى: ج 4، ص 175.
4- من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 188، حدیث 2101.
5- وسائل الشیعه: ج 11، ص 585.
6- بحار الانوار: ج 77، ص 21.
7- سوره ی زمر، آیه ی 53.
8- جامع الصغیر: ج 2، ص 575.
9- سوره ی توبه، آیه ی 72.
10- اقبال الاعمال، سیدبن طاووس، ص 195.