تغذیه صحیح و اصولی در ماه رمضان

تغذیه صحیح و اصولی در ماه رمضان

در این بخش تغذیه صحیح و اصولی در ماه رمضان از دیدگاه طب سنتی ایران به مناسبت حلول ماه مبارک رمضان تقدیم حضورتان می گردد...

خداوند متعال هر سال در ماه رمضان روزه را بر مؤمنین واجب کرده است. از ویژگی­ های منحصر به فرد این ماه، محدودیت در خوردن و آشامیدن است. براساس آیات و روایات، حکمت­ ها و فوایدی بر روزه مترتب است که از جمله آنها، تقوی[بقره: 183]، استقرار و تثبیت اخلاص در مؤمنان [فرض الله... الصیام ابتلاء لاخلاص الخلق؛ خداوند روزه را واجب کرد تا اخلاص آفریدگان آزموده گردد. (نهج البلاغه، حکمت 252)] و سلامتی [صُومُوا تَصِحُّوا: روزه بگیرید تا سالم بمانید. میزان الحکمه، ج 6، ص 392] است. این که چرا در ماه رمضان سلامتی جسمی عده­ ای دچار اختلال می ­شود و روزه داری موجب بد شدن حال آنان می­ گردد، سوال مهمی است که علم طب باید پاسخ منطقی برای آن داشته باشد. بر اساس منابع طب سنتی "خوردن و آشامیدن"، جزء 6 مورد ضروری برای حفظ سلامتی است که از آن 6 مورد در منابع عربی طبی به "اسباب سته ضروریه" تعبیر شده است. برای خوردن و آشامیدن اصولی ذکر شده است. با توجه به محدودیت زمانی خوردن و آشامیدن در ماه رمضان، این اصول کلی با این شرایط زمانی مطابقت داده شده است.

در این نوشتار چکیده ای از مقاله اصول خوردن و آشامیدن در ماه رمضان از دیدگاه طب سنتی ایران ارائه می شود. [ایلخانی؛ رضا و علی رستمی؛" اصول خوردن و آشامیدن در ماه رمضان از دیدگاه طب سنتی ایران"؛  در: مجله طب سنتی اسلام و ایران، فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران، سال پنجم، شماره سوم؛ پائیز 1393]

اصلهای تغذیه صحیح و اصولی در ماه رمضان :

اصل 1 /  هم­زمانی افطار و شام

برای توضیح این اصل، ابتدا باید مفهوم و محتوای افطار و شام روشن شود. منظور از افطار در اینجا مواردی از قبیل یک فنجان آب جوش، یک فنجان آب عسل (یک فنجان آب جوش که با یک قاشق مرباخوری عسل شیرین شده باشد)، یا یک فنجان شیر، مقدار کمی نمک، یک عدد خرما، یک کاسه کوچک سوپ رقیق و ... منظور از شام، غذاهای متعارف مانند: پلو با انواع خورش ها، آبگوشت، کباب و ... است. باتوجه به محتوای افطار و شام، توصیه می شود افطار و شام هم زمان و یا حداکثر با چند دقیقه فاصله میل شوند. در برخی مناطق، محتوای افطار خود معادل یک وعده کامل غذایی است. به عنوان مثال افطار شامل مقدار قابل توجهی نان با سبزی و پنیر، آش با مقداری نان ، حلیم و مانند آن است. در چنین مواردی نه تنها لازم است زمان میل افطار و شام جدا باشد، بلکه باید یا از شام صرف نظر شود و یا دست کم حداقل ۳-۲ ساعت بعد از افطار میل شود.

اصل 2 /  نوشیدن مایعات؛ یک الی دو ساعت پس از شام

روزه داری، به ویژه در روزهای گرم سال موجب کم آبی نسبی بدن می شود. حتی در فردی که فعالیت جسمی او در حداقل ممکن است آب بدن از راه های مختلف از جمله ادرار، مدفوع، تعریق نامحسوس و تنفس (بازدم) از بدن دفع می شود لازم است این کمبود، در فاصله افطار تا سحر تا حد ممکن جبران شود. بهترین زمان نوشیدن مایعات پس از گذشت ۲-۱ ساعت بعد از صرف شام است اما چگونگی برطرف کردن این کم آبی، مهم است؛

چند نکته برای جبران کم آبی بدن در ماه رمضان

✿ آب مورد نیاز بدن فقط از طریق نوشیدن مایعات تأمین نمی ­شود. بلکه می­توان گفت تقریبا هر آنچه انسان می خورد، مقداری آب دارد که میزان آن در انواع خوراکی ها متفاوت است. به عنوان مثال برنج پخته آبکش شده بین ۷ تا ۷۹ درصد انواع نان (تافتون، سنگک، بربری و ..) بین 30 تا 40 درصد و انواع میوه ها بین ۷۳ تا ۹۱ درصد آب دارد (سیب ۸۹-۸۶ درصد، انگور ۸۶-۸۱ درصد، موز۷۶-۷۳ در صد و ...).

✿ برای هضم، لازم است غذا در غلظت مناسبی از شیره­های گوارشی قرار گیرد. اگر این غلظت، از حد طبیعی خود کمتر باشد (محیط بیش از حد لازم رقیق باشد)، هضم دچار اختلال می شود.

✿ غذا برای هضم در معده، نیاز به حرارت مناسب دارد. اگر حرارت معده با عواملی نظیر نوشیدنی های سرد کاهش یابد، هضم دچار اختلال می شود.

 ✿ افزایش حرارت اعضایی مانند قلب، کبد و ریه باعث ایجاد تشنگی می شود. این افزایش حرارت می تواند بر اثر سوء مزاج و یا در اثر فعالیت بدنی ایجاد شده باشد. این افزایش حرارت به هر وسیله ­ای که کاهش یابد، تشنگی نیز برطرف می­شود. نوشیدن مایعات خنک، خنک کردن موضعی بدن (دوش آب سرد) و یا استنشاق هوای سرد این حرارت را برطرف می ­کند. به عبارتی دیگر، تشنگی ناشی از حرارت قلب و ریه حتی با استنشاق هوای خنک (بدون نوشیدن مایعات) نیز بر طرف می ­شود.

اصل 3 / خوردن میوه، شب قبل از خواب

در ماه رمضان در فاصله زمانی افطار تا سحر، خوراکی­ های معمول بیشتر شامل غذا، نوشیدنی ها و میوه­ است. میوه از ابعاد مختلف دارای اقسامی زیر هستند:

از بعد کیفیت، میوه ­ها به گرم و سرد تقسیم می شوند. از میوه ­های گرم می­توان به انگور، انجیر و خربزه اشاره کرد و از میوه ­های سرد می­ توان هلو، آلبالو و خیار را نام برد. از نظر سرعت جذب، میوه ­ها به زودجذب و دیرجذب تقسیم می­ شوند. میوه ­هایی مانند توت شیرین و خربزه جزو میوه های زودجذب و میوه­ هایی مانند به، سیب و هلو جزو میوه های دیرجذب محسوب می شوند. با توجه به اینکه میوه ها از نظر سرعت هضم متفاوت اند، لذا توصیه می­ شود از خوردن چند نوع میوه به صورت هم زمان اجتناب شود. همچنین با توجه به محدودیت زمان در ماه رمضان، بهترین زمان خوردن میوه شب قبل از خواب و حداقل دو ساعت پس از صرف شام است.

اصل 4 / ضرورت خوردن سحری

خوردن سحری ضروری است. عده ای در فصول گرم سال و باتوجه به کوتاه بودن طول شب، وعده سحری را آخر شب میل کرده، سپس می خوابند. این رفتار با اصل نهم منافات دارد و موجب ایجاد اختلالات گوارشی و غیر گوارشی می شود. سحری بهتر است از غذاهای انرژی­زا باشد، مانند غذاهایی که با نان مصرف می شود تا توانایی انجام فعالیت روزانه تا حدودی تامین شود و گرسنگی عصر قابل تحمل گردد. 

اصل 5 / نوشیدن مایعات کافی قبل از غذای سحری نه پس از آن

برای پیشگیری از کم آبی غیر قابل تحمل و تأمین نسبی آب بدن در روزهای ماه رمضان، مایعات مورد نیاز در سحرها، قبل از سحری میل شود نه پس از آن. برای این منظور بهتر است افراد میانسال و مسن با توجه به سردی نسبی عارض به بدن، به ویژه دستگاه گوارش، از مایعات گرم مانند آب جوش، آب عسل و چای کم­رنگ استفاده کنند. و افراد جوان نیز ترجیحا از مایعات گرم استفاده کنند، اما جوانانی که حرارت مزاج آنها بالا است، می توانند از مایعات خنک مانند آب خنک، شربت خاکشیر، شربت آبلیمو و شربت سکنجبین استفاده کنند؛ زیرا حرارت بیش از حد معده نیز موجب اختلال در هضم غذا می­شود و نوشیدن مایعات خنک تا حدودی از شدت این حرارت می­ کاهد. برای پیشگیری از تشنگی غیر طبیعی در طول روز، از خوردن غذاهای تند و شور و نیز غذاهایی مانند ماهی و کباب کوبیده در سحر باید پرهیز کرد.

اصل 6 / پرهیز از تنوع غذایی در افطار و سحر

خوراکی های مختلف سرعت هضم متفاوتی دارند. برخی غذاها زودهضم می شوند که اصطلاحا به آنها "غذای لطیف" گفته می شود. مانند نانی که از گندم خوب تهیه شده باشد، زرده تخم مرغ عسلی، گوشت بال مرغ. در مقابل، برخی غذاها دیر هضم می­شوند و به اصطلاح طب سنتی به آنها "غذای کثیف" گفته می­شود مانند ماکارونی، کله­ پاچه، حلیم، و انواع غذاهایی که با گوشت گاو و گوساله تهیه می شود. برخی غذاها نیز، نه زودهضم و نه دیر هضم، بلکه سرعت هضم متعادلی دارند مانند گوشت بره. حال اگر چند نوع غذا باهم و در یک وعده میل شود، به دلیل این که زمان هضم شدن آنها متفاوت است، غذای هضم شده و هضم نشده با یکدیگر مخلوط شده و به بدن ضرر می رساند.

اصل 7 / پرهیز از همزمان خوردن برخی خوراکی ها

بسیاری از خوراکی ­ها وقتی به تنهایی مصرف شوند، نه تنها ضرری ندارند، بلکه برای بدن مفیداند، ولی همین خوراکی های مفید، در صورتی که با برخی خوراکی ­های دیگر که آنها نیز به تنهایی مفیدند، به طور همزمان مصرف شوند به بدن آسیب می­رسانند. در این قسمت به برخی از مهمترین و شایع ترین خوراکی ها که مصرف همزمان آنها مضر است اشاره می شود:

اصل 8 /  پیشگیری از یبوست

در ایام روزه داری به دلیل کاهش آب مصرفی، دستگاه گوارش مستعد کندی حرکت و یبوست می شود. برای پیشگیری از یبوست اقدامات زیر توصیه می شود: 

اصل 9 / پرهیز از خوابیدن بین اذان صبح تا طلوع آفتاب

خوابیدن پس از اذان صبح در ماه رمضان که انسان قبل از آن، یک وعده کامل غذایی به عنوان سحری تناول کرده است، برای بدن از جهات مختلف مضر است که به برخی از آنها اشاره می شود: 

نتیجه گیری:

◉ بر اساس منابع طب سنتی "خوردن و آشامیدن"، جزء 6 مورد ضروری برای حفظ سلامتی است.

◉ توصیه می شود افطار و شام هم زمان و یا حداکثر با چند دقیقه فاصله میل شوند.

◉ بهترین زمان نوشیدن مایعات پس از گذشت 1 الی 2 ساعت پس از صرف شام است.

◉ در مصرف میوه ها توجه به زودجذب بودن یا دیرجذب بودن و همچنین طبع میوه ضرورت دارد.

◉ ضمن تاکید بر خوردن سحری، باید از تنوع غذایی در وعده ی سحر و خوردن توامان برخی خوراکی­ ها پرهیز کرد.

◉­ خوابیدن پس از اذان صبح در ماه رمضان از جهات مختلف برای بدن مضر است.

مقاله پیشنهادی : دیدگاه طب سنتی درباره تغذیه ماه رمضان

سخن آخر...

روزه عبادتی است که باید آن را به نیت اجرای فرمان خداوند متعال و به قصد قربت انجام داد، اما فواید و آثار مثبت جسمانی هم به دنبال دارد. برای بهره ­مندی از فواید جسمانی آن، لازم است برای خوردن و آشامیدن از افطار تا سحر، اصولی را رعایت کرد، عدم رعایت این اصول نه تنها باعث کاهش یا عدم بهره مندی از این فواید می شود، بلکه می تواند باعث بیماری شده و توفیق انجام روزه را از انسان سلب کند. در این پژوهش به اهم آن اصول اشاره شد. امید است همگان توفیق انجام این فریضه الهی را داشته باشند و از آثار و برکات معنوی و طبی آن بهره مند شوند.