آشنایی با هنر منبت کاری

آشنایی با هنر منبت کاری

هنر منبت کاری یکی از هنرها و صنایع دستی ایرانیان است که در آن بر روی چوب حکاکی و کنده کاری می شود. چوب اولیه برای این کار از چوب انواع درختان و بویژه چوب های محکم و فشرده است. امروزه اصفهان، گلپایگان، آباده و شیراز مراکز مهم منبت هستند.

چوب یکی از فراوان ترین مواد موجود در طبیعت از قدیم تا الان بوده است. همچنین یکی از نخستین موادی بوده که توجه بشر را به خود جلب کرده است و برای ساخت و پرداخت انواع وسایل مصرفی و هنری از آن استفاده می کردند. یکی از این استفاده ها تزئین روی چوب بوده که نام منبت کاری را به خود گرفته است. برای آشنایی بیشتر با این هنر با ما همراه باشید.

هنر منبت کاری چیست؟

منبت کاری چوب یکی از صنایع دستی ایران است که در آن روی چوب حکاکی و کنده کاری انجام می شود. لغت منبت از نبات به معنای رویانیده گرفته شده است. دلیل این نام گذاری این بوده که گل و گیاه های برجسته بر روی چوب و سنگ یادآور روییدن گیاه بر روی آن  است.

تاریخچه هنر منبت کاری

• قدیمی ترین اثر منبت کاری مربوط به یک لنگه در چوبی در مسجد جامع عتیق شیراز است که در دوره عمر و بن لیث صفاری ساخته شده است و یک زیرسازی از چوب تبریز دارد و روی آن را با خلال هایی از چوب گردو و نقش های چندضلعی تزئین کرده اند.
• یکی دیگر از آثار بسیار قدیمی منبت کاری، یک سردر قدیمی است که از چوب کاج در قرن 4 هجری ساخته شده است و روی آن را با خط کوفی و خیلی ظریف تزئین کرده اند.
• بنیان گذار هنر منبت کاری هم مانند دیگر هنر ها از مردمان عادی شهر بودند، ولی به طور دقیق نمی توان زمانی را به ابداع این هنر نسبت داد. ولی چیزی که روشن است بر اساس اسناد موجود منبت کاری در ایران سابقه ای بیش از ۱۵۰۰ سال دارد و برخی از محققان معتقدند که حتی قبل از ظهور ساسانیان منبت کاری وجود داشته است، ولی اسنادی برای اثبات این موضوع در دسترس نیست.
• پس از ظهور اسلام و ساخت مساجد و مراکز اسلامی، هنرمندان ایرانی تمام توان و تلاش خود را برای برای تزئین مساجد کردند و در کنار هنرهای معماری، کاشیکاری و ... منبت کاری نیز بسیار پرطرفدار شد و آثار زیادی در این زمینه به وجود آمد، مانند رحل قرآن، در و پنجره، تزئین مساجد و....
• در دوره صفویه ساخت مکان های مذهبی و کاخ های سلطنتی افزایش چشمگیری داشت و هنرمندان زیادی از شهرهای مختلفی به اصفهان که شهری فرهنگی بود و بنا های زیادی در آن احداث می شد، آمدند. هنرمندان در یک مکان بویژه در شهر گلپایگان جمع شدند و آثاری به یاد ماندنی از خود به جا گذاشتند.
• در پی حمله افغان ها به ایران و پس از آن شرایط برای برخی فعالیت های هنری و صنعتی نامساعد و محدود شد و برخی منبت کاران به سمت مشاغل غیر تخصصی رفتند. در این مدت تنها دو شهر گلپایگان از استان اصفهان و آباده از استان فارس مراکزی بودند که منبت کاران فعالیت داشتند و در هیچ جای دیگر نشانی از منبت کاری نبود.
• پس از سقوط سلسله قاجار که مردم از واگذاری کشور به بیگانگان توسط حاکمان خسته شده بودند، در پی راهی برای برگرداندن ارزش های فرهنگی و صنعتی بودند. به دنبال آن استاد علی مختاری گلپایگانی (رئیس صنایع مستظرفه مدرسه دارالفنون) و استاد احمد صنیعی که جزو معدود باقی ماندگان استادان هنر منبت کاری بودند به تهران آمدند و ضمن جدی گرفتن حرفه منبت کاری به تربیت شاگردانی جهت احیا و حفظ هنر و صنعت پیشینیان پرداختند. تأسیس سازمان صنایع دستی ایران بعنوان حافظ و نگاهبان صنایع سنتی و بومی وسیلهٔ دیگری بود که باعث شد تا عده ای در زیر چتر حمایت آن گرد آمده و مانع مرگ هنر منبت کاری در ایران شوند.

مواد اولیه برای هنر منبت کاری

مواد اولیه ضروری برای منبت کاری چوب است که از انواع درختان تهیه می شود. برای زیباتر و با دوام تر شدن کار از چوب های محکم تر و فشرده تر استفاده می شود. چوب هایی مثل چوب گردو، شمشاد، گلابی و ...
شروع کار به این صورت است که ابتدا طرح مورد نظر را روی چوب می کشند و حکاکی می کنند و سپس آن را به صورت حجم دار و برجسته درمی آورند.
از ابزار های مورد نیاز برای منبت کاری می توان به موارد زیر اشاره کرد:
مغار (مهم ترین ابزار است و در چهار نوع مغار تخت، مغار نیم باز، مغار گلویی و مغار شفره وجود دارد)، گیره، سوهان آهنی، میز منبت، گیره نجاری، سوهان آهنی، سوهان کاغذی و پارچه ای و آبی، دریل، کاغذ روغنی، لوازم التحریر، کاغذ پوستی یا کالک، چکش پلاستیکی یا چوبی، تیزکن برقی، قلم مویی، میخکوب، انواع چوب، چسب چوب، کمد وسایل، اره، لیسه، متر، سنگ نفت، لاستیک و...

ایجاد اولین کارگاه منبت کاری

همان طور که در بخش تاریخچه گفته شد، در دوران صفویه هنر منبت کاری بسیار توسعه یافته بود، ولی در دوره قاجار به دلیل عدم توجه به هنر و هنرمند، منبت کاری رو به فراموشی رفت. پس از آن در دوره پهلوی، رضا شاه توجه خاصی به هنر و صنایع مستظرفه داشت و موجب احیای دوباره هنر هایی نظیر خاتم کاری و منبت کاری شد.
در سال ۱۳۰۲ زنده یاد استاد علی مختاری گلپایگانی به پیشنهاد کمال الملک از گلپایگان به تهران عزیمت کرد و در مدرسه دارالفنون در بخش صنایع مستظرفه به ریاست و تدریس شیوه های منبت کاری مشغول شد.
در سال ۱۳۱۱ برای توجه بیشتر و متمرکز ساختن هنر های ملی دستور به تاسیس هنرستان صنایع قدیمیه را داد و از هنرمندان به نام منبت کاری مانند احمدامامی از آباده، برای ایجاد کارگاه منبت کاری و آموزش آن دعوت کردند که به تهران بیاید. زنده یاد احمد امامی به همراه فرزندش علی امامی به تهران آمدند و کارگاه منبت کاری را تاسیس کردند.
استاد احمد امامی تا سال ۱۳۱۹در قید حیات بودند و تا آن زمان خدمات ارزنده و قابل توجهی را در جهت پیشرفت هنر منبت کاری به مردم ارائه دادند. همچنین آثار ارزشمند و زیبایی را از خود به یادگار گذاشتند که در حال حاضر در موزه هنر های ملی نگهداری می شود.
پس از در گذشت وی، فرزندش ریاست کارگاه و آموزش و تعلیم این هنر به شاگردان را بر عهده گرفت.

مختصری از علی امامی

علی امامی در سال ۱۲۹۱ شمسی در آباده متولد شد و پس از گذراندن دوران تحصیلش، شوق و علاقه زیادی به هنر پدرش نشان داد و زیر نظر پدرش احمد امامی به آموختن اصول مقدماتی منبت کاری پرداخت و با استعداد قابل توجهی که داشت پدرش او را همراه با خود به تهران آورد و همراه پدر به هنر منبت کاری مشغول شد. پس از مرگ پدر به دلیل مهارت و کفایتی که در این حرفه و هنر داشت مدیریت کارگاه و تعلیم هنرجویان را بر عهده گرفت.

مراکز مهم منبت کاری

هنر کنده کاری چوب و منبت کاری در بسیاری از شهر ها رایج است و طرفداران زیادی دارد. از مهم ترین شهر هایی که از قدیم به این حرفه پرداخته اند عبارتند از شهرتاریخی تویسرکان و ملایر (در استان همدان) گلپایگان در استان اصفهان و آباده در استان فارس.
در بوشهر و ارومیه هم منبت کاران حرفه ای وجود دارند، ولی تعدادشان اندک است و در دیگر نقاط کشور هم به صورت پراکنده منبت کاری انجام می شود. امروزه در چندین شهر از جمله اصفهان، گلپایگان، آباده و شیراز مراکز مهم منبت کاری وجود دارد.

آثار با ارزش منبت کاری

از جمله آثار قابل توجهی که از اساتید مشهور هنر منبت کاری مانند علی امامی برجای مانده می توان موارد زیر را معرفی کرد:

• بوفه بزرگ هفده کشوئی منبت و معرق و مشبک کاری که در سال ۱۳۱۹ ساخته شده است. این اثر در زمان سلطنت رضا شاه، در نمایشگاه امتعه وطن، به معرض نمایش گذارده شد و از طرف نمایشگاه مزبور به اخذ مدال نائل گردید.
• کارگاه منبت کاری، در نمایشگاه دیگری که در سال ۱۳۲۵ از طرف وزارت فرهنگ در محل فعلی ساختمان مجلس سنا برگزار شده بود شرکت کرد و با نمایش آثار متعددی از معرق و منبت، مدال هائی قیمتی دریافت کرد.
• میز گرد به وسعت یک متر و پنجاه سانت که سطح آن از طرح های شاه عباسی معرق و اطراف پایه های آن منبت کاری شده است. این میز بسیار نفیس در نمایشگاه سازمان صنایع کشور به معرض نمایش گذارده شد و مورد توجه و استقبال شرکت کنندگان در نمایشگاه مزبور قرار گرفت و مدال ممتاز نمایشگاه را کسب نمود. میز مزبور فعلاً در موزه هنر های ملی نگاهداری می شود.
• میز مربع مستطیل به طول ۵ متر و به عرض یک متر و بیست سانت. کلیه سطح این میز از عاج و صدف واستخوان و چوب های گوناگون با رنگ های طبیعی معرق کاری شده و اطراف میز از چوب فوفل به طور برجسته ساخته شده است. پایه این میز به سبک معماری است. میز مزبور در نمایشگاه جهانی بروکسل نمایش داده شد و مورد توجه و استقبال بینندگان و شرکت کنندگان واقع گردید و به اخذ مدال طلای «گراند پری» بزرگترین و ارزنده ترین جایزه نمایشگاه نائل گردید.

سبک های منبت کاری

 ساخت منبت به سه شیوه یا سه سبک وجود دارد:

• حکاکی
• برجسته نمایی
• پیکر تراشی

در سبک حکاکی روی چوب به کمک ابزار گود برداری می شود و در نتیجه نقشه و طرح پایین تر از سطح صاف چوب قرار می گیرد. اما در برجسته نمایی طرح مورد نظر گویی که از سطح کار کاملا جداست. و در سبک پیکرتراشی زمینه صافی دیگر باقی نمی ماند و چوب تماما شکل طرح مورد نظر را می گیرد.

برای آشنایی با هنر سرامیک سازی می توانید به مقاله "آشنایی با هنر سرامیک سازی" مراجعه کنید. و اگر تجربه یا نظری در مورد هنر منبت کاری دارید آن را در بخش نظرات با ما و سایر کاربران ضیاءالصالحین در میان بگذارید.