آشنایی با پیشینه نظریه «ولایت فقیه»

آشنایی با پیشینه نظریه «ولایت فقیه»

سخنان فقها، در جای جای مکتوبات فقهی آنان، به روشنی نشان می دهد که بحث ولایت فقیه ، گزاره و مسئله‌ ای نوپیدا نبوده و در دوره‌ های گذشته تاریخ اسلام و تشیّع، در کانون دقت و بررسی عالمان و فقهای اسلامی قرار گرفته است.

دیدگاه منابع فقه

سابقه نظریه ولایت فقیه در منابع فقهی به قرن چهارم هجری می‏رسد. شیخ مفید(ره) (333 یا 338 413 ه) در کتاب مقنعه (ص812810) به تصریح مسأله ولایت فقیه را مطرح می‏ سازد. او ولایت فقیه را نشأت گرفته از ولایت امامان معصوم علیهم السلام و به نصب آنان می‏داند. فقهای پس از او نیز مانند: شیخ ابوالصلاح حلبی (م:447ه) ر.ک: الکافی فی الفقه،ص 422؛

✓ ابن‏ادریس حلی (م:598ه) ر.ک: السرائر، ص 537

✓ محقق حلی (م: 676ه) ر.ک: شهید ثانی، مالک الافهام، ج 1، ص 53 (در شرح عبارت محقق حلی)

✓ محقق کرکی (م: 940 ه) ر.ک: محقق کرکی، رسائل المحقق الثانی، ج 1، ص 142.

✓ مقدس اردبیلی (م: 990 ه) ر.ک: مجمع الفوائد و البرهان، ج 4، ص 205.

و تقریبا همه فقهای نام‏دار شیعه پس از قرن دهم این مسأله را در کتاب فقهی خود مطرح کرده‏اند. که در این زمینه می‏تواند به کتاب ولایت و دیانت استاد هادوی تهرانی (ص 66 94) رجوع کنید.

دیدگاه منابع نقلی دین (قرآن و سنت)

از این دیدگاه پیشینه طرح مسأله ولایت فقیه به زمان صدر اسلام یعنی سخنان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم باز می‏گردد. آن برای نمونه: حضرت فرمود: اللهم ارحم خلفائی قیل یا رسول الله من خلفائک قال الذین یأتون من بعدی یروون عنی حدیثی وسنتی؛ خداوند خلفای مرا رحمت کند عرض شد ای رسول خدا خلفای شما چه کسانی هستند، فرمود: آنها که بعد از من می‏ آیند و حدیث و سنت مرا نقل می‏کنند(شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، باب النوادر، حدیث5919، ج 4، ص 420، تحقیق علی اکبر غفاری)

حضرت علی علیه السلام نیز فرمود: العلماء حکام علی الناس(آمدی، غررالحکم و درر الحکم، حدیث506)

سخنان امام صادق علیه السلام در مقبوله عمربن حنظله (کلینی، الاصول من الکافی، کتاب فضل العلم، باب اختلافالحدیث، حدیث 10، ج 1، ص 67) و دیگر امامان نیز مستند نقلی ولایت فقیه است و هر چه به زمان ائمه معصوم علیهم السلام نزدیک‏تر می‏شوید این مسأله شدیدتر و جدی‏تر مطرح می‏شود تا این که در زمان امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف با تصریحهر چه تمام‏تر در نامه معروف خود چنین می‏نویسد که و اما الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواة حدیثنا فانهم حجتیعلیکم و انا حجة الله علیهم...(شیخ صدوق، کمال الدین، باب 45، حدیث 4، ج 2، ص 484، وسائل الشیعه،ابواب صفات القاضی، باب 11، حدیث 9).

دیدگاه کلامی           

دلیل کلامی ولایت فقیه به گونه‏ای است که ولایت را نه تنها برای فقیه به معنای اصطلاحی آن ثابت می‏کند بلکه قبل ازآن ولایت را برای معصومین علیهم السلام و حتی قبل از آن برای انبیاء به اثبات می‏رساند. گذشته از این که سنت خلافت در پیامبران نیز بوده است. چه خلافت در حال حیات مانند خلافت هارون از حضرت موسی علیه السلام یا هارون اخلفنی فیقومی، (اعراف، آیه 142) و چه خلافت پس از مرگ مانند خلافت آل ابراهیم از او فقد اتینا ال ابراهیم الکتاب والحکمه و اتیناهم ملکا عظیما، (نساء، آیه 54).

البته این گونه خلافت‏ها به نام ولایت فقیه شناخته نمی‏شود ولی نکته و ملاک ولایت فقیه در آن موجود است. درزمان حکومت حضرت علی علیه السلام نیز افرادی چون مالک اشتر که هم دانش کافی از دین و هم توانایی لازم برای اجرا راداشت به ولایت منصوب شدند که از آن به نائب خاص تعبیر می‏شود مانند نواب خاص امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در زمان غیبت صغری.

نتیجه گیری کلی:

پیشینه نظریه ولایت فقیه از دو ناحیه به قبل از زمان غیبت می‏رسد:

1: از ناحیه دلیل و مدرک ولایت فقیه که ولایت فقیه را به معنای اصطلاحی آن ثابت می‏کند.

2: از ناحیه ملاک ولایت فقیه که نه تنها در زمان امامان معصوم علیهم السلام و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بوده بلکه قبل از آن درباره همه پیامبران و جانشینان آنان نیز صادق بوده است.

پی نوشت:

ر.ک: پیشینه تاریخی ولایت‏ فقیه  احمد جهان بزرگی، پژوهشگاه اندیشه اسلامی.