جایگاه موسیقی سنتی و محلی در میان نوجوانان - جلسه 2

جایگاه موسیقی سنتی و محلی در میان نوجوانان - جلسه دوم

اهداف جلسه:
 آشنایی با موسیقی سنتی ایرانی 
 آشنایی با تاریخ موسیقی ایران
 آشنایی با  موسیقی ایران پس از اسلام

وسایل مورد نیاز:  کامپیوتر مجهز به اینترنت - چند قطعه موسیقی سنتی درباری

مقدمه

در درس گذشته با تعریف موسیقی و همچنین موسیقــی سنتی و ویژگی های آن آشنا شدیم. اگر بخواهیم درباره قدمت موسیقــی در ایران بدانیم باید به یافتن کتیبه های سومری و اکدی درباره اجرای موسیقــی در معابد شوش اشاره کرد و یا پیدا کردن تصویری درباره اولین همنوازی جهان (ارکستر) در تپه "چغابیش"خوزستان به دست پروفسور «دلوگاز» و «هلن.جی.کانتور» که بر درستی این موضوع که ایران از خاستگاه های اصلی موسیقــی در جهان می باشد دلالت دارد.

2 -1 موسیقی سنتی ایران

موسیقی سنتی ایرانی، شامل دستگاه ها، نغمه ها، و آوازها، از هزاران سال پیش از میلاد مسیح تا به امروز سینه به سینه در متن مردم ایران جریان داشته، و آنچه دل نشین تر، ساده تر و قابل فهم تر بوده است امروز در دسترس است، بخش بزرگی از آسیای میانه، افغانستان، پاکستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و یونان متأثر از این موسیقــی است و هرکدام به سهم خود تأثیراتی در شکل گیری این موسیقــی داشته اند، از موسیقیدان ها یا به عبارتی نوازندگان موسیقــی در ایران باستان می توان به «باربد» و «نکیسا» و «رامتین» اشاره کرد (سپنتا).

دکتر لوید میلر در کتاب «موسیقی سنتی ایران پرمایه و روح نواز» درباره موسیقــی سنتی ایران می گوید: موسیقــی سنّتی ایران از نظر تاریخی، ریش هند و اروپایی دارد و در حال حاضر، نمونه های آن در ایران، افغانستان، کشورهای اسکاندیناوی و در میان اقوام سلت دیده می شود. مطالع این موسیقــی و سبک های مختلف آن، با وجود همه تغییراتش در طول تاریخ، بیانگر این واقعیت است که این دگرگونی ها، جنبه محلی داشته،  ولی ریش تمام آنها هند و اروپایی است.

وقتی که اقوام آریایی رو به سوی ایران و هند آوردند، تحت تأثیر هر محل، زبان، مذهب و موسیقــی آنان دگرگون شد. سبک موسیقــی اقوام آریایی به صورت موسیقــی بسیار پیشرفت هند و ایرانی نمودار شد و راه خود را به سوی یونان و از آنجا به روم باز کرد و رومی ها بدین موسیقــی شکل دیگری دادند، آن را به اروپای مرکزی و شمالی بردند.

2-2 تاریخ موسیقی ایران

اگر بخواهیم تاریخ موسیقــی ایران را به دوره های مختلف تقسیم کنیم می توان به شش دوره اشاره کرد:

1_دوره اساطیری 
2_ دوره مادها و هخامنشیان
3_ دوره سلوکی ها (یونانی ها)
4_ دوره پارت ها و ساسانیان
5_ دوران اولیه اسلام
6_ دوران معاصر

موسیقی در ایران حتی در زمان مهاجرت بزرگ اقوام آریایی از آسیای مرکزی، از نظر اجتماعی و افسانه ای، فلسفی و جادوگری سهم بزرگی داشته است. اقوام آریایی در نواحی جنوبی ایران که همان فارس کنونی است، با تمدن اقوام عیلامی و آشوری و تمدن های بین النهرین آشنا شدند و موسیقــی آنها با سبک های موسیقی عیلامی و سامی اختلاط پیدا کرد.

در دوران یونانی ها، موسیقــی ایرانی از نفوذ موسیقی یونانی برکنار نماند؛ امّا باید گفت که به علت قدرت تمدن پیشرفته ایران زمین، این نفوذ پایدار نماند،بلکه برعکس موسیقی ایرانی، مبانی تازه ای برای موسیقی یونانی به همراه داشت و عقیده بر این است که موسیقــی یونانی، براساس موسیقــی ایرانی بنا شده است.

موسیقــی دوره ساسانیان بسیار غنی بود و در زندگی مردم سهم عمده ای داشت؛ برای مثال یکی از چهار مجسمه که نماینده چهار نیروی طریق مزدک است، «موسیقی نواز» است. موسیقــی نوازهای دربار ساسانی در درجه اول اهمیت قرار داشتند و خسرو پرویز رامشگران را همراه ساتراپ ها به حضور می پذیرفت.

موسیقــی آن زمان، مرکب از هفت خسروانی (دستگاه) و 30 مقام و 360 دستان بود ک مطابق 7 روز هفته و 30 روز ماه و 360 روز سال بود. این سبک بخشبندی موسیقــی، شباهت به بخش های موسیقی هندی دارد که در آن مقام با زمان وابسته است.

در موسیقــی کنونی ایران، می توان اسامی باستانی فراوانی را یافت. این نام ها در سبک های موسیقــی کشورهای دیگر نیز دیده می شود. مثلاً مقام «راست» مهم ترین مقام در موسیقی ایرانی و عربی و ترکی بود که امروزه «ماهور» نامیده می شود.

در زمان بهرام گور،1200 موسیقی نواز از هند به ایران دعوت شدند؛ زیرا موسیقــی در آن زمان در زندگی درباری بسیار اهمیت داشت. داستانی از زمان ساسانیان بر جای مانده که مربوط به «باربد»، موسیقیدان بزرگ است. در زمان خسرو ساسانی، باربد برای اینکه خود را به شاه بشناساند در باغی پنهان شد و هنگامی که شاه برای گردش به باغ آمد، شروع به نواختن و خواندن کرد. شاه به حدی تحت تأثیر آواز باربد قرار گرفت که او را سرپرست موسیقیدانان دربار کرد.

بنابر داستان دیگری، خسرو پرویز، پادشاه ساسانی، به حدی "شبدیز"، اسب خود را دوست داشت که تهدید کرده بود هرکس، خبر مرگ این اسب را بیاورد، اعدام خواهد شد. وقتی شبدیز مرد، باربد با نواختن آهنگی، این خبر را به گوش شاه رساند، خسرو پرویز به فراست دریافت و فریاد زد: «شبدیز مرد؟» باربد جواب داد: بلی، ولی کسی اعدام نشد!

می گویند باربد مقام و پرده های موسیقی ایرانی را به وجود آورد؛ ولی در واقع، او در این موسیقــی فقط تغییراتی داد و آن را تکامل بخشید.

درباره اهمیت موسیقی ایران باستان، همین بس که شاعران ایرانی هرگز شعری در وصف شکار سلاطین نسروده اند که در آن، اشاره ای بر حضور رامشگران و نوازندگان شیپور، بوق، سنج و زنگ و انواع سازهای زهی نشده باشد. وقتی صدای موسیقــی بلند می شد، مردم می دانستند که موکب شاه عبور می کند و باید سر فرود آورند و نیز موسیقــی برای گردآوری افراد گارد شاه در شکارگاه به کار می رفت که پس از حمله به شکار طبعا متفرق می شدند. وجود عد زیادی موسیقیدان و نوازنده در یک محل، ممکن است این معنا را داشته باشد که نوازندگان آن زمان، به اصطلاح امروز، موسیقی هارمونی و هماهنگی داشته اند. باید دانست که موسیقــی مقامی ایران در حال حاضر خیلی پیشرفته تر از هارمونی موسیقــی در جهان غرب است.

در هندوستان، با آنکه موسیقــی ماهیت مذهبی دارد، به جسم انسان مربوط می شود و با آن می توان به رقص پرداخت، امّا موسیقی سنتی ایران، سبب اعتلای روح و پرواز به عالم بالا می گردد.

3-2 موسیقی ایران پس از اسلام

پس از آمدن اسلام به ایران، موسیقــی تا حدودی محدود شد و نواختن آن فقط در مراسم عروسی و جشن های خانوادگی مجاز بود. در مراسم مذهبی اجرای موسیقی ممنوع بود. فقط در هنگام اذان گفتن و قرائت کلام الله مجید، استفاده از آواز مجاز شد؛ ولی افرادی در خفا به تمرین موسیقــی می پرداختند. در حقیقت، اثر اسلام بر موسیقی ایران بسیار خوب بود؛ زیرا به آن جنب ماوراء الطبیعی و روحانی داد، در صورتی که در هندوستان، با آنکه موسیقــی ماهیت مذهبی دارد، به جسم انسان مربوط می شود و با آن می توان به رقص پرداخت، امّا موسیقی سنتی ایران، سبب اعتلای روح و پرواز به عالم بالا می گردد.

پس از اسلام، موسیقــی تازه ای به نام موسیقــی درباری پدید آمد که مربوط به زندگی خصوصی پادشاهان و شاهزادگان بود. بسیاری از شاعران معروف خود خواننده و نوازنده و آهنگساز بودند و در این کار به حد کمال شهرت داشتند. از نظر تئوری این سنت باستانی ایرانیان بود که در مطالعات و آثار فلسفی چند فل مهم آن را به موسیقــی اختصاص می دادند و موسیقــی در ردیف دانش های دیگر مانند فیزیک و ریاضی محسوب می شد.

موسیقــی ساسانیان پایه و مبنای سبک های موسیقی در بیشتر قسمت های جهان اسلام امروز به شمار می رود. وقتی مسلمانان به ایران آمدند و با سبک برتر و عالی موسیقــی برخورد کردند، این موسیقــی را به سرعت اقتباس و جذب کردند. موسیقیدانان ایرانی، هنر خود را در شهرهای عربی منتشر کردند و مردم که تشنه موسیقــی بودند و می خواستند بدین وسیله روح خود را لطافت بخشند، از این موسیقــی استقبال کردند. اعراب از آوازهای ایرانی لذت می بردند و آن را آموختند.

 برخی از موسیقیدانان عرب به ایران سفر کردند و از موسیقیدانان ایرانی، هنر آوازخوانی و نواختن آلات موسیقی را فراگرفته، در بازگشت به عده زیادی از دوستداران موسیقــی یاد دادند و به همین دلیل از 12 مقام که مــوسیقی شناسان قدیم عرب ذکر کرده اند، هفت مقام آن اسامی فارسی دارد.

امّا متأسفانه این میراث هنری بسیار غنی و پر مایه باستانی ایران که قرن ها زمان را پشت سر نهاده، در مقابل موج موسیقــی عامه پسند و عامیانه یعنی ترانه ها و آهنگ های تقلیدی از موسیقــی مغرب زمین قرار گرفته است و رو به نابودی است. البته این مسیر در موسیقــی ایرانی همانند سایر رشته های هنری در دنیایی که در جستجوی افکار نو و فرمهای جدید است، اجتناب ناپذیر است؛ ولی با وجود آنکه موسیقــی اصیل ایرانی تا حدّی در معرض نفوذ موسیقــی غربی است، عده ای از موسیقیدانان شایسته و استادان برجسته تلاش می کنند، این ذخیره بزرگ موسیقی سنتی ایران را حفظ کنند و امیدوارند که سرانجام مردم پی به ارزش فرهنگ پرمایه خود برده، موسیقــی روح نواز و اصیل ایرانی را زنده نگاهدارند و پاسداری کنند.

پس از آشنایی با تاریخ موسیقی سنتی ایران در ادامه پروژه به موسیقــی محلی و ویژگی های آن خواهیم پرداخت.

تکلیف1:  در این جلسه درباره موسیقی ایران در دوره های مختلف تاریخی در اینترنت جستجو کنید. مطالب جمع آوری شده را طبقه بندی نموده و مطالعه نمایید. فعالیت خود را به صورت گزارش کار برای ما ارسال نمایید.

تکلیف2:  درباره نوازندگان موسیقی در ایران باستان مانند «باربد» و «نکیسا» و «رامتین» تحقیق و برررسی نمایید. درباره زندگی نامه آنها نوع موسیقــی که می نواختند و تأثیر موسیقـی شان در مردم و اطرافیان، مطالب مفیدی تهیه نمایید. فعالیت خود را بصورت گزارش مختصر برای ما ارسال نمایید.

محل بازدید/ اردو/ خرید:  برای آشنایی با سازهای سنتی ایران و همچنین تاریخ موسیقی ایران، از موزه موسیقــی ایران بازدید نمایید. جهت دریافت اطلاعات کامل اینجا کلیک نمایید.

ببینید: مــوزه مــوسیقــی ایران / تهران

منابع مطالعه:  برای کسب اطلاع بیشتر در زمینه تاریخ موسیقــی ایران، کتاب سرگذشت موسیقــی در ایران نوشته عزت الله الوندی را مطالعه نمایید. این کتاب یکی از کتاب های مجموعه فرهنگ و تمدن ایرانی است که نشر افق آن را برای مخاطبان گروه سنی کودک و نوجوان، منتشر می کند.