کشاورزی در فرهنگ اهل بیت(علیهم السلام)

کشاورزی در فرهنگ اهل بیت(ع) از اهمیت بسیار بر خوردار است.
این کار نه تنها در کلمات آن بزرگان مورد بیشترین تاکید قرارگرفته، بلکه اکثر پیامبران الهی، پیشوایان معصوم و بندگان صالح عملا به این کار پرداخته و به آن افتخار کرده اند. آن بزرگان کشاورزان را انسانهایی ارزشمند، متوکل، نیکوکار، صاحب پاک ترین و حلال ترین شغل ها و سودمند به حال جامعه معرفی کرده،در جهان آخرت، صاحب بهترین مقامات دانسته اند. اهمیت و ارزش دادن به کشاورزی در فرهنگ غنی اسلام تا آنجا پیش رفته که ذات مقدس باری تعالی در قرآن خودش را کشاورز معرفی کرده، خطاب به مردم می فرماید:
«افرایتم ما تحرثون. ء انتم تزرعونه ام نحن الزارعون » (1) آیا ندیدید تخمی را که در زمین می کارید؟ آیا شما کشاورزید یاما؟ آری، کشاورز حقیقی منم! ما در این نوشتار برای آشنایی خوانندگان گرامی با سخنان نورانی ائمه معصوم (ع) در زمینه کشاورزی، برخی از احادیث آنها را مورد توجه قرار می دهیم.

ارزش کشاورزی

1 امام صادق(ع) می فرماید: از پیامبر بزرگوار اسلام (ص)پرسیدند: بهترین ثروت کدام است؟ حضرت فرمود: «زرع زرعه صاحبه و اصلحه و ادی حقه یوم حصاده...» (2) زراعتی که با دست کشاورزش کشت شده و با مراقبتهایش به بار نشسته و  هنگام برداشت، حقوق واجبش را  پرداخت کرده است.

گنجهای جامعه

2 یزید بن هارون از امام صادق(ع) نقل می کند که فرمود:
کشاورزان گنجهای یک جامعه هستند. آنان چیزهای پاک و حلال رامی کارند. خداوند متعال آن را از زمین رویانده، خارج کرده ورشد می دهد. اینان روز رستاخیز بهترین مقام را در میان دیگرمردم خواهند داشت. از همه به درگاه خداوند نزدیکترند و نامشان به مبارکی برده خواهد شد. (3)

کشاورزی نیک ترین پیشه

3 مردی به امام صادق(ع) عرضه داشت: فدایت گردم. شنیده ام گروهی هستند که کشاورزی را دوست ندارند و می گویند شغل خوبی نیست. حضرت پاسخ داد، کشت کنید و درخت بکارید. به خدا سوگند،مردم کاری پاکتر و نیکوتر از آن انجام نمی دهند. (4)

کشاورزی سفره ای گسترده

4 کار کشاورزی تولید محصولاتی است که به مصرف تمام افرادجامعه می رسد و هرکس از آن بهره ای می برد. در واقع زراعت سفره ای گسترده است که، علاوه بر انسانها، حیوانات آسمان و زمین هم ازآن بهره مند می شوند. امام باقر(ع) در این مورد از پدر بزرگوارش نقل می کند که فرمود: «بهترین اعمال آن است که برزگری بذری بکارد و سپس از آن، هر شخص نیک و یا فاسد بخورد. اگرنیکوکاران و انسانهای خدا جو از آن استفاده کنند، برای صاحب آن دعا و طلب مغفرت می کنند; و اگر انسانهای بدکار از آن بهره مند شوند، نفرین می شوند; و نیز پرندگان آسمان و حیوانات روی زمین از خوان نعمت کشاورز استفاده می کنند. (5)

وصیت پیامبر به زمامداران

5 یکی از وصایای رسول اکرم(ص) توجه به حال کشاورزان بود. آن حضرت خطاب به امام علی(ع) فرمود: «یاعلی، مبادا در حکومت تو به کشاورزان ستم شود؟» (6)

گرانبهاترین گوهر نایاب

6 امام صادق(ع) فرمود:
«الکیمیاء الاکبر الزراعه.» زراعت گرانبهاترین گوهر نایاب است. (7)
به راستی چرا پیشوایان مذهب ما این همه در موردکشاورزی تاکید کرده اند؟ شاید تاکید ایشان به این علت باشدکه ادامه حیات و زندگی هر انسانی به تغذیه وابسته بوده، تغذیه نیز در گرو کار کشاورزی است. نه تنها زندگی فردی هر شخص، بلکه زندگی اجتماع و یک ملت هم به چگونگی تولیدات و محصولات کشاورزی آن جامعه وابسته است. هر جامعه ای که بخواهد مستقل و آزادزندگی کند و سر نوشت خودش را با دست خود رقم بزند، باید درکشاورزی استقلال داشته و بتواند محصولات مورد نیازش را خودش تولید کند; زیرا خود کفایی و استقلال هر ملتی در گرو پیشرفت تولیدات کشاورزی آن ملت است. افزون بر این، رسیدن به اهداف عالی معنوی و مقامات بلند عرفانی نیز در گرو تامین نیازهای جسمانی انسان است. حضرت رسول اکرم(ص) فرمود: بار خدایا، به نان ما برکت عنایت فرما و فاصله ای میان ما و آن ایجاد نفرما.
اگر نان نباشد، ما نمی توانیم روزه بگیریم، نماز بخوانیم وواجبات الهی را به جای آوریم. (8) با توجه به این نکات معلوم می شود کشاورزی مهمترین عامل پیشرفت هر جامعه است و مردمی که نتوانند نان سفره خویش را تامین کنند، هرگز روی خوشبختی واستقلال را نخواهند دید.
حضرت علی (ع) فرمود:
«من وجد ماء و ترابا ثم افتقر فابعده الله » (9) کسی که باداشتن آب و خاک، باز هم فقیر باشد; از رحمت خداوند متعال دوراست.
بنابراین، پیشوایان معصوم ما به حمایت از کشاورزان و دهقانان برخاسته، برای توسعه کشاورزی تاکید بسیار کرده اند. سفارش وتاکید آنها تنها زبانی نبود; بلکه خود آن بزرگواران در عمل هم به کشاورزی و درختکاری پرداخته، اهمیت این کار حیاتی رانشان می دادند. این امر بیانگر برتری مکتب والای اسلام بر سایرادیان و مکاتب و همچنین برتری رهبران این مکتب را بر رهبران جوامع دیگر است. راستی کدام رهبر و بنیانگذار مکتبی خودش راکشاورز معرفی می کند؟ (10) کدام  پیشوا بر دست کارگر بوسه می زند؟
کدام یک از مدعیان حقوق بشر و مدافعان و زحمتکشان و محرومان جامعه، مثل امام اول شیعیان بیل به دست گرفته، در برابر آفتاب عرق می ریزد و کشاورزی می کند؟ اینک نمونه هایی از فرازهای افتخارآمیز زندگی آن رهبران الهی را نقل کرده، زوایایی اززندگی تابناکشان را بیان می کنیم.

انبیا و کشاورزی

حضرت امام صادق(ع) فرمود: آن روز که آدم ابوالبشر از بهشت به زمین رانده شد و نیاز به غذا و آب پیدا کرد، با حضرت جبرئیل به مشورت پرداخت واز او یاری طلبید. جبرئیل آدم راچنین راهنمایی کرد: «یا آدم کن حراثا.» ای آدم، اگر می خواهی نیازمندیهای خود را بر طرف کنی، کشاورز باش و به زراعت بپرداز. (11) این گونه بود که پدر انسانها اولین  کشاورز روی زمین شد. نه تنها حضرت آدم بلکه اکثر پیامبران الهی به شغل کشاورزی می پرداختند و روزی خود را از  همین راه به دست می آوردند. روزی یکی از یاران امام صادق(ع) از ارزش کاردهقانان پرسید: امام در پاسخ فرمود: همه پیامبران الهی، جزحضرت ادریس، از راه کشاورزی امرار معاش می کردند; ولی حضرت ادریس به کار خیاطی مشغول بود. امام در بیان دیگری فرمود:
خداوند متعال روزی پیامبران خویش را در زراعت و دامداری قرارداده است. (12)
علاوه بر پیامبران بزرگ الهی، خاتم ایشان حضرت محمد مصطفی(ص) نیز در فرصتهای مختلف به این امر اقدام می کرد.
امامان معصوم ما هم که وارثان انبیای الهی اند، از موقعیتهای به دست آمده استفاده می کردند و به باغداری، درختکاری، گلکاری و ایجاد فضاهای سبز می پرداختند. نمونه هایی از این کردار آن بزرگان عبارت است از:
1 امام صادق (ع) فرمود: امیرمومنان علی(ع) زمین را شخم میزدو پیامبر خدا(ص) هسته خرما را با دهان خویش مرطوب می کرد ومی کاشت; و در همان حال می رویید. (13)
2 حضرت علی(ع)، هنگامی که از جهاد بر می گشت، به تعلیم مردم وقضاوت بین آنها می پرداخت و در هنگام فراغت، به باغی که ملک اوبود می رفت و با دست خود کار می کرد و ذکر خدا می گفت. (14)
3 ابی عمرو می گوید: روزی در یکی از باغها امام صادق(ع) راملاقات کردم. آن حضرت لباس مخصوص پوشیده، بیل به دست گرفته ودر باغ خویش مشغول کشاورزی بود. چنان فعالیت می کرد که عرق ازپیشانی مبارکش می ریخت. گفتم: فدایت شوم، بیل را بدهید تا من کار کنم. فرمود: «دوست دارم آدمی برای کسب روزی حلال در برابرآفتاب آزرده شود.» (15)
4 امام صادق(ع) فرمود: انی لاعمل فی بعض ضیاعی حتی اعرق و ان بی من یکفینی لیعلم الله عزوجل انی اطلب الرزق الحلال.» من دربرخی از باغهایم چنان تلاش می کنم که از شدت فعالیت عرق می ریزم;در حالی که کسانی را دارم که این کارها را انجام دهند. امااین کوشش به این خاطر است که خدای متعال بداند من با کوشش خوددر جستجوی روزی حلال هستم. (16)
5 علی بن حمزه می گوید: روزی امام موسی کاظم(ع) را درمزرعه اش ملاقات کردم و این در حالی بود که حضرت، به علت کار و فعالیت شدید، عرق بدن مبارکش را خیس کرده بود. گفتم: فدایت شوم پس مردان شما کجایند که خود با این زحمت کار می کنید؟ پاسخ داد:
ای علی، کسانی که از من و پدرم بهتر بودند، با دست خویش کشاورزی می کردند. پرسیدم: چه کسانی از شما و پدر بزرگوارتان بهتر بودند؟
فرمود: رسول خدا و امیر مومنان علی و تمام پدرانم که همه بادست مبارک خویش زراعت می کردند. نه تنها آنان بلکه پیامبران وفرستادگان الهی و انسانهای صالح هم کشاورزی می کردند و بهترین خلق بودند.
یکی از امور مربوط به کشاورزی، نهال کاری و درختکاری است که مورد توجه رهبران بزرگوار مکتب اسلام قرار گرفته است. در این مورد به چند حدیث توجه کنید: رسول خدا(ص) فرمود: «من غرس شجره فاینعت، غرس الله بها شجرا فی الجنه.» هر مسلمانی نهال درختی را نشاند و بار ور کند، خداوند متعال در مقابل برای آن نهال درختی در بهشت قرار می دهد. (17)
2 جابر بن عبدالله انصاری از پیامبر اکرم (ص)نقل می کند که فرمود:
«مامن مسلم یغرس غرسا الا کان ما اکل منه له صدقه و ما سرق منه صدقه و ما اکل السبع فهو له صدقه، و ما اکلت الطیه فهو له صدقه و لا یرزءه احد الا کان له صدقه. » هیچ مسلمانی نهالی نمی کارد مگر آنکه هر موجودی که از آن استفاده کند، برای اوصدقه شمرده می شود; و اگر به سرقت رود پاداش صدقه دارد; و اگرحیوانات بخورند یا پرندگان ببرند و یا به وسیله کسی تلف شود،باز هم صدقه شمرده خواهد شد. (18)
3 مرحوم شیخ صدوق در خصال از رسول خدا(ص) نقل می کند که فرمود: درخت خرما چقدر زیباست. کسی که آن را بفروشد و جه آن مانند خاکستری است که در بالای کوه بلندی ریخته شده باشد.
هرگاه باد سختی بوزد، چیزی از آن باقی نمی ماند. پس اگر کسی آن را فروخت، درخت دیگری به جای آن خریداری کند. (19)
4 پیامبر اسلام (ص) فرمود:
هرکس درخت خرما یا سدری را که به نحوی مورد استفاده انسانهایا حیوانات قرار می گیرد آب دهد، مانند کسی است که مؤمن تشنه ای را سیراب کند. (20)
5 انسان وقتی از دنیا می رود، دستش ازامکانات و سرمایه های دنیوی کوتاه شده، دیگر قادر نیست از آن بهره مند شود; اما بر اساس مکتب آسمانی اسلام و فرهنگ پرباراهل بیت (ع) انسان می تواند با انجام دادن بعضی از کارهای شایسته بعد از مرگ نیز از نتیجه آنها استفاده کند. امام صادق(ع)، ضمن حدیثی، به شش خصلت که بعد از مرگ به انسان مؤمن سودمی رساند، اشاره کرد که یکی از آنها چنین است: «آن که درختی بکارد که بعد از مرگ او انسانها و حیوانات از ثمره، سایه وسایر آثار آن بهره مند شوند...» (21)
6 امام صادق(ع) فرمود: زراعت کنید و درخت بنشانید. به خداسوگند، در میان کارهایی که مردم انجام می دهند هیچ کاری حلال ترو پاکیزه تر از کشاورزی نیست. (22)
کشاورزان مؤمن با کوشش وزحمات طاقت فرسا زمین های خشک را آباد کرده و به آن طراوت وزیبایی می بخشند; ریشه های وابستگی را می خشکانند و برای کشورخویش استقلال به ارمغان می آوزند. نا گفته نماند کشاورزان درعین حال که زحمت می کشند و محصولات کشاورزی تولید می کنند، بایدرضای خدا را فراموش نکنند و حدود و حقوق الهی را در نظر داشته باشند. اگر خدای ناکرده از این امر سرپیچی کنند، ممکن است به بلای الهی دچار شوند و مورد تمسخر فرشتگان قرار گیرند. روزی رسول گرامی اسلام (ص) از جبرئیل پرسید: آیا فرشتگان نیز مانندانسانها گریه می کنند و می خندند؟ عرض کرد: آری، در مواردی می گریند و گاهی از روی تمسخر می خندند. یکی از مواردی که ازروی تمسخر می خندند، وقتی است که کشاورزی را می بینند بیل به دست گرفته تا حدود مزرعه خویش را اصلاح کند و علفهای هرز راببرد، ولی هدفش آن است که مزرعه خویش را تغییر داده، بر زمینش بیفزاید. در اینجا فرشتگان آسمان می خندند و می گویند: این همه زمینها و باغهای زراعی تو را سیر نکرد، حالا این مقدار اندک سیرت خواهد کرد؟! (23)
پس اگر کشاورزان زحمت بکشند; حد و مرزخویش را نگه داشته، به همسایگان خود تجاوز نکنند یا در موردآبیاری وتقسیم بندی آن به یکدیگر ستم نورزند و هنگام برداشت،ضمن پرداخت زکات و حقوق الهی، در مورد فقرا کوتاهی نکنند، مشمول رحمتهای بیکران الهی خواهند شد. یکی از خصوصیات بارزکار کشاورزی توجه او به عنایات خداوندی و داشتن توکل است.
کشاورز وقتی نهالی را می نشاند یا تخمی در زمین می پاشد، منتظرنزول رحمت الهی است و همیشه امید وار است زراعتش سر سبز شده،از آفات محفوظ بماند. در نتیجه همیشه به یاد خداست به همین خاطر، امام صادق(ع) مراد از متوکلان در آیه شریفه «و علی الله فلیتوکل المتوکلون » (24) را کشاورزان می داند. (25)  امام موسی بن جعفر(ع) فرمود:
کسی که باغی را بفروشد زیانکار است و آن کس که باغ را بخرد،روزی با برکتی خواهد داشت. (26)
از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود: به خریدار زمین زراعتی روزی داده شده و فروشنده آن روزی خود را نابود کرده است. (27)
امام صادق(ع) در مورد قطع درخت می فرماید: درختان میوه دار را قطع نکنید که خداوند عذابش را بر شما می ریزد. (28)
آن حضرت در خصوص زمین زراعتی به کارگزار خویش فرمود: مصادف، باغ یا بستانی خریداری کن که اگرانسان زمانی دچار سانحه و مصیبت شود، با یاد آوری آن باغ وداشتن پشتوانه مالی بتواند خانواده خود را اداره کند و مصیبت پیش آمده برایش سخت و طاقت فرسا نباشد. (29)
یعقوب بن شعیب می گوید: از امام صادق (ع) پرسیدم: مردی زمین خود را در اختیاربرادر مسلمانش قرار داده در این زمین درختان انار یا خرماوجود دارد. آن مرد با برادر مسلمانش شرطی قرار داده و گفته است: این باغ را آبیاری کن و آباد نگه دار و نیمی از آنچه خداوند تبارک و تعالی از این زمین می رویاند، سهم تو باشد. این مساله چه صورت دارد؟ امام فرمود: مانعی ندارد، یک معامله شرعی است. (30)
از آنچه گفته شد، اهمیت و ارزش کشاورزی در حدتوان این نوشتار آشکار گردید. دشمنان اسلام به این نکته آگاهی دارند که اگر بخواهند لطمه ای به امت اسلامی وارد کنند، نابودی کشاورزی یکی از بهترین هاست. بنابر این، در پی این هدف به کشورهای اسلامی گام می نهند. چنانکه خداوند متعال در قرآن شریف به این مساله اشاره فرموده است:
«و اذا تولی فی الارض لیفسد فیها و یهلک الحرث و النسل.» (31) ای پیامبر، دشمنان منافق هنگامی که از نزدت خارج می شوندمی کوشند تا در زمین فساد ایجاد کنند و زراعت و نسل را نابودسازند.

منبع: فرهنگ كوثر، اسفند 1377، شماره 24.
-------------------------------
پی نوشت:
1 واقعه، آیات 63 و 64.
2 وسائل، ج 19، ص 35، ح 9.
3 همان، ص 34، ح 7.
4 همان، ص 33; تهذیب، ج 2، ص 115.
5 همان، ص 34.
6 وسائل، ج 19، ص 62.
7 همان، ج 19، ص 34.
8 سفینه البحار، ماده خبز.
9 بحار الانوار، ج 103، ص 65.
10 اشاره به آیه 63 و 64 سوره واقعه.
11 وسائل، ج 19، ص 37.
12 تهذیب، ج 2، ص 115،
13 وسائل، ج 19، ص 33.
14 همان، ج 17، ص 37.
15 مستدرک، ج 2، ص 417.
16 حلیه المتقین، ص 296.
17 وسائل، ج 17، ص 39.
18 کنزالعمال، ج 3، ص 896.
19 همان، ج 3، ص 893.
20 منهاج البیان، ص 421.
21 وسائل، ج 17، ص 42.
22 بحار، ج 103، ص 198; حلیه المتقین، ص 296.
23 تهذیب، ج 2، ص 115.
24 المواعظ العددیه، ص 145.
25 ابراهیم، 12.
26 وسائل، ج 17، ص 42.
27 بحار، ج 103، ص 69.
28 وسائل، ج 12، ص 45.
29 همان، ج 19، ص 38.
30 همان، ج 19، ص 44.
31 بقره، 205.