مباحث حال خوب (2) | شکرگزاری - استاد پناهیان (فیلم، صوت، متن)

مباحث حال خوب (2) | شکرگزاری - استاد پناهیان (فیلم، صوت، متن)

در این بخش از ضیاءالصالحین، دومین قسمت از سلسله مباحث اخلاقی "حال خوب" حجت الاسلام علیرضا پناهیان را با موضوع "شکرگزاری" به مدت 42 دقیقه با دوستداران طریق معرفت به اشتراک می گذاریم.

جلسه 2 : شکرگزاری / حجت الاسلام پناهیان

«حال بد» این قدر برای آدم ضرر دارد که باید اقدامات فوری برای رفع آن انجام بشود
اگر کسی حرارت بدنش بالا برود و تب کند، سریع علتش را جستجو می کنند، مثلاً اگر گلویش عفونت داشته باشد به او آنتی بیوتیک می دهند و به مرور زمان تبش پایین می آید؛ در واقع ریشه یابی می کنند و از راه های اساسی برای درمان او اقدام می کنند برای اینکه تب از بین برود و حرارت بدنش کاهش پیدا کند. اما گاهی در کنار اقدام اساسی، کارهای دیگری هم انجام می گیرد، مثلاً یک حوله یا پارچۀ نم دار را روی پیشانی فرد می گذارند یا حتی پاهایش را با آب سرد می شویند برای اینکه تبش کاهش پیدا کند، یا قرص های تب بر می دهند، چون تبِ بالا به جسم لطمه می زند.
دربارۀ وضعیت روحی و روانی انسان هم همین طور است؛ اگر حال آدم خوب نباشد مثل این است که تب کرده، حرارت بدنش زیاد است، جدا از اینکه باید ریشه یابی کرد و حال او را به  صورت ریشه ای درست کرد، حال بد، این قدر ضرر دارد که باید بلافاصله اقدامات فوری صورت بگیرد، مثلاً بلافاصله از مسکّن و تب بر استفاده شود، چون حال بد خیلی به انسان لطمه می زند.
حال بد، فکر انسان را مخدوش و علاقه های انسان را از تعادل خارج می کند
حال بد، فکر انسان را مخدوش می کند، حال بد علاقه های انسان را از تعادل خارج می کند، یعنی بعضی علاقه ها را زیادی تقویت می کند که نباید تقویت بشوند، بعضی علاقه ها را زیادی تضعیف می کند که نباید تضعیف بشوند. حال بد باعث می شود آدم از تعادل انسانی خودش خارج بشود. حال بد می تواند بر اعتقادات انسان اثر بگذارد، حال بد فرصت هایی را به شیطان می دهد، در آن فرصت ها شیطان ناشکری های وحشتناک را به انسان تحمیل می کند. باید جلوی حال بد را گرفت؛ به عنوان یک وضعیت خطرناک باید از آن پرهیز کرد، نباید منتظر بمانیم که اول مشکل ریشه های حال بد حل بشود تا حال بد از بین برود، نباید نشست تا ریشه های حال خوب به دست بیاید تا حال انسان خوب شود، نباید نشست تا واقعیت هایی که بیرون وجود ما و در اطراف مان هستند، تغییر کنند تا حال مان خوب شود. علی رغم همۀ ریشه های درونی و بیرونی حال بد، باید با حال بد مقابله کرد و انسان می تواند این کار را انجام بدهد.
علی رغم تمام عواملی که مانع رسیدن به حال خوب هستند، چه در درون انسان چه در بیرون انسان، آدم باید حال خوب را به دست بیاورد، حتی اگر شده به خودش حال خوب را تلقین کند، می گویند «آب آوردنِ دستی فایده ندارد باید چشمه از خودش آب داشته باشد» ولی به هرحال آدم باید به گلدان وجود خودش آب بدهد، حالا شاید از این گلدان چشمه در نیامد، من فعلاً یک لیوان آب بریزم تا این گیاه از بین نرود. حال خوب را به عنوان یک آبی که آدم پای یک درختی می دهد که خشک نشود، باید حتماً جدی بگیرد.
بعضی ها از بس به حال بد عادت کرده اند، نمی توانند از آن فاصله بگیرند
وقتی آدم حال خوب داشته باشد، اتفاق های خیلی خوبی برایش می افتد، در شرایط حال خوب بعضی وقت ها یک دانه کار کوچک خوب انجام می گیرد، یک تشکر، یک مهربانی و... که برای یک عمری اثر دارد، همان طوری که در حال بد یک دفعه ای یک کار غلط صورت می گیرد، یک حرف بد در دل انسان عبور می کند که ممکن است به کل زندگی انسان لطمه بزند.
در روایات توصیه شده است که وقتی حال تان خوب بود برای هر نوع عبادتی و هر نوع کار خوب و خیری که می خواهید انجام دهید از آن استفاده کنید. (إِنَّ لِلْقُلُوبِ إِقْبَالًا وَ إِدْبَاراً فَإِذَا أَقْبَلَتْ فَتَنَفَّلُوا وَ إِذَا أَدْبَرَتْ فَعَلَیْکُمْ بِالْفَرِیضَةِ ؛ کافی/ ج3/ ص454) پس ما باید مراقب حال خودمان باشیم. آدم ها بعضی وقت ها محاسبۀ نفس و کنترل نفس شان ضعیف است، یعنی این قدر حواس شان به خودشان نیست که نمی دانند حال شان خوب نیست یا حال شان بد است. این هم یک ماجرایی دارد که باید جداگانه به آن پرداخت. باید اقدام به محاسبۀ نفس کنیم که آیا الان حال مان خوب است؟
بعضی ها از بس به حال بد عادت کرده اند که متوجه نمی شوند حال شان بد است
خیلی از کسانی که فکر می کنند حال شان بد نیست واقعاً حال شان بد است، منتهی چون حالشان زیاد بد نیست، متوجه نمی شوند، یا از بس به حال بد عادت کرده اند متوجه نمی شوند. عادت کردن به حال بد خیلی بدتر از هر چیز دیگری است، به حدی که آدم دیگر نمی تواند از حال بد فاصله بگیرد. یک زمانی خدا می خواهد شرایطی فراهم کند که حال انسان را از بیرون خوب کند ولی خودش دوباره می رود حال خودش را بد می کند.
در روانشناسی فیزیولوژی هم اثبات شده است که ساختار مغز انسان به گونه ای است که اگر کسی به برخی فعالیت های فکری عادت کند (مثل عادت به یک فکر منفی یا غصه خوردن و...) چون مغز انسان راحت تر است آن راهی که زیاد رفته، تکرار بکند لذا خودبه خود سراغ همان راه می رود و نمی تواند جز فکر منفی یا غصه خوردن، فعالیتی انجام بدهد. آن وقت ساختار فیزیولوژیک اصلاً طوری شده که دیگر نمی تواند حالش را خوب کند، چون مغز عادت کرده و به این سادگی نمی شود این مغز را درست کرد. بعضی وقت ها روانپزشک ها مجبور می شوند به چنین آدمی قرص بدهند، اصلاً اگر بتوانند بعضی از قسمت های مغز را از کار می اندازند، تا این فرد، خلاص بشود، چون دست خودش نیست، با نصیحت و موعظه و... درست نمی شود چون مغزش به حال بد عادت کرده است. وقتی کسی به حال بد عادت کند به این سادگی متوجه خودش نمی شود که حالش بد است، می گوید این وضعیت معمولی است، مگر بقیه چطوری هستند؟ حتی در مورد بقیه هم همین طور فکر می کند.
انگار خدا بدش می آید از اینکه کسی حال بد خودش را برای دیگران بگوید
من هنوز دارم ابعاد گسترده و متنوع این مسئله را با شما در میان می گذارم، یکی از نکات بسیار مهم این است که آدم، حال بد خودش را به دیگران نگوید. خیلی عجیب است؛ اگر کسی حالش بد شد آن را نباید بگوید، درددل کردن خصوصاً وقتی از حال بد انسان حکایت کند خیلی چیز بدی است. از طرف دیگر، حال خوب را آدم باید بگوید، «هذا من فضل ربّی» باید شکر آن را به جا بیاورد، باید نعمت خدا را اظهار کند.
وقتی حال  پیامبر گرامی اسلام می پرسیدند ایشان -علی رغم اینکه مشکلاتی داشتند- می فرمودند «الحمدُ لِلّه علی کُلِّ حال». انگار ابراز حال بد، حال دیگران را بد می کند و داشتن حال بد را برای دیگران آسان می کند، قبحِ «داشتن حال بد» را می ریزد. انگار خدا بدش می آید از اینکه کسی حال بد خودش را برای دیگران بگوید حتی اگر این حال بد به خاطر مریضی و بیماری جسمی باشد. در روایات هست اگر مریض، شب تا صبح درد کشید اما نگذاشت کسی صدای ناله اش را بشنود، خدا به او پاداش بسیار می دهد. درحالی که مریض حق دارد بگوید آخ، وای... بالاخره درد، بی تابی می آورد و آدم به دیگران خبر می دهد. البته این جداست از اینکه آدم  باید بیماری اش را خبر بدهد تا از دیگران برای راه حل کمک بگیرد، مثلاً دکتر پیدا کنند، اما وقتی دیگران می دانند شما مریض هستی، خدا ناله زدن او را دوست ندارد، می فرماید تا می توانی پنهان کن، سعی کن صدای ناله ات را کسی نشنود. بعضی ها وقتی حال جسمی شان بد می شود حال روحی شان دو برابر بد می شود، بی تابی  دارند، رنجیده خاطر می شوند. درحالی که حال بد جسمی با حال روحی خیلی فرق می کند، و باید سعی کرد علی رغم بیماری جسمی، حال روحی ما بد نشود.
مهم ترین عامل حال خوب «شکر» است / شیطان تلاش می کند که انسان ها شاکر نباشند؛ یعنی حال شان بد بشود
حالا ببینیم آیا موضوع «حال خوب» از نظر قرآن کریم هم مهم است یا نه؟ در یکی از آیات قرآن، شیطان لعین این طوری می گوید: «ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ‏» شیطان می گوید که من سراغ انسان ها می روم و به ایشان از مقابل، از پشت سر، از چپ و راست حمله می کنم، خب حمله می کنی که چه کار کنی؟ «وَ لاَ تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شَاکِرِینَ» (اعراف،17) من از هرسو به اینها حمله می کنم تا اینکه اینها شاکر نباشند، شاکر یعنی چه؟
مهم ترین عامل حال خوب «شکر» است، و مهم ترین عاملی که موجب می شود حال آدم ها بد شود ناشکری است. شیطان در واقع یک انسان شناس است، او می گوید من از هر سو به این انسان حمله می کنم... جمع بندی و نتیجۀ حملۀ شیطان به انسان این است که «لاَ تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شَاکِرِینَ» یعنی نمی گذارم انسان ها شاکر بمانند؛ یعنی حال شان را بد می کنم. واقعاً هم همین طور است.
تمام تلاش شیطان واقعاً این است که حال آدم را بد کند، شیطان هیچ چیزی را نمی تواند در زندگی ما جابجا بکند، نه می تواند ثروت ما را زیاد کند نه می تواند کم کند، نه روزی مان را می تواند زیاد کند نه کم کند، نه قد ما را می تواند افزایش دهد نه می تواند قد ما را کوتاه کند. شیطان کاری که می کند وسوسه و اغواگری است، کاری که می کند عملیات روانی است، اگر انسان در لبۀ پرتگاهی ایستاده باشد آدم را یک ذره هُل می دهد تا بیفتد، دست آدم را نمی گیرد ببرد لبۀ پرتگاه و پرت کند، اگر تو به لبۀ پرتگاه نروی او هُلت نمی دهد.
«إنَّ کیدَ الشَّیطانِ کان ضَعیفاً» (نساء،76) کید شیطان ضعیف است و آنجایی که آدم خودش را در معرض خطر قرار می دهد، می آید یک ضربۀ نهایی کوچک می زند و آن کارگر می شود. ما در همۀ زمینه ها باهم تفاوت داریم، وقتی که شیطان می گوید من نمی گذارم او شاکر باشد، چه کار می کند؟ مثلاً حسادت ما را تحریک می کند.
شاکر نبودن یعنی داشتن همۀ بدی ها!/ «شکر» مجموعه ای از حال های بد را در انسان از بین می برد
اگر یک جایی احترام کافی به شما نگذارند، می گویی به غرورم بر خورد. البته اتفاقی که می افتد این است که به تکبرِ آدم ها برمی خورد. اگر شما شاکر باشید می گویید به اندازۀ کافی به من احترام گذاشتند، الحمدلله! ممنون شان هستم. اگر شکر از تو گرفته شود جای آن یا حسادت می آید یا تکبر یا حرص یا طمع یا هزارتا گرفتاری دیگر. درحالی که اگر انسان، شاکر باشد این گرفتاری ها را ندارد.
اگر آدم شاکر باشد هزارتا بدی را کنار می گذارد، فکر نکنید در مقابلش یکی دوتا بدی را کنار گذاشته است، شکر مجموعه ای از حال های خوب را در انسان ایجاد می کند و مجموعه ای از حال های بد را در انسان از بین می برد. اگر شاکر باشید هیچ وقت افسوس و غصۀ گذشته را نمی خورید. شما اگر احساس حسادت و عداوت به دیگران پیدا نمی کنید، پس غرق شکر هستید. اگر شاکر باشید به خدا سوءظن پیدا نمی کنید، سوءظن، حال آدم را بد می کند مخصوصاً اگر به خدا باشد، خیلی آدم حالش بد می شود. ما پناهی جز خدا نداریم. شاکر نبودن را ساده نگیرید، شاکر نبودن یعنی داشتن همۀ بدی ها.
آدمی که شاکر نیست فرصت ها را نمی بیند تا بخواهد از آنها استفاده کند
اگر شما شاکر نباشی یعنی نمی توانی از فرصت ها حداکثر استفاده را بکنی، چون اصلاً فرصت ها را نمی بینی، آدمی که شاکر نیست فرصت ها را نمی بیند؛ فقط دنبال چیزهایی است که نیست، لذا چیزهایی را که هست، نمی بیند، فرصت ها در نیمۀ پُر لیوان است وقتی شاکر نبودی نیمۀ پر لیوان را اصلاً نمی بینی که بخواهی از فرصت های موجود در آن استفاده کنی. ده تا امکانات داری، اما ذهنت را می برد سر آن ده تا امکاناتی که نداری، می گوید «بنشین غصه بخور و بگو اینها را چه کار کنم؟ اگر آنها بود الان خیلی خوب می شد...» شیطان خیلی نامرد است، شیطان اگر آدم را به حال خودش رها کند، یا این آدم اگر خودش خوب و شاکر باشد، می گوید از این ده تا فرصتِ موجود استفاده کنیم.
برای استفاده از فرصت در مسائل اقتصادی یک مثال جالب در روایات آمده است، فردی آمد پیش امام صادق  علیه السلام گفت هیچ سرمایه‎ای ندارم! امام علیه السلام فرمود مالی داری؟ گفت یک مغازه دارم اما ورشکسته شدم و هیچ چیز ندارم. آقا فرمود برو داخل مغازه ات بنشین، گفت نمی توانم چیزی بگیرم و بفروشم، بدهکار هستم، امام فرمود برو در همان مغازۀ  خالی بنشین. این یعنی به فرصت هایت نگاه کن. تنها فرصتی که داشت همین یک دانه مغازه است. (البته این مثال با وضع ما خیلی متفاوت است، چون الان مغازه داشتن خودش یعنی یک ثروت کلان داشتن، ولی آن زمان ظاهراً این طوری نبود.)
او رفت و در مغازه اش نشست، حالا همه دارند کاسبی می کنند ولی او همین طور بیکار نشسته است. یک کسی یک کالایی را آورد و به ایشان امانت داد. گفت این جنس الان در بازار قیمتش پایین است، جا ندارم، می شود بگذارم اینجا، شما نگه دار تا من سر موقع آن را بفروشم. گفت باشد برایت نگه می دارم. شروع شد! بعد از مدتی، آدم ثروتمندی شد و آمد از آقا تشکر کرد. در روایات فرموده اند که دنبال کار بروید، خدا روزی را می رساند.  (کَانَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِنَا بِالْمَدِینَةِ فَضَاقَ ضَیْقاً شَدِیداً وَ اشْتَدَّتْ حَالُهُ، فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِاللَّهِ ع: اذْهَبْ فَخُذْ حَانُوتاً فِی السُّوقِ وَ ابْسُطْ بِسَاطاً وَ لْیَکُنْ عِنْدَکَ جَرَّةٌ مِنْ مَاءٍ وَ الْزَمْ بَابَ حَانُوتِکَ... فَأَصَابَ وَ کَثُرَ مَالُهُ وَ أَثْرَى ؛ کافی/ ج5/ ص309 و 310)
حالِ بد نمی گذارد آدم قسمتِ فرصت های زندگی اش را ببیند. روایات متعددی نقل شده که افرادی خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمۀ معصومین علیه السلام می رسیدند و از فقر شکایت می کردند. اهل بیت علیه السلام از آنها می پرسیدند در خانه چه داری؟ آنها می گفتند مثلاً چند تا ظرف و کاسه دارم. معصومین علیه السلام به آنها می فرمودند برو یکی دو تا کاسه بیاور. بعد هم آن کاسه ها را می فروختند و از همان جا خرید و فروش را شروع می کردند و قدم به قدم آنها به افرای تاجر و ثروتمند تبدیل می شدند.
در آیۀ فوق، وقتی شیطان می گوید که «من از هر طرف به انسان ها حمله می کنم تا آنها شاکر نباشند» (ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لاَ تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شَاکِرِینَ) یعنی انسان هر دفعه به یک بهانه ای حالش بد است و به هزار نوع جلوه های حال خوب را از دست می دهد.
بهترین حال خوب، شکر نعماتی است که انسان دارد
این طور نیست که من بخواهم حالت شکر را به «حال خوب» تفسیر کنم، بلکه اصلِ حال خوب، همین شکر است. بهترین حال خوب، شکر نعماتی است که انسان دارد. بعداً از انواع حال خوب صحبت خواهیم کرد، خیلی از انواع حال خوب به پای شکر نمی رسند. مثلاً کسی که انگیزه دارد موفق بشود و امید به موفقیت دارد یک نوع حال خوب است. اما قیمت حال خوب در اثر شکر بالاتر از حال خوب در اثر امید برای رسیدن به موفقیت است، حال خوب در اثر شکر که شما الان موفق شدی، در کنارش استرس نیست، اما در کنار امید به موفقیت یک استرس هست، اینکه «اگر موفق نشوم چه؟!»  
حال شکر، حال پیروزی است، حال پس از موفقیت است نه حال امید به موفقیت. ابلیس، استاد انسان شناسی است و می داند چه کار کند، می گوید من از هر جهت به او حمله می کنم، به تعبیر ما از چهار طرف به او حمله می کنم، آن وقت تو دیگر اینها را شاکر نمی بینی (وَ لاَ تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شَاکِرِینَ) یعنی هیچ وقت حالش خوب نیست، همیشه یک کاری می کنم حالش بد باشد. پس هرکسی حالش بد شد، شیطان در مورد او موفق بوده است، دشمن تان را دربارۀ خودتان موفق نکنید، اول بزنید به دهان ابلیس، اول حال تان را خوب کنید، اول شکرت را به جا بیاور، اول از شکر خارج نشو، اول آن نیمۀ پر لیوان را آن قدر ببین تا حالت خوب بشود.
صدقه دادن، حال آدم را خوب می کند
یک نفر نزد امام هادی علیه السلام رفته بود تا از فقر و تنگدستیِ خود نزد ایشان، گله کند. امام علیه السلام به او فرمود: سالم هستی یا نه؟ گفت بله، اما فقر دارد پدرم را در می آورد. آقا فرمود دین و ایمانت سر جایش هست یا نه؟ آقا خوبی های دیگرش را یکی یکی برایش برمی شمارد. یعنی همان نیمۀ پر لیوان را به او نشان می دهد. (عَنْ أَبِی هَاشِمٍ الْجَعْفَرِیِّ أَنَّهُ قَالَ أَصَابَتْنِی ضِیقَةٌ شَدِیدَةٌ فَصِرْتُ إِلَى أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ ع... فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ رَزَقَکَ الْإِیمَانَ فَحَرَّمَ بِهِ بَدَنَکَ عَلَى النَّارِ وَ رَزَقَکَ الْعَافِیَةَ فَأَعَانَکَ عَلَى الطَّاعَةِ وَ رَزَقَکَ الْقُنُوعَ فَصَانَکَ عَنِ التَّبَذُّلِ یَا أَبَا هَاشِمٍ إِنَّمَا ابْتَدَأْتُکَ بِهَذَا لِأَنِّی ظَنَنْتُ أَنَّکَ تُرِیدُ أَنْ تَشْکُوَ لِی مَنْ فَعَلَ بِکَ هَذَا قَدْ أَمَرْتُ لَکَ بِمِائَةِ دِینَارٍ فَخُذْهَا ؛ من لایحضره الفقیه/ج4/ص401)
در روایت داریم که راه ثروتمند شدن از طریق صدقه دادن است. (اسْتَنْزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَةِ ؛ نهج البلاغه/حکمت 137) کسی که دچار فقر است نباید به خودش اجازه بدهد در اثر فقر حالش بد شود. پس باید چه کار کند؟ در حال فقر صدقه بدهد، این توصیۀ امام صادق علیه السلام است (تَصَدَّقْ بِهَا فَإِنَ‏ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُخْلِفُهَا أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ مِفْتَاحاً وَ مِفْتَاحَ الرِّزْقِ الصَّدَقَةُ ؛ کافی/ ج4/ ص10)
وقتی شما در اثر فقر صدقه بدهی در واقع یک عملیاتی انجام داده ای برای حال خوب خودت، یک کسی ندارتر از خودت را پیدا کردی و به او لطف کردی، صدقه دادن حال آدم را خوب می کند و این حال خوب، آغاز همۀ خوبی های بعدی است.
با شکر می توانیم به سمت حال خوب برویم/ هدف محوری  شیطان این است که با گرفتن شُکر، حال آدم را بد کند
می توانم بر اساس عملیات روانی شیطان بگویم هدف محوری  شیطان این است که با گرفتن شکر، حال آدم را بد کند. شیطان می خواهد انواع حال بد را به آدم تزریق کند و انواع حال های خوب را از آدم سلب بکند، و خصوصاً بهترین حال خوب را از آدم بگیرد. این یک جمع بندی از کار ابلیس انسان شناسِ روانشناسِ جامعه شناسِ ملعون است! پس مسئلۀ حال خوب خیلی مسئلۀ مهمی است، مسئلۀ حال بد هم خیلی مسئلۀ مهمی است. در این آیۀ قرآن شما یک جلوه  از حال بد را می بینید و معلوم می شود که با شکر می توانیم به سمت حال خوب برویم.
راه حل های قرآن برای رشد انسان، راه  های میانبر است
خیلی ها به مباحث اخلاقی و کار اخلاقی کردن معتقد هستند اما وقتی قرآن را نگاه می کنیم می بینیم قرآن به معنای خاص کلمه، چندان کتاب اخلاقی نیست. قرآن کتاب سیر و سلوک اخلاقی به معنای خاص کلمه نیست، حتی بیشتر از اینکه کتاب اخلاقی باشد کتاب عرفانی است، قرآن زیاد کتاب اعتقادی نیست، که مدام برای ما حقانیت عقائد را اثبات کند. قرآن بیشتر کتاب توصیف حقایق است. انگار قرآن کسانی را که ذهن شان خیلی شبهه ناک شده و بیماری روحی ای دارند و دائم عیب و ایراد می گیرند اصلاً آدم حساب نمی کند، اصلاً نمی نشیند آنها را متقاعد کند.
قرآن برای رشد اخلاقی برنامه نمی دهد که مثلاً با این صفت این طوری برخورد کن، با آن صفت آن طوری برخورد کن، این صفت را با این اقدام به دست بیاور... این طور مباحث داخل آیات کریمۀ قرآن هست ولی مثلاً به صورت کتاب اخلاقی معراج السعاده یا جامع السعادات به تفصیل به مباحث اخلاقی نمی پردازد. در قرآن زیاد به علم اخلاق به معنای خاص پرداخته نشده است. برای چه؟ برای اینکه قرآن یک راه حل هایی دارد برای رفع همۀ بیماری ها و رذائل اخلاقی، یک راه حل هایی هم دارد برای به دست آوردن همۀ فضائل اخلاقی، راه حل های قرآن راه  های میانبر است، خیلی هوشمندانه است، (راه حل های قرآن که هم یعنی همان راه حل های دین) مثلاً در یک جایی خدا چندتا صفت بد اخلاقی برمی شمرد بعد می بینید که راه حلش غیر از اقدامات اخلاقی است.
مستقیم ترین راه برای رسیدن به حال خوب، پرداختن به شکر است
قرآن می فرماید: «إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً * إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا * وَ إِذَا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعًا» (معارج/ 19 تا 21) انسان «هلوع» آفریده شده، که نوعی حریص بودن است. خُب حالا چگونه این صفت اخلاقی بد را از بین ببریم؟ قرآن اول این صفت را توضیح می دهد و می فرماید؛ وقتی که شرّی به انسان می رسد شروع می کند به جزع و فزع کردن (إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا ؛ معارج/20) وقتی که یک خیری به او می رسد خسیس می شود، آن خیر را از دیگران منع می کند و می خواهد آن را برای خودش نگه دارد. (إِذَا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعًا ؛ معارج/21)
حالا راه حل این اخلاق بد چیست؟ در آیۀ بعد می فرماید: «إِلَّا الْمُصَلِّین‏» (معارج/22) یعنی آدم هایی که نماز می خوانند این طوری نیستند. یعنی نماز این سه تا را حل می کند. دأب قرآن این طور است؛ چرا با بیان های مختلف این همه توصیه به نماز دارد. نماز یک غذایی است که در آن، همه نوع مواد مغذّی و مقوی وجود دارد. خود شکر هم همین طور است
اصلاً قرآن با حمد شروع می شود. حمد، یک نوع سپاس است که در آن شکر هم هست. آدم ناسپاس نمی تواند حمد کند «الحمدُ» در واقع همان کلمۀ آغاز قرآن (فاتحه الکتاب) است؛ مسئلۀ فوق العاده ای است.  
خود خداوند متعال در قرآن کریم آمار می دهد: «وَ قَلیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ» (سبأ،13) کم هستند از بندگان من که حال شان خوب باشد، تقربیاً همه حال شان بد است. خیلی جالب است، برای اینکه حال بد خودت را ریشه یابی کنی باید کار طولانی ای انجام بدهی، از صدتا ریشه، هر ریشه ای که حال شما را بد کرده است از بین ببری، یک ریشۀ دیگر پیدا می شود. شما بیا به شکر بپرداز یک دفعه  می بینی تمام رذائل را از بین برده ای. پرداختن به شکر یعنی مستقیم ترین راه برای رسیدن به حال خوب. پرداختن به شکر یعنی مواظبت کردن از حال خوب.
سنگین ترین تهدید  قرآن، مربوط به داشتن حال بد است یعنی حال ناسپاسی
می خواهم یک بخش دیگر ماجرا را با شما در میان بگذارم و آن تهدیدی است که خدا می کند که اگر این کار را نکنی پدرت را در می آورم. چند آیه بعد از اینکه فرمود «وَ قَلیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ» خداوند متعال می فرماید: «وَ هَلْ نجَُازِى إِلَّا الْکَفُور» (سبأ،17) آیا جز کفران کننده را کیفر مى‏دهیم؟! اصلاً مجازاتِ ما، برای آدم های ناسپاس است، این بزرگ ترین تهدید است. خداوند در یک آیۀ دیگر هم آدم های ناسپاس را تهدید می کند و این طور نیست که این بحث فقط با تشویق جلو برود. می فرماید: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابی‏ لَشَدید» (ابراهیم،7) ببینید چقدر تهدید بزرگی است، این تهدید هم برای این است که تو از حال بد، دست برداری. چرا حالت بد است؟ بزرگ ترین نهیب های قرآن این جاست.
یکی از آیات قرآن که بسیار تکان دهنده است همین آیه است: «هَلْ نجَُازِى إِلَّا الْکَفُور» آیا ما کسی غیر از آدم ناسپاس را مجازات می کنیم؟ این همه بحث در مورد جهنم و عذاب الهی و... همه اش مال آن آدم است. سنگین ترین تهدید ها مال داشتن حال بد است؛ یعنی حال ناسپاسی.
ناسپاسی صرفاً یک جلوۀ حال بد نیست؛ اصل حال بد است
آیا ناسپاسی یک جلوۀ حال بد است؟ نه؛ خود حال بد است، اصل حال بد است. خیلی ها فکر می کنند دعا مال حال بد است، آدم می رود دعا بکند که حالش خوب بشود! درحالی که به ما فرموده اند وقتی خواستی دعا کنی، اول حالت را خوب کن بعداً دعا کن. ادبِ اول دعا این است که شکر بجا بیاوری تا حالت خوب بشود و بعد دعا را شروع کنی. امام حسن مجتبی  علیه السلام می فرماید من ضمانت می کنم اگر کسی غیر از رضای الهی در دلش نباشد هر دعایی کند مستجاب می شود. حالت خوب باشد دعایت مستجاب است، (أَنَا الضَّامِنُ لِمَنْ لَمْ یَهْجُسْ فِی قَلْبِهِ إِلَّا الرِّضَا أَنْ یَدْعُوَ اللَّهَ فَیُسْتَجَابَ لَهُ» (الکافی/ ج‏2 / ص62)
حالا شما قضاوت کنید که حال خوب در قرآن چقدر مهم است و حال بد چقدر مهم است؟ می توان گفت «حال خوب» از زاویۀ خودش، مهم ترین نکته در قرآن است، هر دفعه شما از یک زاویه ای، به یک موضوع نگاه کنید، ممکن است مهم ترین باشد.
ریشۀ اصلی  حال بد چیست؟ ناشکری
در یک جمع بندی می توان گفت که مهم ترین هدف شیطان، ایجاد حال بد در انسان است، او که نمی تواند واقعیت های زندگی تو را تغییر بدهد، پس چه کار می کند؟ حالت را بد می کند. در جلسات بعد، برخی روایات را که بیان کنندۀ اقدامات فوری برای پیدا کردن حال خوب است، خدمت شما عرض خواهم کرد. این روایات در واقع به ما توصیه می کنند «این قرص مسکّن را بخور تا فوری حالت خوب بشود» یعنی اقدامات فوری کوچک برای حال خوب و برای از بین بردن حال بد به ما پیشنهاد می دهند.
از الان تا آخر دنیا هر کجا رفتید یادتان باشد که ریشۀ اصلی  حال بد «ناشکری» است. با توجه به توضیحی که دربارۀ عادت کردن مغز به یک فکرکردن دربارۀ یک موضوع بیان کردیم، اگر همیشه شکر کنید کم کم ذهن تان به شکر عادت می کند و مغز شما در وادی شکر می افتد، وقتی در وادی شکر افتادی دیگر نمی خواهد دائم زور بزنی و حال شکر را پیدا کنی، چون ذهنت مدام دنبال شکر می گردد و همیشه به سمت شکر میل پیدا می کند و آن را برای خودش تکرار می کند.
گریه کردن برای امام حسین علیه السلام علامت حال خوب است
حال آدم باید خوب باشد، آخر دعای کمیل، صدا می زند «خدایا! اگر دستم را نگیری گریه می کنم.» چون گریه هم می تواند علامت حال خوب باشد هم می تواند علامت حال بد باشد، «و سُلاحُهُ البُکاء» اسلحه اش گریه است، خدایا! من می نشینم گریه می کنم... إن شاء الله همۀ گریه های شما درِ خانۀ خدا، ناشی از حال خوب تان باشد نه حالِ بد.
یک علامت حال بد این است که آدم برای غصه های حسین علیه السلام گریه نکند، چون درگیر مشکلات خودش است، می گوید یا حسین علیه السلام الان حوصلۀ تو را ندارم! حال خوب در روضه و گریه به این است که انسان فارغ از گرفتاری های خودش باشد و فقط برای مصائب امام حسین علیه السلام گریه کند. خودِ گریه کردن برای امام حسین علیه السلام علامت حال خوب است، جدا از اینکه حال آدم را هم خوب می کند.  
أباعبدالله الحسین علیه السلام در گودی قتلگاه و در آن لحظات آخر با خدا مناجات می کرد که خدایا راضی هستم به رضای تو! این یعنی خدایا حالم خوب است. در کربلا یک جاهایی امام حسین علیه السلام اصرار دارد زود اعلام کند که خدایا! حالم خوب است. یکی  از آن جاها لحظه ای است که علی اصغر روی دستش داشت بال و پر می زد. صدا زد «هوَّن علیَّ ما نَزَلَ بی اَنّهُ بِعَینِ الله» خدایا! حال من خوب است، چون تو داری نگاه می کنی این رنج ها برایم راحت است...

جهت دسترسی به مجموعه بیانات استاد علیرضا پناهیان کلیک کنید

همچنین برای بهرمندی بیشتر از سایر جلسات «مباحث حال خوب» استاد پناهیان کلیک کنید