اولین شرط حرکت به سمت جهاد اقتصادی و اقتصاد مقاومتی داشتن روحیه ی جهادی است و روحیه ی یک ملت، بیش از هر چیز دیگر به فرهنگ او برمی گردد. رهبر معظم انقلاب اسلامی می فرمایند:
«اگر ما بخواهیم این حرکت عظیم اقتصادى در کشور انجام بگیرد، یک الزاماتى هم دارد ... اولاً روحیه ى جهادى لازم است.»[1]
اما سؤال مهم این است که رابطه ی «فرهنگ» و «اقتصاد» در مکتب اقتصادی اسلام چگونه است؟ حجت الاسلام والمسلمین دکتر عبدالعلی رضایی، عضو کمیسیون حوزوی شورای عالی انقلاب فرهنگی در گفتگوی زیر به این پرسش پاسخ می دهد.
با توجه به معنی و مفهوم اقتصاد مقاومتی، چگونه می توان رابطه ی فرهنگ و این اقتصاد را بررسی و تبیین کرد؟
اقتصاد مقاومتی در رویارویی و تقابل با اقتصاد وابسته قرار می گیرد. اقتصاد مقاومتی نمی پذیرد که صرفاً مصرف کننده باشد، منفعل نیست و در مقابل اهداف اقتصاد سلطه ایستادگی می کند. این اقتصاد با رویکرد فعال و مقاومت در مقابل تعاریف، ساختارها و محصولات اقتصاد سلطه، سعی در تغییر ساختارهای اقتصادی موجود و بومی سازی آن بر اساس جهان بینی و اهداف خود دارد.
هر جامعه ای سه رکن اساسی دارد؛ فرهنگ، سیاست و اقتصاد. این سه رکن متقوم هم هستند و از بین آنها، فرهنگ نقش مهم تری دارد. بنابراین اقتصاد در تبعیت از فرهنگ عمل می کند. اساساً اقتصاد، ارزش ها و جهت خود را از فرهنگ متبوع خود می گیرد. بنابراین تا فرهنگ مقاومتی نباشد، اقتصاد هم مقاومتی نخواهد شد. پس این دو با هم یک رابطه ی طولی دارند.
الگوی مناسب برای این رابطه چگونه است؟
بهترین الگو برای ایجاد رابطه ی فرهنگ و اقتصاد مقاومتی، الگوبرداری از فرهنگ بسیج و دفاع هشت ساله ی ما در برابر همه ی دنیا است. در جنگ تحمیلی با تکیه بر فرهنگ عاشورا، بزرگ ترین جبهه ی مقاومت در مقیاس عمومی و در تمامی سطوح جامعه شکل گرفت. به تبع این فرهنگ مقاومتی، سیاست مقاومتی و جنگ مقاومتی واقتصاد مقاومتی جدیدی در دنیا مطرح شد. عامل اصلی این مقاومت گسترده هم نه ملیت بود و نه نژاد و قومیت و نه چندان آب و خاک، بلکه «مذهب و باورهای اعتقادی» عامل اصلی آن بود. این عامل هم بر دو رکن اساسی استوار بود؛ رکن اول «عاشورا و شهادت» و رکن دوم «انتظار و ظهور منجی مصلح».
بنابراین الگوی بسیج مقاومت در ایجاد اقتصاد مقاومتی هم می تواند کارساز و کارآمد باشد. یعنی با هدایت انگیزه های معنوی مردم مسلمان و انقلابی می توان یک جبهه ی مقاومتاقتصادی در مقابل هجوم و تهدیدات اقتصادی نظام استکباری ایجاد نمود که این جبهه حتی می تواند به ایجاد موازنه با قدرتاقتصادی استکباری اقدام کند.
از نظر شما پیش شرط ها و پیش نیازهای فرهنگی برای تحقق و دست یابی ملت ما به اقتصاد مقاومتی چیست؟
مادامی که خاستگاه «فرهنگ اقتصاد» بر پایه ی مفاهیمی همچون «سودمحوری»، «سرمایه سالاری» و «تکاثرگرایی» باشد و کارشناسان و مدیران اقتصاد به این دسته از معادلات وفادار باشند، اقتصاد مقاومتی و جهاد اقتصادی مورد نظر نظام اسلامی تحقق پیدا نخواهد کرد. به عبارت دیگر، هرگاه مفاهیم، تعاریف، سیاست ها، قوانین، ساختارها، ضوابط و مدیریت اقتصادی حول محور «اقتصاد سرمایه داری» تعریف شود، نمی توان از تولید ثروت بر پایه ی جهاد و مقاومت و اخلاص و ایثار سخن گفت. پس می توان نتیجه گرفت که کیفیت و نوع فرهنگ حاکم براقتصاد می تواند پذیرای مفهوم ارزشی جهاد و مقاومت باشد یا نباشد.
اعلام جهاد اقتصادی از جانب رهبر معظم انقلاب در سرآغاز سال 1390 بیانگر این واقعیت است که با پیروی از الگوهای متداول اقتصادی دنیا نمی توانیم به اقتصادی صیانت زا، عدالت آفرین و مقتدر برسیم. از پیش نیازهای فرهنگی برای دستیابی به اقتصاد مقاومتی، یکی این است که استراتژی اقتصادی را حول محور استراتژی «جنگ فرهنگی» بازتعریف کنیم. در این صورت عرصه ی اقتصادی هماهنگ با عرصه ی فرهنگ عمل خواهد کرد. اگر مسئولین و مردم ما جنگ اقتصادی دشمن را به طور صحیح درک نکرده باشند و اگر اقتصاد مقاومتی و جهاداقتصادی صرفاً معطوف به رشد مادی و رفاه و بالا رفتن قدرت مادی همچون کشورهای ژاپن و چین فرض شود، مفهوم جهاد و اقتصاد مقاومتی از معنی و محتوای اصلی خود تهی خواهد شد. در این صورت جهاد و اقتصادمقاومتی در معنایی به کار خواهد رفت که بیشتر شبیه یک مسابقه است تا جنگ و مقاومت. در جهاد و مقاومت، فرض یورش و هجوم دشمن حتمی است و در آن صحنه، جبهه ی حق و باطل در حال تقابل هستند و تنها در صورت درک چنین مسئله ای است که می توان از همه ی آحاد، اصناف و اقشار انتظار داشت که در عرصه ی اقتصادتا مرز شهادت مجاهده کنند و تولید و توزیع و مصرف جامعه را در جهت برتری جبهه ی حق بر باطل به حرکت درآورند.
این پیش نیازهای فرهنگی که اشاره کردید چگونه باید محقق بشوند؟
تحقق پیش نیازهای فرهنگی را باید در سه سطح بنیادی، تخصصی و عمومی دنبال کرد؛ در سطح بنیادی که نیاز به استخراج فقه نظام اقتصادی و نظام سازی مبتنی بر آن توسط فقها و کارشناسان فقه ما دارد، در سطح تخصصی که نیاز به بازنگری در مفاهیم، تعاریف، سیاست ها، قوانین و ضوابط اقتصادی موجود کشور و نظریه پردازی و الگوپردازی بر اساس مفاهیم و تعاریف جدید و هماهنگ با نگاه ارزش محور دارد، و بالأخره در سطح عمومی که نیازمند آموزش و ظرفیت سازی و فرهنگ سازی در سطح کارشناسان و کارگزاران نظام اسلامی و مردم است.
منابعی که ما با تکیه بر آن می توانیم این پیش نیازها را محقق کنیم چیست؟
عرصه ی این منابع متفاوت و گوناگون است. در عرصه ی مفهومی، قانون اساسی و اسناد بالادستی نظام همچون سند چشم انداز 20ساله، سیاست های کلی نظام، نقشه ی مهندسی فرهنگی کشور، نقشه ی جامع علمی کشور و سند تحول بنیادین آموزش و پرورش و ده ها سند در حال تدوین که منبع معتبر و راهبردی محسوب می شوند قرار دارند. به لحاظ ساختاری هم بخش اقتصاد کشور به ستادی فرهنگی ذیل شورای عالی انقلاب فرهنگی نیاز مبرم دارد.
استفاده از ظرفیت و توان علمی حوزه های علمیه و پژوهشگاه های وابسته به حوزه و دانشگاه ها و پژوهشگاه های مرتبط به عنوان عقبه ی فکری، استفاده از شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان قرارگاه اصلی فرهنگی و ستاد هماهنگی بین حوزه ها و دانشگاه ها با قوای سه گانه به عنوان واحدهای عملیاتی، و همچنین استفاده از نیروهای نخبه ی جوان و مؤمن که در حال حاضر به صورت ناشناخته در جامعه معطل مانده اند از مهمترین منابعی است که باید برای فراهم آوردن پیش نیازهای فرهنگی اقتصاد مقاومتی مورد توجه قرار بگیرند.
بنابراین منابع مفهومی، ساختاری و انسانی، اصلی ترین منابع لازم برای ما هستند.
باتوجه به تأثیرپذیری اقتصاد مقاومتی از مؤلفه های فرهنگی، نقش و تأثیر جداگانه ی «فرهنگِ سیاست»، «فرهنگِ اجتماع» و «فرهنگِ اقتصاد» در اقتصاد مقاومتی چگونه است؟
فرهنگِ سیاست به مجموعه ی باورها، ارزش ها، رفتارها و نمادها در حوزه ی قدرت و گرایش های هر جامعه اطلاق می شود. فرهنگ سیاست بیانگر جهت گیری دولت ها و ملت ها است. هرگونه تغییر و اتخاذ مواضع در فرهنگ سیاست، تأثیر مستقیم بر اقتصاد مقاومتی کشور دارد. این که سمت و سوی جامعه ای به طرف حق باشد یا باطل، تأثیری بسزا بر جهت گیری اقتصادی آن جامعه و نظام خواهد داشت. بنابراین با توجه به فرهنگ سیاست نظام اسلامی کشورمان که مبتنی بر استقلال، آزادی و جمهوری اسلامی است، اقتصاد ما هم نباید وابسته باشد. لذا وجود یک اقتصاد مستقل و مقاوم در مقابل نفوذ بیگانگان و متکی بر عدالت و پیشرفت الزامی است.
فرهنگِ اقتصاد نیز همچون فرهنگ سیاست به مجموعه ی باورها، ارزش ها و رفتارها و نمادها در حوزه ی ثروت اطلاق می شود که با تغییر یا تحول آن، اقتصاد مقاومتی نیز دچار تغییر و تحول خواهد شد. پس هر گونه تحول مثبت یا منفی در فرهنگ سیاست (قدرت)، فرهنگ اقتصاد (ثروت) و فرهنگ اجتماع (هنجارها و رفتارها) مستقیماً بر اقتصاد مقاومتی تأثیر دارد. براین اساس اقتصاد مقاومتی تابعی از فرهنگ سیاست، فرهنگ اجتماع و فرهنگاقتصاد است. البته سهم تأثیر فرهنگ سیاست در رتبه ی اول، فرهنگ اجتماع در رتبه ی بعدی و فرهنگ اقتصاد در رتبه ی آخر است.
از دیدگاه شما رابطه و نسبت بین «فرهنگِ اقتصاد» و « اقتصادِ فرهنگ» چگونه است؟
باید بگویم که یکی از محورهای مهم در عرصه ی اقتصاداسلامی، اقتصادِ فرهنگ است که شامل همه ی منابع انسانی، مالی، تجهیزات، سخت افزار، فضا و امکانات می شود.اقتصاد بخش فرهنگ نقش مؤثری در پیشرفت فرهنگ اسلامی در سطوح مختلف جامعه دارد. اگر اقتصاد فرهنگ مبتنی بر فرهنگ اقتصادی منبعث از اسلام نباشد، نه تنها موجب پیشرفت جامعه ی اسلامی نخواهد شد، بلکه به عنوان یک اهرم بازدارنده و مخرب هم عمل خواهد کرد و مانع پیشرفت فرهنگ اسلامی در تمامی ابعاد خواهد بود. پس اگر فرهنگ اسلامی را پایه و اساس شکل گیری تمامی پدیده ها و از جمله نظام اقتصادی بدانیم، آن گاه درخواهیم یافت که اقتصاد فرهنگ تابعی از فرهنگ اقتصاد است که امروزه از آن به عنوان مکتب اقتصادی یاد می کنند.
پس اقتصاد مقاومتی یکی از ارکان «مکتب اقتصاد اسلامی» به حساب می آید که دیگر ارکان آن شامل «عدالت اقتصادی»، «تدبیر معیشت» و «عقلانیت اقتصادی»، الگوی تولید، توزیع و مصرف اقتصادی است. ارکان مذکور را اصطلاحاً «فرهنگ اقتصاد» می نامند. حال اگر اقتصاد خالی از این ارکان باشد، دیگر نمی توان آن را اقتصاداسلامی نامید. پس اسلامیت اقتصاد متقوم به وجود معنویت، عدالت و عقلانیت برخاسته از فرهنگ اسلامی در همه ی عرصه های تولید، توزیع و مصرف ثروت است. فرهنگی مبتنی بر معنویت و عدالت و عقلانیت دینی، فرهنگی مقاوم و سالم و مقتدر هم خواهد بود. آن گاه حضور و جریان این فرهنگ در دیگر ابعاد جامعه و از جمله حضور فرهنگ در نظام سیاسی، حضور فرهنگ در نظام فرهنگی و حضور فرهنگ در نظام اقتصادی موجب سلامت نظامات سیاسی، فرهنگی و اقتصادی خواهد شد.
پس در مرحله ی نخست و به وسیله ی فرهنگ دینی باید تمامی نظامات جامعه را مهندسی کرد. در مرحله ی دوم وقتی که این نظامات شکل گرفت، یعنی هرگاه نظام اقتصادی بر پایه ی فرهنگ دینی تعریف و مهندسی شد، آن گاه اقتصاد سیاست و اقتصاد فرهنگ و اقتصاد در حوزه ی اقتصاد نیز پاک و تعالی بخش و مقاوم و بالنده خواهد بود و می تواند در خدمت اهداف بلند و تعالی بخش و انسان ساز اسلام باشد.
پی نوشت:
1. بیانات مقام معظم رهبری در حرم مطهر رضوی در آغاز سال 90.
منبع: دفتر حفظ و نشر آثار مقام معظم رهبری (مدظله العالی)
مطالب مرتبط
