سال خمسی یعنی چه؟
خمس یکی از ارکان فروع دین است. پرداخت خمس بر مسلمانان واجب است، اما پرداخت آن با توجه به سال خمسی است. در این نوشتار شما را با سال خمسی و مسائل پیرامون آن آشنا می کنیم. با ما همراه باشید.
یکی از فروع دین مقدس اسلام مسأله خمس است و از احکامی می باشد که قرآن کریم نیز علاوه بر احادیث، در سوره انفال، آیه 41 به آن تصریح نموده است: «وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاکِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَىٰ عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ ۗ وَاللَّهُ عَلَىٰ کُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ» بدانید هر گونه غنیمتی به دست آورید، خمس آن برای خدا، و برای پیامبر، و برای خویشان او و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه (از خاندان او) است، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدایی حق از باطل، روز درگیری دو گروه (باایمان و بی‌ایمان) [ روز جنگ بدر] نازل کردیم، ایمان آورده اید؛ و خداوند بر هر چیزی تواناست!
سال خمسی چیست؟
سال خُمسی، فرصت یک ساله محاسبه خمس است که پس از دریافت نخستین درآمد آغاز می شود.
طریقه محاسبه سال خمسی
زمانی را که اولین درآمد به دست انسان می رسد. یعنی درآمدی که مشمول خمس می شود نه مثل ارث و مهریه و دیه بلکه مانند حقوق یا سودِ تجارت و امثال آن – مبنای محاسبه سال خمسی قرار می دهیم و آن زمان می شود مبدأ سال خمسی و در بین سال هر چه از درآمد را خرج نیازهای متعارف زندگی نمودیم مشمول خمس نخواهد بود و هرچه را تا سر سال که بازگشت به همان مبدأ است باقی بماند یک پنجم آن متعلق به امام زمان علیه السلام می باشد.
بطور مثال: اگر اولین درآمدی که به دست ما رسید دهم رمضان بود سال خمسی ما با دهم رمضان آغاز می شود و تا دهم رمضان سال آینده هر چه از درآمدمان خرج نیازهای متعارف شود یعنی نیازهایی که در شأن و جایگاه اجتماعی ماست، متعلق خمس نخواهد بود و وقتی دهم رمضان سال آینده فرا رسید هر چه از درآمد بین سال باقی مانده، متعلق خمس است چه به شکل پول نقد و چه به شکل اجناسی که عین آن بطور تدریجی به مصرف می رسد مثل برنج و حبوبات و امثال آن البته اشیائی که مثل فرش این گونه نیستند اگر خرید آن مورد نیاز از دید عرف بوده، خمس نخواهند داشت.
پرسش: مقصود از سال خمسی چیست و چگونه سال خمسی قرار می دهند؟
پاسخ: سال خمسی، قراردادی نیست بلکه یک امر قهری و واقعی است یعنی تاریخ دریافت اولین درآمد، ابتدای سال خمسی شما بوده و در هر سال همان روز سر سال خمسی شماست و آنچه از درآمد بین سال در زندگی مورد نیاز و در حد شان صرف شده، خمس ندارد و آنچه تا سر سال خمسی باقی مانده به اضافه جنس های مصرفی از قبیل برنج، نخود و امثال آن که تا آخر سال مصرف نشده و چیزهای خریداری شده که مورد نیاز نبوده یا بیش از حدشان بوده، متعلق خمس هستند و سر سال خمسی تا مکلّف خمس خود را پرداخت نکرده حق تصرف در مال متعلق خمس را ندارد.
آغاز سال خمسی
از نظر فقهای شیعه، آغاز سال خمسی نسبت به مکلفین و نوع درآمد آنان متفاوت است. کسانی که درآمد روزانه دارند مانند تاجر و کاسب، سال خمسی آنان از هنگام شروع به کار آغاز می‌شود؛ کسانی که درآمد ماهیانه دارند، دریافت اولین حقوق آغاز سال خمسی آنان است و سال خمسی کشاورزان با برداشت نخستین محصول، آغاز می شود. و در سال های بعد همان روز بعنوان زمان محاسبه خمس به شمار می آید.
قمری یا شمسی بودن
بیشتر فقهای شیعه در محاسبه خمس تفاوتی بین سال قمری و شمسی قائل نشده اند و پرداخت خمس را بر مبنای هر دو جایز می دانند؛ البته برخی گفته اند: بنا بر احتیاط واجب، باید سال قمری را مبنا قرار داد.
پرسش: شخص از چه زمانى بايد سال خمسى داشته باشد؟
پاسخ: آيت الله امام، بهجت، خامنه اى، فاضل و صافى: آغاز سال خمسى براى کسانى که درآمد تدريجى روزانه دارند (مانند تاجر و کاسب) از وقتى است که شروع به کار مى کند و براى کارمند و کارگر اولين درآمد و حقوق آنان است و براى کشاورز و مانند آن، از اولين محصولى است که برداشت مى کند و چنانچه از مخارج سال زياد آمد، بايد خمس آن را بپردازد.
آيت الله تبريزى، مکارم و نورى: آغاز سال خمسى براى هر کسى، اولين درآمد او است و چنانچه از مخارج سال زياد آمد، بايد خمس آن را بپردازد.
آیت الله عظام سيستانى و وحيد: آغاز سال خمسى براى هر کسى، از وقتى است که شروع به کار مى کند و چنانچه از مخارج سال زياد آمد، بايد خمس آن را بپردازد.
چند نکته در رابطه با خمس دادن و سال خمسی
✓ اگر در بین سال، پول یا مالی را به گونه ای مصرف کنیم که خارج از شأن ما باشد یا اسراف محسوب شود خمس آن برگردن مان خواهد بود.
✓ اگر بخواهیم زمان سال خمسی را تغییر دهیم فقط در صورتی می توانیم که آن را کم کنیم نه بیشتر! با این توضیح که اگر رأس سال خمسی ما دهم رمضان است ما آن را به قبل از دهم بکشانیم و مثلا در شعبان محاسبه کنیم و خمس را زودتر از موعد پرداخت نماییم اشکالی ندارد، اما به زمانی دیرتر از دهم رمضان مثلا شوال نمی توانیم منتقل کنیم.
✓ از آنجا که سال شمسی با سال قمری متفاوت است بهتر است که مبنای محاسبه همان سال قمری باشد که کمی از سال شمسی کمتر است اگر چه مراجع عظام تقلید محاسبه با هر دو را جایز می دانند.
✓ زمانی را که اولین درآمد به دست انسان می رسد - یعنی درآمدی که مشمول خمس می شود نه مثل ارث و مهریه و دیه بلکه مانند حقوق یا سودِ تجارت وامثال آن – مبنای محاسبه سال خمسی قرار می دهیم و آن زمان می شود مبدأ سال خمسی و در بین سال هر چه از درآمد را خرج نیازهای متعارف زندگی نمودیم مشمول خمس نخواهد بود و هرچه را تا سر سال که بازگشت به همان مبدأ است باقی بماند یک پنجم آن متعلق به امام زمان می باشد.
✓ می توان برای هر منفعتی، جداگانه سال معین نمود یعنی اگر شخصی اول محرم مقداری پول بعنوان درآمد کسب کرد و در آخر محرم نیز مال دیگری، می تواند پرداخت خمس آن مال دیگر را تا آخر رمضان سال آینده به تأخیر بیاندازد اگر چه که پرداخت خمس آن پول، اول محرم سال آینده خواهد بود، ولی بهترین شکل برای محاسبه، همان سالِ کلی برای همه اشیاء قرار دادن است.
✓ سال خمسی هر شخصی فقط مربوط به اموال خود آن شخص می باشد و مثلا به اموال همسر و شریک وی، ربطی نخواهد داشت و آنها باید برای خود جداگانه سال تعیین کنند.
✓ کسی که می داند اضافه درآمدش بیش از یک سال باقی نخواهد ماند لازم نیست برای خود سال خمسی معین داشته باشد.
✓ بدهی یک شخص باید جزء آن سالی محسوب شود که موعد پرداخت آن در آن سال فرا می رسد و شخص نیز قصد پرداخت آن را دارد با این توضیح که اگر تا قبل از فرا رسیدن سال خمسی، بدهی خود را پرداخت کنیم، آن پولی که بعنوان بدهی پرداخت می شود مشمول خمس نخواهد بود، اما اگر موعد بدهی فرا برسد و ما قصد پرداخت آن را نداشته باشیم و آن پول را به نوعی پس انداز کنیم و سر سال خمسی فرا برسد، در آن صورت مشمول خمس خواهد بود مگر این که در همان ایام نزدیک به سال خمسی قرار باشد که بعنوان بدهی پرداخت شود و در واقع ما آن پول را سر سال خمسی کنار می گذاریم تا بدهی خود را بپردازیم.
