شیوه صحیح عمار بودن و عمارگونه زیستن

شیوه صحیح عمار بودن و عمارگونه زیستن

در این نوشتار قصد داریم شیوه صحیح عمار بودن و عمارگونه زیستن را در کلام مقام معظم رهبری تبیین کنیم، با ضیاءالصالحین همـراه باشید تا در این مـورد بیشتـر بخـوانید.

یکی از یاران خاص پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و بعد از آن حضرت امیرالمومنین امام علی علیه السلام، جناب عمار یاسر بود. رهبر انقلاب حضرت آیت الله خامنه ای درباره ی نقش بصیرت افزایی جناب عمار یاسر در فتنه ها چنین می فرمایند: «در جنگ صفین یکی از کارهای مهم جناب عمار یاسر تبیین حقیقت بود. چون آن جناح مقابل که جناح معاویه بود، تبلیغات گوناگونی داشتند... این کسی که از این طرف، خودش را موظف دانسته بود که در مقابل این جنگ روانی بایستد و مقاومت کند، جناب عمار یاسر بود، که در قضایای جنگ صفین دارد که با اسب از این طرف جبهه، به آن طرف جبهه و صفوف خودی می رفت و همین طور این گروه هائی را که به تعبیرِ امروز، گردان ها یا تیپ های جدا جدای از هم بودند، به هر کدام می رسید، در مقابل آن ها می ایستاد و مبالغی برای آن ها صحبت می کرد؛ حقائقی را برای آن ها روشن می کرد و تأثیر می گذاشت. یک جا می دید اختلاف پیدا شده، یک عده ای دچار تردید شدند، بگو مگو توی آن ها هست، خودش را به سرعت آنجا می رساند و برایشان حرف می زد، صحبت می کرد، تبیین می کرد؛ این گره ها را باز می کرد.» درباره ی ویژگی های شخصیتی و رفتاری عمار یاسر، با حجت الاسلام دکتر محمدرضا جباری، تاریخ پژوه و عضو هیأت علمی مؤسسه ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمة الله علیه به گفت وگو نشستیم.

مطالب پیشنهادی : نگاهی به نقش عمار یاسر در جنگ صفین

مهمترین ویژگی شخصیتی جناب عمار یاسر چه بود که این چنین در تاریخ اسلام خوش درخشید؟

نخستین ویژگی خاص ایشان از این قرار است که فرزند نخستین شهدای اسلام است. خانواده ای مستضعف که پدر و مادر هر دو کنیز بودند و پس از اسلام آوردن، تحت شدیدترین فشارها قرار گرفتند و در نهایت نیز شهید شدند. بنابراین پیشگامی عمار در اسلام آوردن و رشد در چنین خانواده ای، نخستین ویژگی شخصیتی وی محسوب می شود. نکته ی بارز دیگر به رفتار ایشان بازمی گردد. عمار با زیرکی در شهر مکه بنیان گذار اصل مهم «تقیه» در اسلام شد که بعدها ائمه علیهم السلام نیز شیعیان را به انجام آن دعوت کردند. البته اصل تقیه به معنای سپر به دست گرفتن و آماده شدن برای حمله به دشمن است و هرگز به معنای سکوت و سازش با دشمن نیست. عمار زمانی که شهادت والدین خود را دید و دشمنان او را وادار کردند که یا کفر بگوید یا او را می کشند، به زبان مطلبی را جاری کرد، اما در قلب خود نظری دیگر داشت.
پس از آن ماجرا با چشمان گریان خدمت پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم رسید و رسول گرامی اسلام نیز از ایشان پرسید که قلب خود را چگونه یافتی؟ او گفت: مملو از ایمان. پس از این بود که آیه ی ۱۰۶ سوره ی نحل نازل شد و فرمود: «مَن کفَرَ بِاللّهِ مِن بَعْدِ إیمَانِهِ إِلاَّ مَنْ أُکرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالإِیمَانِ...». همین آیه ی شریفه مبنای بحث تقیه در فقه قرار گرفت و اهل بیت نیز با توسل به آن، شیعیان را حفظ کردند؛ چنان که فرمودند: «التقیة دینی و دین آبائی.» بنابراین عمار در بحث تقیه نیز جزء اولین هاست.
دیگر صفت خاص و برجسته ی جناب عمار به دو هجرت ایشان بازمی گردد که موصوف به صفت «هاجر هجرتین» می شوند. یک بار از مکه به حبشه هجرت می کنند و بار دیگر از حبشه به مدینه می روند. «در صحنه بودن» از دیگر ویژگی های عمار یاسر است؛ به نحوی که گفته می شود ایشان در تمام غزوات پیامبر اسلام حضور داشته اند. ایشان چه در مکه و چه در مهم ترین حوادث سیاسی و نظامی مدینه، همواره پا در رکاب ولی زمان بودند. ویژگی دیگر ایشان به «تعصب و غیرت» بازمی گردد که براساس آن با تمام وجود برای دین کار می کردند.
پیشگامی در مهم ترین خیرات اسلام را نیز می بایست به ویژگی های عمار اضافه کنیم. برای نمونه، زمانی که پیامبر اسلام در قبا منتظر قدوم امیرالمومنین امام علی علیه السلام بودند، عمار با همکاری تازه مسلمانان مسجد قبا را ساختند که از جمله نخستین مساجد مسلمین محسوب می شود. آیه ی ۱۰۸ سوره ی توبه نیز بر همین اساس است که می فرماید: «لَّمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوَی مِنْ أَوَّلِ یوْمٍ أَحَقُّ أَن تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجَالٌ یحِبُّونَ أَن یتَطَهَّرُواْ وَاللّهُ یحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ». بعد از آن هم پیامبر وارد مدینه می شوند و در ساخت مسجدالنبی نیز جناب عمار همت مضاعفی به خرج می دهند. وصفی که از تلاش های ایشان برای ساخت مسجدالنبی وجود دارد، تنها برای امیرالمومنین امام علی علیه السلام می بینیم. در تاریخ آمده است که در هنگام ساخت مسجدالنبی، همه ی صحابه بصورت عادی کار می کردند، اما ایشان (در کنار امیرالمومنین امام علی علیه السلام) چند سنگ را با هم می بردند که نشان از همت و غیرت ایشان در کار دینی دارد. در زمان ساخت همین مسجد است که یک شوخی میان پیامبر اسلام و عمار ردوبدل می شود و یک حدیث معروف نیز در شأن عمار از سوی نبی مکرم بیان می گردد. جناب عمار در حال کار کردن برای ساخت مسجد بودند که خطاب به پیامبر عرض کردند: «گویا صحابه ی شما قصد جان مرا دارند» و پیامبر نیز در پاسخ اشاره می دارند: «انک لن تموت حتی تقتلک الفئة الباغیة»؛ این ها تو را نمی کشند، بلکه تو را یک گروه ستمگر می کشند. اصحاب این روایت را شنیدند و دهان به دهان چرخید؛ به حدی که علمای اهل سنت نیز این روایت را در حد تواتر می دانند. براساس همین روایت بود که عده ای مترصد بودند عمار در آینده توسط چه گروهی کشته می شود.
پس از رحلت رسول گرامی اسلام نیز این ویژگی ها همچنان در عمار باقی ماند و ایشان هیچ گاه از امیرالمومنین امام علی علیه السلام جدا نشدند. برای افتخار عمار یاسر همین بس که نام او جزء 4 نفری است که بر تشیع و ملازمت با امیرالمؤمنین علیه السلام و حضرت زهرا سلام الله علیها ثابت قدم باقی ماندند.

حد فاصل رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم تا به حکومت رسیدن امیرالمومنین امام علی علیه السلام، شاهد چه نقش آفرینی هایی از سوی جناب عمار یاسر هستیم؟

همان طور که پیش از این نیز اشاره کردم، پس از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و سلم، او از معدود افرادی بود که در کنار سلمان، مقداد و ابوذر، التزام خود به امیرالمومنین امام علی علیه السلام را از دست نداد و ملازم با حضرت شد. درحدی که در برخی از روایات این چند نفر را استثنا کردند. این یکی از ویژگی های عمار است که حتی در شرایطی که اکثر مردم به ولایت پشت کرده بودند، وی التزام خود را از دست نداد و تحت تأثیر فضای روانی و جو عمومی قرار نگرفت. این شاخصه در زمان های مختلف قابل الگوبرداری است.
پیامبر اسلام نیز تعبیر «عمار مع الحق» را در وصف وی به کار می برند که مشابه آن را در مورد امیرالمومنین امام علی علیه السلام به کار برده اند، می فرمایند: «علی مع الحق و الحق مع علی»، علی با حق است و حق با علی است و هرکجا که علی بچرخد، حق هم با او می چرخد. اینکه در مورد عمار نیز از چنین تعبیری استفاده می شود، به دلیل معیت وی با امیرالمومنین امام علی علیه السلام است. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم نیز پیشاپیش خبر داده بودند که عمار از حق جدا نمی شود.
پس از سقیفه و از دوره ی خلیفه دوم، مسئله ی فتوحات پیش آمد و افرادی مانند عمار و سلمان در قسمت های مختلف حکومت (علی رغم استقرار مسیر نادرستی در جریان خلافت) حضور پیدا کردند. سلمان فارسی حاکم مداین شد و عمار یاسر نیز در سال ۲۱ هجری برای مدت کوتاهی حکومت کوفه را پذیرفت. البته این اجازه در زمان سایر معصومین علیهم السلام نیز صادر شد تا افراد لایق با حضور خود، دفع ظلم کنند و زمانی که شیعیان به دستگاه جور مراجعه می کنند، بتوانند حق آن ها را استیفا نمایند.
در دوره ی خلفای سه گانه باز هم خصلت غیرت و ظلم ستیزی عمار خود را نشان می دهد. بعنوان نمونه، در شورای 6 نفره (که خلیفه ی دوم در اواخر عمر خود برای تعیین خلیفه ی بعدی تشکیل داد) باز هم ایشان به حمایت از امیرالمومنین امام علی علیه السلام پرداخت. عمار به عبدالرحمان بن عوف (که خلیفه ی دوم نظر وی را بعنوان محور شورا قرار داده بود) هشدار می دهد که با اگر بیعت را با امیرالمومنین امام علی علیه السلام انجام دهد، بین مردم اختلافی به وجود نمی آید، اما او بر اساس گرایش های قبیله ای، بیعت را به سمت عثمان پیش برد.

رهبر معظم انقلاب در چند نوبت نقش بصیرت افزایی جناب عمار یاسر در فتنه ها را مورد ستایش قرار می دهند. ایشان بطور مشخص در کدام حوادث تاریخی فتنه گونه وارد میدان شدند و نقش خود را ایفا نمودند؟

این شکل حضور جناب عمار تنها به زمان خلافت امیرالمومنین امام علی علیه السلام منحصر نمی شود، بلکه در دوره ی قبل از خلافت نیز همان طور که اشاره کردیم، ایشان همواره جایگاه خود را حفظ کردند. اما در دوره ی خلافت امیرالمومنین امام علی علیه السلام، که از آن به دوران فتنه نیز یاد می شود، این نقش برجسته تر شد. در تعریف فتنه باید در نظر داشته باشیم که فضای غبارآلود و شبهه انگیزی به وجود می آید که حق و باطل در این فضا با یکدیگر در می آمیزند. طبیعتاً در چنین فضایی، باید علم ها و نشانه هایی وجود داشته باشد تا افرادی که به دنبال حق هستند، با توجه به آن نشانه ها، راه را بیابند.
در فضای غبارآلود زمان امیرالمومنین امام علی علیه السلام نیز دیگر مانند زمان رسول خدا، لشکر کفر در طرف مقابل نبود، بلکه مسلمانان متحجر در برابر آن ها وجود داشتند. در جنگ صفین کسانی در لشکر معاویه قرار گرفتند که معاویه را بعنوان تمثل اسلام می دانستند؛ چرا که در شام اسلام اموی ترویج شده بود. در چنین فضایی که 2 دسته از مسلمین به جان یکدیگر افتاده بودند، می بایست علم هایی راه صحیح را نشان می دادند. در اینجا عمار نقش بسیار مثبت و مناسبی دارد. این نقش آفرینی در صفین به اوج می رسد. در اینجا با توجه به همان روایت رسول خدا که فرموده بودند «انک لن تموت حتی تقتلک الفئة الباغیة»، قرار گرفتن عمار یاسر در کنار امیرالمومنین امام علی علیه السلام برای بسیاری نشانه ی حقانیت امیرالمومنین امام علی علیه السلام می شود.
اگر بخواهیم بصورت دقیق تر فضای غبارآلود آن روز را بررسی کنیم، باید حالات مهم ترین صحابه را در نظر داشته باشیم. فردی چون خزیمة بن ثابت (معروف به ذوشهادتین که پیامبر اسلام به حسب اعتمادی که به وی داشت، شهادت وی را به جای شهادت 2 نفر پذیرفت) در صفین حضور داشت، اما تا زمان به شهادت رسیدن عمار، دست به شمشیر خود نبرد و پس از شهادت عمار بود که گفت اکنون حق و باطل برای من شناخته شد. در مظلومیت امیرالمومنین امام علی علیه السلام همین بس که اشخاصی چون خزیمة بن ثابت ایشان را معیار حق و باطل قرار نمی دهند و تا زمان شهادت عمار اقدامی نمی کنند. همین ویژگی ها بود که موجب شد امام معصوم علیه السلام بر شهادت عمار بگرید و در یکی از آخرین خطبه های خویش، اوصافی را برای صحابه ی خود ذکر می کند و می فرماید این افراد که شهید شدند ضرری نکردند، بلکه بر طریق و اهل مقابله با بدعت ها بودند و الان نیستند تا غصه ها را جرعه جرعه بنوشند و در اینجاست که می فرمایند «این عمار؟» و به شدت می گریند.

به غیر از جنگ صفین، ایشان در زمان خلافت امیرالمومنین امام علی علیه السلام چه نقشی در فتنه زدایی داشتند؟

تا سال ۳۸ هجری که جناب عمار به شهادت رسیدند، همراه همیشگی حضرت بودند. در ماجرای بیعت با امیرالمومنین امام علی علیه السلام، عمار جزء پیشگامان و مشوقین به بیعت در مدینه بود. در ماجرای جنگ جمل نیز عمار به کوفه می رود و نقش مهمی را در همراهی مردم آن دیار با لشکر امیرالمومنین امام علی علیه السلام ایفا می کند. حضور عمار، مالک اشتر و امام حسن مجتبی علیه السلام، نقش بسیار مؤثری در جلوگیری از ریزش ها داشت؛ چرا که در جبهه ی مقابل، چهره های غلط اندازی چون عایشه، طلحه و زبیر حضور داشتند، اما بصیرت زایی عمار و دیگران جلوی ریزش ها را گرفت.
در فاصله ی میان جنگ جمل و صفین نیز عمار همواره در کوفه بعنوان یک صحابی مسن در کنار امام علی علیه السلام بود. ایشان در آن زمان حدود 90 سال سن داشتند و در آن فضایی که بسیاری در تردید به سر می بردند، روایاتی که پیامبر اسلام در شأن امیرالمومنین امام علی علیه السلام بیان کرده بودند، نقل می کردند. این کار در فضایی صورت می گرفت که بساط جعل حدیث پیامبر نیز به راه افتاده بود. بنابراین ایفای نقشی این چنین توسط عمار، بسیار حائز اهمیت بود.

مهم ترین راهکار جناب عمار یاسر در فرونشاندن آتش فتنه چه بود و با توسل به چه شیوه هایی مخالفان اهل بیت را متقاعد می ساختند؟

بصورت کلی، جناب عمار از 2 راهکار بهره می بردند. یکی اینکه نقش تبیین کنندگی و روشنگری خود را به خوبی ایفا می کردند. در دوره ای که معاویه جعل حدیث را آغار کرده بود، عمار نقش بسیار مهمی در نقل روایات صحیح داشت. کسانی که در جبهه ی حق هستند، هیچ گاه نباید از این نقش خود غافل شوند؛ چرا که اگر تبیین به درستی و با دوری از خدعه و نیرنگ انجام شود، کسانی که فطرت حقیقت جو دارند، حرف حق را می پذیرند.

نکته ی دوم به عملکرد عمار یاسر باز می گردد. او از آغار ورود به اسلام، آن چنان عمل کرد که همه ی حرکاتش (حتی شهادتش) نشانه ی حق شد. این مهر تأییدی بود که پیامبر بر عمار زد. علاوه بر این، عمار فرد وظیفه شناسی بود و براساس مقتضیات زمان عمل می کرد. در آنجایی که نیاز بود از زبان خود استفاده کند (مانند تفهیم مردم کوفه)، وارد میدان شد و از جایگاه خود برای اثبات حق بهره برد.
عمار یاسر از ابزار شجاعت نیز به خوبی بهره می برد و در بیان عقاید خود واهمه ای نداشت. باطل را با جرئت تمام نقد می کرد و در زمان خلیفه ی سوم، با شناخت دقیقی که از صحابه داشت، تبیین خوبی از وضعیت و سابقه ی آن ها به مردم می داد و نقش آفرینی می کرد.

مبتنی بر رفتار جناب عمار، روش های صحیح و درست افزایش بصیرت در جامعه دارای چه ویژگی هایی است؟

برای پاسخ به این سؤال، می بایست به همان اوصاف امیرالمومنین امام علی علیه السلام از عمار بازگردیم. ایشان در خطبه ی معروف «نوف بکالی» (که تقریباً آخرین خطبه ی ایشان است)، 2 نکته ی مهم را در وصف عمار و امثال وی نقل می کنند که به نظرم در نظر گرفتن این دو نکته می تواند الگوی مناسبی ایجاد ک. حضرت در وصف این افراد فرمودند که آن ها در مسیر اقامه ی سنت و مقابله با بدعت ها بودند. به تعبیر امروزی، به اصول و مبانی توجه داشتند. بهترین کار برای افرادی که می خواهند در جبهه ی حق باشند، این است که اصول را به خوبی بشناسند و آن را به درستی برای دیگران تبیین کنند.
مقابله با تحریف ها نیز از دیگر مواردی است که باید مدنظر باشد. رهبر معظم انقلاب در سخنرانی سالگرد امام خمینی رحمة الله علیه در سال جاری، بحث «تحریف چهره ی امام خمینی» را مطرح کردند که باید آن را جدی گرفت. امروز با بدعت ها و تبدیل ارزش ها به ضد ارزش ها مواجه هستیم. تغییر نوع نگاه به ظلم و استکبار از جمله ی آن هاست. به تعبیر امیرالمومنین امام علی علیه السلام، باید در مقابل بدعت ها ایستاد و نقشی عمارگونه ایفا کرد. بدعت ها در ابتدا با تزئینی ارائه می شوند و افراد ناآگاه در نگاه اول آن ها را می پذیرند، اما با افشای حقیقت نامتبوع آن ها، جامعه بیدار خواهد شد.