علم رجال و فرق آن با درایه و تراجم

علم رجال و فرق آن با درایه و تراجم

بحثی که در مورد رجال می تواند مطرح شود گاه بحث اشخاص است که چندان جنبه تدریسی ندارد از این ما ابتدا مباحثی در مورد علم درایه که با رجال مرتبط است مطرح می کنیم و همچنین به کلیاتی در مورد علم رجال اشاره می کنیم. این بحث های کبروی اگر مطرح شود بحث در صغریات آنها در بسیاری از جاها روشن خواهد شد.

فرق بین علم رجال و درایه و علم تراجم :

این سه علم مشابه هم هستند و باید تفاوت بین آنها مشخص شود زیرا در بسیاری موارد با هم اشتباه می شوند.

بطور کلی تمایزی که ما بین علوم می گذارند به چند گونه است. بعضی تمایز علوم را به تمایز موضوعات آن می دانند و بعضی به تمایز محمولات و بعضی مانند محقق خراسانی به تفاوت غرض که البته طبق تحقیقی که انجام شده است چیزی غیر از تفاوت موضوع و محمول نیست.

نظر صحیح در باب تمایز علوم این است که همان گونه که مسائل علمی گاه با موضوع از مسأله دیگر با موضوع و یا محمول متمایز می شود علوم هم به همین شکل با هم متمایز می شوند یعنی گاه از طریق موضوع و گاه محمول و گاه هر دو. مثلا در مسائل علوم گاه موضوع، نماز است که می گوییم نماز واجب است و یا قصر است و یا اخفاتیه است و یا چهار رکعت است و مانند آن. موضوع در تمام این مسائل یکی است ولی محمولات آن متفاوت است در نتیجه مسائل متفاوت می شود.

گاه موضوعات مسائل با هم متفاوت است مانند اینکه گاه موضوع نماز است و گاه حج. و گاه موضوع و محمول هر دو متفاوت است مثلا گاه نماز واجب است و گاه حج مستحب است.

بین علوم هم این اختلاف وجود دارد. مثلا در علم صرف و نحو، موضوع کلمه است. ولی محمولات آن متفاوت است یکی در صحت و اعتلال بحث می کند و یکی در اعراب و بناء.

گاه محمولات یک علم را در نظر می گیریم و کار به موضوع نداریم مثلا حجّت در فقه موضوع علم اصول است، حجّت در فقه محمول است ولی کار نداریم که موضوع آن چیست.

گاه موضوع و محمول خاصی در نظر گرفته می شود یعنی اگر آن موضوع آن محمول را داشت علمی بر اساس آن تنظیم می شود.

فرق بین علم رجال و درایه و تراجم ممکن است در اختلاف موضوعی باشد به این گونه که موضوع در علم رجال، محدث است (مثلا در رجال از زراره بحث می شود که اخباری که از او نقل می شود چه حکمی دارد.) ولی موضوع در علم درایه حدیث است (حدیث ضعیف و صحیح) ولی در علم تراجم به خصوص محدث کاری ندارد بلکه به شخصیت ها کار دارد چه محدث باشند یا نه. واضح است که گاه چیزی در علم رجال قابل طرح است ولی در علم تراجم نیست مثلا شخصیتی است که در سند یک حدیث وارد شده است که حدیث مزبور هم محتوای مهمی ندارد مثلا در مورد یک مسأله استحبابی جزئی است. آن شخصیت را در علم رجال بحث می کنند ولی چون شخصیت مهمی نیست و مضمون حدیث هم به گونه ای نیست که حکم مهمی را در بر داشته باشد، از آن فرد در علم تراجم بحث نمی شود.

تفاوت موضوعی بین این علوم لازم نیست به نحو تباین باشد بلکه می توان به شکل عموم و خصوص من وجه و یا حتی مطلق باشد.

فرق دیگری که می توان بین این علوم سه گانه گذاشت این است که بین آنها از نظر موضوع فرق بگذاریم و حتی می توان بین محمول این علوم نیز فرق گذاشت به این گونه که علم رجال مربوط به جرح و تعدیل افراد است یعنی آیا فردی که راوی است به گونه ای هست که روایاتش قبول شود یا نه. همچنین می توان به جرح و تعدیل، طبقات را نیز اضافه کرد. مثلا بعضی از کتب علم رجال که بلا اشکال از کتب رجالی است فقط به بیان طبقات اشخاص و راویان اشاره کرده است. مثلا رجال برقی مثلا هیچ در مورد جرح و تعدیل افراد سخن نمی گوید بلکه طبقات آنها را مشخص می کند مثلا فلان فرد جزء اصحاب رسول الله است و فلان فرد از اصحاب امیر مؤمنان علیه السلام و مانند.

شیخ طوسی نیز در کتاب رجال خود تا حدود زمان امام باقر علیه السلام کمتر به جرح و تعدیل می پردازد و فقط صحابه و اصحاب ائمه را نقل می کند. هدف از این گونه کتاب ها بیان این است که فرد مزبور از کدام معصوم روایت کرده است. بعد شیخ طوسی از زمان باقر علیه السلام و علی الخصوص از زمان امام صادق علیه السلام به بعد به مسائل جرح و تعدیل روی می آورد.

بنابراین می توان گفت که علم رجال در مورد جرح و تعدیل افراد بحث می کند و بعد این موضوع توسعه داده شد و طبقات را هم شامل شد. مثلا ما در سابق تصور می کردیم که الفاظ به وضع تخصیصی در مقابل صحیح وضع شده اند و به وضع تخصصی در مقابل اعم.

یعنی فرد اول یک فرد صحیح را در نظر می گیرد و لفظ را برای آن وضع می کند و بعد بر اثر مرور زمان توسعه ای در معنا پیدا می کند و دارای وضع تخصصی می شود. به همین گونه مسأله طبقات بعدا داخل در علم رجال شده است هر چند وضع اصلی آن در جح و تعدیل بوده است.

همچنین ممکن است مسأله تعیین طبقات که وارد رجال شده است از فروع جرح و تعدیل باشد زیرا اهل سنت روایاتی از رسول خدا (صلی الله علیه وآله) دارد که می فرماید: بهترن قرون قرن من هست و بعد هر قرنی که به قرن من نزدیک باشد که آنها بهتر هستند و هکذا. بنابراین اگر کسی از صحابه باشد عادل و بسیار مهم است و بعد قرن بعدی که به صحابه متصل هستند از اعتباری نسبی برخوردار هستند و هکذا. بنابراین شناخت طبقه و اینکه انسان بداند که فرد از اصحاب کدام معصوم است ممکن است فی جمله در اعتبار و جرح و تعدیل او مؤثر باشد. بنابراین طبقه فرد در جرح و تعدیل فرد بی تأثیر نیست مثلا گاه فرد در طبقه ای هست که تقیه در آن زمان بیشتر است و این نکته بتواند در شناخت فرد مؤثر باشد.

به هر حال بحث هایی که از این قسم بحث ها خارج است استطرادا در علم رجال مطرح می شود مثلا اینکه چهره فرد چه گونه بوده است و یا چه شعری گفت است و یا در چه جنگی شرکت کرده است ولی این نکات در بحث تراجم داخل است.

این نکته را نیز باید دقت داشت که گاه در علوم، مباحثی مطرح می شود که جزء مبادی علوم است مثلا برای اینکه اثبات کنیم فلان راوی معتبر است یا نه از مبادی آن این است که تاریخ ولادت و وفات آن را بدانم و یا روایاتی که در مدح و ذم او وارد شده است نیز بدانیم. از این رو باید دقت که این ابحاث جزء مسائل آن علم است یا جزء مبادی آن.

اما درایه، حاوی مطالبی کلی است یعنی محمولات در آنها عام است نه خاص. (مانند علم اصول و فقه که مثلا در فقه بحث هایی جزئی بحث می شود مثلا فلان نماز واجب است یا نه و شرایط آن چیست.) حتی قواعد فقهی نیز هرچند گاه کلیّت دارد ولی از قبیل کلی فی المعیّن است.

بعضی از قواعد فقهی مانند حرج و ضرر حاوی مباحث کلی است ولی چون استنباط و تطبیق آنها بر صغریات منحصر به فقیه نیست آن را جزء قواعد فقهی می دانند نه اصولی ولی گاه مسائلی است که تطبیق آن منحصر به فقیه است ولی با این حال آنها را جزء قواعد فقهیه محسوب می کنند چون مخصوص یک باب خاص است. مانند قاعده طهارت در شبهات حکمیه مثلا اگر کسی شک کند آهن پاک است یا نه بحث می شود که آیا اصالة الطهارة آن را شامل می شود یا نه و این کار اختصاص به فقیه دارد. با این حال قاعده طهارت چون مخصوص به باب طهارت است جزء قواعد فقهیه است نه اصولیه. اما مسائل اصولی حاوی مسائلی کلی است که اختصاص به بابی خاص ندارد و تطبیق آنها بر صغریات هم مخصوص فقیه است. البته گاه استطرادا در علم رجال از قواعد فقهیه نیز بحث می کنند.

رجال نیز حاوی مسائلی جزئی است ولی کلیاتی دارد که از باب کلی فی المعیّن است مانند اصحاب الاجماع که هجده یا بیست نفر را شامل می شود که در مورد آنها ادعا شده است که روایاتشان معتبر است. این بحث هرچند کلی است ولی مخصوص به تعدادی خاص است.

بحث درایه حاوی بحث هایی عام است که در همه جا می تواند کاربرد داشته باشد. مثلا بحث می شود که خبر صحیح چه خبری است. یا مثلا در کتب رجالین الفاظی مانند ثقه وارد شده است که بحث می شود دلالتش چیست.

فرق دیگر علم رجال با تراجم (که البته این فرق، فرقی اساسی نیست.) در این است که علم رجال از علوم مستحدث اسلامی است (تا آنجا که ما از آن خبر داریم) ولی علم تراجم علمی است که شبیه تاریخ است که نمی توان گفت که محدود به اسلام به بعد است.

نکته دیگر این است که در ابتدای بحث گفتیم که فرق بین علم رجال و درایه در این است که علم رجال در مورد محدّث و علم درایه در مورد حدیث بحث می کند. اکنون می توانیم قدری تجدید نظر کنیم و بگوییم که علم درایه مختص به حدیث نیست. به این بیان که علم درایه در مورد کلیاتی که مربوط به شناخت احادیث اشخاص است بحث می کند و ممکن است مسأله ای از مسائل درایه تحت موضوع خود محدّث باشد مثلا یکی از مسائل علم درایه در این است که مشایخ ثقات و یا مشایخ اجازه آیا موثق هستند یا نه. شیخ اجازه بودن بر محدثین منطبق می شود نه خود حدیث. بنابراین فرق علم رجال و درایه را نباید به فرق در محدث و حدیث گذاشت. به این گونه که موضوع علم رجال قطعا محدث است ولی موضوع علم درایه گاه حدیث است و گاه محدث و بطور کلی هر چیزی که در مورد اعتبار سندی از اسناد بحث می کند بطور عموم در درایه مطرح می شود.

ثمره علم رجال

بحث دیگر در مورد ثمره علم رجال است. مدتها عده ای قائل بودند که رجال ثمره ای ندارد و از این رو مدتها مطرود شده بود. (این نکته را در جلسه بعد بحث می کنیم.)

همچنین ما بحث ها را بر اساس اهمیتی که دارند مطرح می کنیم هرچند شاید بر اساس روالی که در کتب دیگر منعقد شده است منطبق نباشد.

معرفی بعضی از منابع:
حاجی نوری در آخر مستدرک در مورد اصحاب اجماع بحث کرده است، کتاب سماع المقال و آیت الله خوئی در مقدمه معجم الرجال و امام رحمة الله هم در بعضی از نوشته های خود این بحث را مطرح کرده است.
همچنین از کتب مربوط به درایه، یکی درایه شهید است و یکی درایه پدر شیخ بهایی و درایه سید حسن صدر می باشد.

منبع: مدرسه فقاهت، درس رجال آیت الله شبیری - جلسه 1