زندگی پرماجرای ابونعیم اصفهانی

زندگی پرماجرای ابونعیم اصفهانی

در این نوشتار از سری مباحث مشاهیر شیعه به زندگانی ابونعیم اصفهانی یا احمد بن عبدالله اصفهانی مشهور به حافظ،  صوفی، محدث و مؤلف ایرانی پرداخته می شود...

بارها شنیده ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صد ها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، از جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده ایم.

احمد بن عبدالله اصفهانی (۳۳۶-۴۳۰ق)، مشهور به «حافظ» و «ابونعیم اصفهانی»، صوفی، محدث و مؤلف ایرانی است.

جد مادری پدرش محمد بن یوسف بن مهران معروف به ابن یوسف بناء (متوفی ۲۸۶ق) از چهره های مهم تصوف در اصفهان بود و مکتب او در زمان حیات ابونعیم رونق داشت. پدرش ابومحمد عبدالله، محدثی بود که برای دست یافتن به احادیث به عراق و شام سفر کرد.

بیشتر بخوانید : ابان بن تغلب ؛ فقیهی که محضر ۳ امام را درک کرد

ابونعیم اصفهانی در سال ۳۴۴ق، یعنی از هشت سالگی، از محدثان معروف اصفهان استماع حدیث کرد. مهم ترین این افراد ابوشیخ ابن حیان اصفهانی و ابوالقاسم طبرانی بودند. پدرش با چند تن از محدثانِ بغداد و نیشابور و شام مکاتبه کرد و از ایشان برای ابونعیم اجازه روایت گرفت. وی در ۳۵۶ق برای تحصیل علم به خوزستان و عراق و حجاز مسافرت کرد. در شهر های گوناگونی همچون ایذج و عسکر مکرم و شوشتر و اهواز و بصره و واسط و کوفه و بغداد و مکه به استماع حدیث پرداخت. ظاهراض قصد داشت از ایله به شام رود، ولی حوادثی که با حمله فاطمیان در سال ۳۵۹ق پیش آمد او را از این سفر بازداشت و در سال ۳۶۰ق دوباره به اصفهان بازگشت. وی در نیشابور از حاکم ابو احمد بن اسحاق و ابوعبدالرحمان سُلَمی و دیگران استماع حدیث کرد.

گفته اند که ابونعیم از بیش از ۴۳۰ عالم اجازه روایت داشت که برای برخی از آن ها وی تنها راوی شناخته شده بود. چنین شد که شهرت او به نقاط دور رسید و طلاب از سرزمین های گوناگون برای شنیدن حدیث به مجلس او در اصفهان رو آوردند که یکی از آنان خطیب بغدادی بود. با این همه، به علت دشمنی میان او و محمد بن اسحاق بن مِنده، دیگر محدث مشهور اصفهانی، فعالیت او در زمینه تدریس بسیار محدود بود. سبب این دشمنی حنبلی بودن ابن منده بود و اینکه ابونعیم را شافعی می دانست.

ابونعیم اصفهانی ، برخلاف ادعای سُبکی، شافعی نبود؛ چون هیچ جا در احوال شافعیان قدیم نامی از او برده نشده است، ولی احتمالاً در موضوعات فقهی و عبادتی از مذهب شافعی پیروی می کرده است. همچنین با وجود آنکه او را متکلم اشعری معرفی کرده اند، چندان دستی در کلام اشعری نداشت، ولی کلام اشعری را موافق با اعتقاد اهل سنت می دانست و چنان می نماید که بر اعتقاد حنبلیان به معانی تحت اللفظی آیات و احادیثی که رنگ تشبیهی دارد خرده می گرفته است. به همین سبب، ابن منده، پیشوای حنبلیان، او را به نادرستی اعتقاد متهم کرد و طلاب حنبلی ابونُعیم را محکوم کردند و از تدریس در مسجد جامع اصفهان بازداشتند حتی او را از شهر اصفهان بیرون کردند.

صوفیان این گونه مصائب را با رضا و تسلیم می پذیرفتند و آن را محنت و ابتلای اولیا می شمردند؛ زیرا صوفیان از قدیم مورد طعن و نقد منکران بوده اند. احتمال دارد که ابونعیم کتاب عقاید خود با نام المُعتَقَد را که اکنون در دست نیست، برای دفاع از صحت اعتقادات خود تألیف کرده باشد. پس از آن، ابن منده را متهم کرد که در سالخوردگی در نقل حدیث سهو می کند و عقایدی را به دیگران نسبت می دهد که از ایشان نیست. طرد ابونعیم از مسجد تا مدت زیادی پس از مرگ رقیب ادامه یافت. به تصریح ابن عساکر و دیگران، آنگاه که محمود غزنوی بر مردم اصفهان سخت گرفت، گروه بسیاری را در مسجد جامع کشت، در حالی که ابونعیم، به سبب منع از رفت و آمد به مسجد، در آن هنگام در میان آنان نبود و از این رو جان سالم به در برد. نجات ابونعیم از این کشتار بعد ها کرامتی برای او دانسته شد. وی از اکابر و اعلام محدثین و از اعاظم ثقات حافظ و مرجع بزرگان ایشان بود و در کلام برخی از بزرگان حدیث از او به حافظ دنیا نام برده اند و درباره اش گفته اند که فقه و تصوف را با حدیث درآمیخت.

برخی عالمان شیعه، از جمله شیخ بهایی و میرمحمد حسین خاتون آبادی او را از شیعیان دانسته اند و خاندان مجلسی که نسبت خود را به او می رساندند، به نقل از پدران خود می گفتند که او شیعه بوده و مدعی بودند که تقیه می کرده است. به هر حال او در آثار خود از مناقب امام علی (علیه السلام) و دیگر ائمه (علیهم السلام) بسیار سخن گفته است و کسانی، چون ابن تیمیه بر این مطلب خرده گرفته اند.

ابونعیم همگی زاهدان و متصوفان را به شیعه منسوب می کند و پیوستگی میان شیعه و زهد را اثبات می کند و از پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلّم) روایت می کند: «هر کس خشنود می شود از اینکه زندگی اش مانند زندگی من و مرگش، چون مرگ من باشد باید علی ابن ابی طالب را دوست بدارد». وی همچنین حدیث دیگری از پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلّم) روایت می کند: «این شیعیان، یعنی شیعه علی، این مردم اند: برادران، دانشمندان، پژمرده لبان و نیکوکارانی که از بسیاری عبادت شبیه راهبان هستند».

شهرت ابونعیم اصفهانی پس از مرگش روزافزون شد، ولی حنبلیان پیوسته با او دشمنی می کردند. ابن جوزی بالاخص بر تمایلات اشعری او خرده می گرفت و آن را با اعتقاد عمومی اهل حدیث، که هرگونه علم کلام را طرد می کردند، ناسازگار می دانست. حنبلیان نیز ابونعیم را متهم می کردند که در ادعای خود بر داشتن اجازه روایت حدیث دقیق نبوده و تا حدی بر گواهی شفاهی خطیب بغدادی تکیه می کرده است. علمای شافعی، همچون ابن نجار و ذهبی و سُبکی، به این اعتراضات جواب گفته اند. اینان ابونعیم را شیعه ای می دانستند که مذهب خود را از باب تقیه پنهان می داشته است.

ابونعیم اصفهانی ، روز دوشنبه ۲۰ محرم، در اصفهان درگذشت و در گورستان مردبان (محله ای در اصفهان که اکنون شیخ ابی مسعود نام دارد) به خاک سپرده شد. سنگ گوری با کتیبه ای دالّ بر شیعه بودن وی بر قبرش نصب شد، ولی در زمان حیات علامه محمد باقر مجلس به دستور میرلوحی موسوی که مخالف علامه مجلسی بود، این مقبره تخریب شد.

آثار ابونعیم اصفهانی :

ابونعیم اصفهانی تألیفاتی داشته است. کتاب حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء مهم تهرین کتاب ابونعیم است که به زبان عربی تألیف شده و تألیف آن در سال ۴۲۲ق به اتمام رسیده. این اثر از سال ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۷ق چاپ شده است. این کتاب در ۱۰ مجلد بزرگ چاپ شده و دائرة المعارفی است در تاریخ و معارف صوفیه و مشتمل است بر شرح احوال مفصل و ۶۸۹ تن از زهاد و عباد و صوفیه از صدر اسلام تا اواخر قرن چهارم هجری. وی در این کتاب در بین مشایخ و اکابر صوفیه، غیر از کبار صحابه و خلفا، ائمه اهل سنت را نیز نام می برد و سخنان و مواعظ و آداب و قصص و حکایاتی را نیز که به هر یک منسوب است نقل می کند. این کتاب مفصل ترین کتابی است که در تراجم احوال صوفیه تاکنون منتشر شده است و منبع علمای شیعه در استدلال اخبار مخالفان است. با آنکه مؤلف در مقدمه کتاب گفته که منظور وی نوشتن تاریخی درباره تصوف است، ۹ جلد اول آن بیشتر زندگی نامه کسانی است که صوفی به معنای خاص کلمه نبوده اند.

این کتاب با ذکر احوال چهار خلیفه نخستین و دیگر اصحاب پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلّم) آغاز می شود و سپس از علمای دینی و بالاخص از کسانی که به نهضت های حدیث در نسل های بعد تعلق داشتند سخن می گوید. ابونعیم بدین ترتیب قصد داشته نهضت تصوف را مکمل اسلام سنتی معرفی کند.

وی همچنین با آن دسته از صوفیان که با وجود ایمان، عمل را لازم نمی شمردند و به حلول خدا در آدمی معتقد بودند مخالف بود و به همین سبب احوال حلاج را در کتاب خود بررسی نکرده است. شرح حال نخستین مؤسسان مذاهب فقهی، از جمله اوزاعی و سفیان ثوری و ابن حنبل در کتاب او آمده است. از آنجا که در مخالفت با حنفیه با اغلب محدثان زمان خود هم عقیده بود، عمداً شرح حال ابوحنیفه را نیاورده و مکرر گزارش هایی را در تحقیر او و اهل رأی نقل کرده است. فقط جلد دهم کتاب کاملاً به متصوفان اختصاص دارد و مشتمل است بر نقل ترجمه های احوال اغلب کسانی که نام شان در طبقات الصوفیه سُلَمی آمده است. به رغم آنکه ابن جوزی در صفة الصفوة در ۱۳ مورد بر حلیة الاولیاء خرده گرفته، این کتاب پیوسته از منابع مرجع به شمار می رفته است. از جمله اعتراضات ابن جوزی آن است که ابونعیم به احادیث ضعیف اعتماد کرده است، تصوف را به اصحاب پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلّم) و اولین علمای مذهب از ابوبکر تا ابن حنبل نسبت داده است، آداب و شعائر صوفیانه مخالف با سنت را در کتاب خود آورده است و نام چند تن از زنان زاهد را نیاورده است. نویسندگان امامی غالباً شرح حال نخستین امامان در حلیة الاولیاء را نقل کرده اند.

از دیگر کتب وی می توان به این موارد اشاره کرد: دلائل النبوة، کتابی در سیره پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلّم) و بالاخص صفات عالی و معجزات وی؛ ذکرُ اخبارِ اصبهان، فرهنگی زندگی نامه ای از علمای دینی و بالاخص محدثان اصفهان که تألیف آن در سال ۴۱۹ق پایان پذیرفته و اطلاعات آن بیشتر مأخوذ از کتابُ اصفهان حمزه اصفهانی است؛ الاربعین علی مذهب المتحققین من الصوفیة؛ خرقة المساجد؛ ذکر المهدی؛ طب النبی؛ الطبقات الفتن؛ الفوائد؛ معرفة الصحابه؛ المستخرج علی البخاری؛ ما نزل من القرآن فی امیرالمؤمنین؛ المستخرج علی مسلم؛ منقبه المطهرین.