نگاهی به زندگانی محمدشفیع وصال شیرازی رحمه الله

نگاهی به زندگانی محمدشفیع وصال شیرازی رحمه الله

نگاهی به زندگانی محمدشفیع وصال شیرازی رحمه الله از تولد تا اتفاقات ایام زندگی و نیم نگاهی به آثار ادبی و هنری و سرانجام زندگانی وی حاصل این نوشتار است. با ما همراه باشید.

وصال شیرازی در یک نگاه

نام اصلی: ابواحمد محمد شفیع
زاده: ۱۱۹۷ (قمری) - ۱۷۸۳ (میلادی) - شیراز
درگذشته: رجب ۱۲۶۲ (قمری) - ۱۸۴۶ (میلادی) - شیراز
آرامگاه: شاهچراغ
پیشه: شاعر و خوشنویس
زمینه کاری: شعر، خوشنویسی
ملیت: ایرانی
در زمان حکومت: قرن سیزدهم هجری
کتاب ها: مثنوی بزم وصال، صبح وصال، دیوان اشعار
فرزندان: وقار، حکیم، داوری، فرهنگ، توحید، یزدانی
پدر و مادر: محمد اسمعیل شیرازی

تولد وصال شیرازی

میرزامحمد شفیع وصال شیرازی ملقب به میرزاکوچک از بزرگ ترین شعرای اوایل دوره قاجار است که در سال ۱۱۹۲ یا ۱۱۹۳ (ه.ق) در شیراز به دنیا آمد.[شورش در خلق عالم، درگاهی، حسین؛ انواری، محمد جواد؛ طالعی، عبدالحسین؛ مرتضی حاجی علی فرد و حمید اجتماعی، تهران، وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی، بهار ۱۳۷۸، دوم، ص۴۲]

سرپرستی وصال شیرازی پس از فوت پدر

جدش محمد شفیع بود که دبیری نادرشاه را بر عهده داشت و مادرش دختر میرزاعبدالرحیم شاعر شیروانی بود. وصال پس از درگذشت پدر تحت سرپرستی پدربزرگ مادری خویش میرزاعبدالرحیم قرار گرفت و پس از او دایی وی میرزا عبدالله که با کتابت قرآن روزگار خویش را می گذراند، سرپرستی او را عهده دار شد. [مرآت الفصاحه (تذکره شاعران فارسی)، شیخ مفید داور؛ محمود طاووسی، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۷۱، اول، ص۶۸۹]

آشنایی با علوم ادبی

وصال نزد دایی خود با مقدمات نویسندگی و کتابت و ادب فارسی و مقدمات عربی آشنا شد و در سایه استعداد باطنی و سعی و تلاش خود در خط و شعر رشدی به سزا یافت. هر چند دایی او، او را از پیرامون شعر گشتن و به دنبال شعر رفتن برحذر می داشت، اما او به شعر می پرداخت. وصال در این دوران تخلص "مهجور" را برای خویش برگزیده بود؛ ولی پس از تکمیل معلومات ادبی و عربی و حکمت و دیگر علوم زمان نزد حکما و دانشمندان عصر، متمایل به عرفان شد، ابتدا از مجالست چند تن از عرفای دوران بهره مند گردید تا سرانجام دست ارادت به حاج میرزا ابوالقاسم شیرازی متخلص به "سکوت" داد و تا آخر عمر مبارک مراد و شیخ خود دست از دامن این عارف بزرگ برنداشت. و همین شیخ بود که تخلص "وصال" را به جای مهجور برای وی برگزید. [دیوان کامل وصال شیرازی، طاووسی، محمود؛ شیراز، نوید شیراز، ۱۳۷۸، اول، ص۸]

مراد وصال شیرازی

میرزاابوالقاسم شیرازی متخلص به سکوت از سادات بلندپایه شیراز بود و از آغاز جوانی تهذیب اخلاق نمود و درصدد برآمد تا مردی کامل شود. وصال هم یکی از بزرگانی بود که کمر خدمت به پیر روشن دل را به میان بسته و تا پایان حیاتش لحظه ای او را ترک نکرده، همچنین همه کارهای خود را با صلاح دید این پیر و مراد به انجام می رسانید. اشعار فراوانی از این دوران وصال، در مدح مرشدش باقی است مانند:

مرا پیری جوان بخت است و من طفل زبان دانش
شکسته زان سخن گویم که نغز آید ز طفلانش

سال مرگ سکوت را "فرهنگ" فرزند وصال در فارس نامه، سال ۱۲۳۹ (ه.ق) دانسته است. وصال در ترکیب بندی که در رثاء او دارد مراتب درد جان فزای خود را در جدایی از پیر خویش بیان می دارد.

دگر این فتنه که بنمود فلک برپا، چیست
از زمین بر فلک این شیون و این غوغا چیست

وصال در هنگام درگذشت این عارف بزرگ 42 سال داشت. کم کم یاران و مریدان شیخ به سوی وصال روی آوردند؛ ولی وصال نپذیرفت و خود دست ارادت به حاج محمدحسین قزوینی عارف زمان خود داد و دیگران را به پیروی از وی تشویق نمود.

اخلاق وصال شیرازی

وی مردی حکیم، فرزانه، دانشمند، هنرمند، شاعر و موسیقی دان بود؛ اما شاعری بود که هرگز در طول حیات خود دهان به هجو کسی نگشوده بود و هر چه می گفت اگر چه برخی مدیحه و ستایش بود اما مشحون از نکات برجسته اخلاقی و تربیتی و عرفانی و پر از بی نیازی و بلندی طبع بود همراه با نگرشی فیلسوفانه. او به جهان اطراف خویش متفکرانه می نگریست و در هر چیز جلوه کمال حق را مشاهده می کرد. گذران زندگانیش از راه نوشتن کلام الله می گذشت. او در حدود 67 جلد قرآن نوشته است که از نظر هنری هر یک گنجینه ای بس عظیم به شمار می آید هر چند خود، شاعری زبان آور و نامی است امّا شاعری را یک نوع عذاب روحی و شرم ساری می دانسته و به دنبال این کار در ضمن قصایدش بسیاری از جاها، شاعری را مذمت کرده، مدح گفتن را گدایی خوانده است و شاعر را پست و دون همت معرفی کرده است.[دیوان کامل وصال شیرازی، طاووسی، محمود؛ شیراز، نوید شیراز، ۱۳۷۸، اول، ص۱۴ و ۱۵]

وصال پیوسته به فرزندان و سخنوران به این عبارت اندرز می داد که «شعر نیکو صنعتی و شاعری زشت حرفتی است» چون آن شعر نیکو بهره ای از دانش است و این شاعری کدیّت و گدایی است و مرد دانشمند باید هزل و هجو نگراید و از سخنی که مایه سبکی خویش و گفتاری که وسیله زشت نشان دادن مردم دیگر است پیروی ننماید. اما هر چند خود، شاعری را حرفه ای زشت و مذموم می دانست ولی در سراسر اشعار خود تفاخرهایی کرده که شایسته یادآوری است.

تفاخرهای وصال شیرازی

وصال در ضمن سخنان خویش، خود را نه تنها شاعر، بلکه عالم به همه علوم زمانه و برتر از شاعران پیشین می داند:

نخوانی شعر بافم، کاین گمانی بد بود بر من
زحکمت پرس و تحقیقش زهیأت جوی و تعدیلش

او در قصیده دیگر خود را نو کننده طریق کهن در شاعری معرفی می کند و می گوید:

نو کرده ام طریق کهن را به زور طبع
نعم الخلف ثنا ز سناییم در خور است

و چون خود را با ابوالفرج رونی و انوری (از شاعران مدح گوی قبل از خود) مقایسه می کند خویش را در شاعری "تهمتن" ایشان می داند:

باکیان پنجه ور شدم به نبرد
گرچه افزون زحد مقدور است

و سپس خود را گوهری می داند و دیگران را کوران، که معنی و ارزش گوهر شعر او را نمی شناسند:

من جوهریم، دکه من بنگه کوران
دکان به چه گشایم و کالا چه برآرم

هنرهای وصال شیرازی

← هنر خوش نویسی

مقدمات خوش نویسی را از دایی خود میرزاعبدالله که کاتب قرآن بود فرا گرفت و با عشق مفرطی که به این هنر پیدا کرده بود، پا به پای آموزش علوم و ادبیات لحظه ای قلم را از خود دور نکرد تا اینکه در انواع خط استاد شد و هفت خط را به استادی هر چه تمام می نگاشت و این هنر را به فرزندان برومند خود نیز آموخت. [دیوان کامل وصال شیرازی، طاووسی، محمود؛ شیراز، نوید شیراز، ۱۳۷۸، اول، ص۱۵ و ۱۸]

کتاب هایی را هم با قلم سحرآمیز خود نگاشته است که عبارتند از: کلیات سعدی، اوصاف الاشراف، باب اول حدیقه سنایی، که زینت عشق کتابخانه ها و موزه های مردم ایران است و افزون بر آنها صدها قطعه نامه در اندازه های گوناگون و با قلم های متفاوت و به انواع مختلف خطوط نگاشته است که متجاوز از 500 قطعه از آ نها را مرحوم دکتر نورانی وصال، از نوه های وصال داشته است و بقیه هم در موزه های معتبر باقی است.

← هنر شاعری

دیگر هنر وصال، شاعری وی است. وصال در شعر طبعی روان و زبانی گویا داشت و در انواع شعر طبع آزمایی کرده است. وی قصایدی رسا و غزلیاتی زیبا و مرثیه هایی دلسوز گفته است که هر یک بحثی مربوط به خود دارد. وی در قصیده پیرو سنایی و خاقانی و در غزل اغلب از شیوه سرآمدان غزل سرا یعنی سعدی و حافظ پیروی می کرده است. در مثنوی سرایی هم دستی توانا دارد و "مثنوی فرهاد و شیرین" وحشی را که ناتمام باقی مانده بود پی گرفته، امّا وی هم نتوانسته آن را به سرانجام برساند.

لطافت سخن وی در این مثنوی نه تنها کمتر از وحشی نیست که بر آن هم برتری دارد و مثنوی دیگرش بزم وصال است. مراثی وصال هم بسیار مفصل و جانسوز سروده شده است. و اغلب آنها را وی در اواخر عمر و دورانی که از نعمت بینایی محروم شده بود گفته است. [دیوان کامل وصال شیرازی، طاووسی، محمود؛ شیراز، نوید شیراز، ۱۳۷۸، اول، ص۱۲، ۱۳، ۱۹ و ۲۱]

وصال تقریبا 30 هزار بیت شعر گفته است قسمتی از این اشعار، قصاید اوست که بیشتر آنها در مدح و ثنای این و آن است و مقداری هم از آنها منقبت اولیاء و انبیاء و پاره ای از آنها هم در موضوع، افکار فلسفی و عرفانی است. وی در سال های آخر عمر بینایی خود را بر سر خوش نویسی گذاشت و پس از مطالعه و باز شدن دوباره دید چشم، دوباره به خوش نویسی پرداخت که مجددا و برای همیشه و تا آخر عمر نابینا گردید. [مرآت الفصاحه (تذکره شاعران فارسی)، شیخ مفید داور؛ محمود طاووسی، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۷۱، اول، ص۶۹۰]

 بیشتر بخوانید: شعر امام حسن علیه السلام كه چشم وصال شیرازی را بينا كرد

سبک شعری وصال شیرازی

وصال پیروی از سبک های دیرین را به اوج خود رسانده و در این پیروی از استادان پیشین در حد کمال است. تقریبا در هر شعر این شاعر دانشمند می توان نشانه هایی از هنر شاعران نامدار دیرین را یافت. در دیوانش می توان غزل هایی را دید که با آثار سعدی و حافظ هم سنگی می کند. آثار وی که در حدود 15 هزار بیت می شود معمولا حالت غنایی دارند. دو مثنوی او یکی "بزم وصال" نام دارد که یک درس نامه کامل اخلاقی به شعر است و آن را با کمک مصطفی قلی خان آفریده است و مثنوی دیگر بخش پایانی داستان "فرهاد و شیرین وحشی بافقی" است. مشاهده سبک رمانتیک قرن ۱۸ در فرهاد و شیرین این شاعر قابل توجه است. از دیگر ویژگی های سبکی وصال استفاده از سنت های کلاسیک به ویژه عرفان است. هرچند که قصیده هایش غالبا از رویدادهای واقعی بازتابیده اند؛ اما مرثیه های وصال نشانه استادی کامل او در این رشته است.[رپیکا، یان؛ کلیما، اتاکار؛ بچکا، ایرژی؛ تاریخ ادبیات در ایران، ترجمه:کیخسرو کشاورزی، بی جا، نشر گوتمبرگ و جاویدان خرد، ۱۳۷۰، اول، صص۴۶۹، ۴۷۰]

معیشت وصال شیرازی

پس از سفر فتحعلی شاه قاجار به شیراز، بزرگان شیراز به اصرار فراوان وصال را نزد شاه بردند و شاه هم پس از ملاطفت بسیار به وی گفت: وصال در کمال اسراف کرده است و گویی بهره چندین مرد دانشمند را کسب کرده باشد. باید به تهران بیاید و شیراز را ترک کند تا همگان از فیض او بهره مند شوند. به همین ترتیب شد که برای وی مستمری(حقوق) سالی 140 تومان از سوی آن پادشاه برایش مقدر شد و هر چند که برای این مستمری مورد حسادت مردم واقع گردید ولی خود او این مبلغ را کافی نمی دید و حتی اهانتی به مقام خود می دانست. [دیوان کامل وصال شیرازی، طاووسی، محمود؛ شیراز، نوید شیراز، ۱۳۷۸، اول، ص۲۲ و ۲۳]

خاندان و فرزندان وصال شیرازی

وصال در 32 سالگی ازدواج کرد. و حاصل این ازدواج 6 فرزند پسر بود؛ که به اشاره پیر و مراد خود اسامی آنان را از القاب حضرت محمد صلی الله علیه وآله نام گذاری کرد؛ این 6 فرزند همان هنرمندان و شاعران بزرگ هستند که بعدها به این نام ها لقب یافتند: وقار، حکیم، داوری، فرهنگ، توحید و یزدانی که همگی چون پدر خود مردانی هنرمند و سخنور و فرزانه بودند.

1. وقار شیرازی با نام میرزا احمد متخلص به وقار بزرگترین فرزند وصال است که در ۱۲۳۲ه‍.ق متولد و در ۱۲۸۹ه‍.ق وفات یافت، دیوان شعری به فارسی به نام بهرام و بهروز که در بمبئی چاپ شده از او باقی مانده است.[*]
2. محمود شیرازی متخلص به حکیم فرزند دوم وصال که شاعری خوشنویس بوده و در سال ۱۲۳۴ ه‍.ق در شیراز به دنیا آمد. محمود حکیم در سال ۱۲۶۶ ه‍.ق با احمد وقار، برادر بزرگترش، به هندوستان سفر کرد و در آنجا «دیوان حافظ» را به خط خود نوشت که یک سال بعد در بمبئی به چاپ رسید و پس از چندی به شیراز بازگشت و در ۱۲۷۴ وفات یافت.[بیانی، مهدی. احوال و آثار خوشنویسان. انتشارات علمی. چاپ دوم. تهران ۱۳۶۳ش، ص ۸۶۹ تا ۸۷۳] از او دیوان شعری باقی است و در خط نستعلیق نام آور شد.[فضایلی، حبیب‌الله. اطلس خط. انتشارات مشعل اصفهان. چاپ دوم، اصفهان۱۳۶۲ش. ص ۳۵۶–۳۵۸ و ۳۵۹]
3. فرهنگ شیرازی که نام او میرزا ابو القاسم و متخلص به فرهنگ است. در سال ۱۲۴۲ متولد و در ۱۳۰۹ درگذشته است. او در نگارش و زیبایی خطوط هفتگانه به پدرش اقتداء کرده است. وی شاعری است که به فارسی وعربی شعر دارد. تولد و مرگ او در شیراز بوده و شاگرد پدر و برادر بزرگترش میرزا احمد وقار بوده است که از او فن شعر و ادب را فراگرفته است؛ همچنین ریاضیات و جفر و رمل و زبان فرانسه هم درس گرفته بود، او با صاحبان فن و شعرا معاصرش پیوندهای مستحکمی داشت. آثار او عبارتند از: ترجمه البارع فی احکام النجوم (فارسی در علم نجوم)؛ دیوانی (فارسی ـ عربی در شعر) که حدود ده هزار بیت دارد؛ ذخر السفاهه علی طب البلاهه (سکنجبینیه، فارسی/ متفرقات)؛ رساله ای در خانواده وصال؛ شرح حدایق السحر؛ فرهنگ فرهنگ (فارسی ـ عربی ـ ترکی / لغت)[*]
4. داوری شیرازی متخلص به داوری که اسم او محمد است و در ۱۲۳۸ در شیراز متولد و در ۱۲۸۴ وفات کرده است. میرزا محمد داوری از خوشنویسان و شاعران قرن سیزدهم هجری و چهارمین فرزند وصال شیرازی بود.[یساولی، جواد. پیدایش و سیر تحول هنر خط. انتشارت یساولی، چاپ دوم ۱۳۶۰ش. ص ۱۷۱(به نقل از دکتر بیانی)] و دیوان داوری شیرازی از آن اوست.[*]
5. توحید شیرازی که اسم او میرزا محمد اسماعیل و متخلص به توحید است. او پنجمین فرزند وصال است در ۱۲۳۶ متولد و در ۱۲۸۶ه‍.ق با مرض وبا در حالی که فرزندی از خود به جای نگذاشت درگذشت. او دیوانی هم دارد دیوان او را برادرش که متخلص به یزدانی است با زحمت بسیار جمع کرده تا به ۲۵۰۰ بیت رسید.[*]
6. یزدانی شیرازی که نام او عبدالوهاب و متخلص به یزدانی است. او کوچکترین فرزند وصال شیرازی است که مانند پدر و برادرانش هم خطاط بوده و هم به فنون آشنا و هم به فارسی و عربی شعر می گفته است، خط او بر روی کتیبه های مقبره شاه چراغ در شیراز و نیز حرم علی بن موسی الرضا موجود است. دیوان او شامل 1500 بیت است. وی در ۱۳۲۸ درگذشته و نزد برادرش فرهنگ به خاک سپرده شد.[*]

ممدوحین وصال شیرازی

وصال هر چند به قول خود:

سرمایه ام قناعت و روزی دهد خدای
دل کی دهد که سجده به دیهیم کی کنم

وی خود را چنان عزیز می داشته که حاضر نبود خود را در بر هر سفله ای زبون سازد و همین طور هم بود او در شعر خود درخواست تقاضایی از کسی نکرده است و اگر مدحی هم کرده است و یا مدیحه ای هم سروده ظاهرا آنها را محملی برای اظهار قدرت و توانایی خود ساخته است و به شیوه شاعران کهن خواسته مدایحی بسراید. مدایح وصال دو دسته اند: آنها که در وصف پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و حضرت علی علیه السلام و خاندان پاک وی و یا مشایخ و علما و دانشمندان زمان است، و دیگری اشعاری است که در مدح فتحعلی شاه، محمدشاه و دیگر مردان دولت سروده است.

پایان عمر وصال شیرازی

وصال هم نیز هم چون همه انسان ها در اواخر عمر شکسته و فرسوده شد و علاوه بر این امر طبیعی، در اثر نوشتن در سراسر عمر پربار خویش، در اواخر عمر بینایی خود را هم از دست داد و خانه نشین شد. [دیوان کامل وصال شیرازی، طاووسی، محمود؛ شیراز، نوید شیراز، ۱۳۷۸، اول، ص۲۳، ۲۷، ۲۹ و ۳۳]

سرانجام وصال در سال ۱۲۶۲ (ه.ق) در سن 65 سالگی به دیار باقی پیوست و پیکر وی را در حرم مطهر شاه چراغ در جوار مزار مراد و شیخ خویش "میرزای سکوت" تا ابدیت آرام گرفت.

آثار وصال شیرازی

از وصال جز دیوان شعر آثاری چون: کتابی در حکمت و کلام به نثر و نظم، کتابی در گفتار حکیم فارابی در علم موسیقی، دیگر دفتری در ادبیات و قوانین عروض و کتابی در تفسیر احادیث قدسی به نظم و نثر به نام سفینه، کتاب صبح وصال به شیوه گلستان سعدی و اطواق الذهب زمخشری به دست آمده است.[مرآت الفصاحه (تذکره شاعران فارسی)، شیخ مفید داور؛ محمود طاووسی، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۷۱، اول، ص۶۹۰]

نمونه ای از ابیات زیبای وصال شیرازی در توصیف بهار

خاک از بهار خلد برین باشد
گیتی نگارخانه چین باشد

بشکفت بس شکوفه ز هر شاخی
گویی که آسمان، نه زمین باشد

بر رست بس که سبزه ز هر مرغی
گویی نه دشت، خلد برین باشد

در لعل که نهفته شد از لاله
در کوه لعل، اگر چه دفین باشد
[دیوان کامل وصال شیرازی، طاووسی، محمود؛ شیراز، نوید شیراز، ۱۳۷۸، اول، ص۱۱۹]